Markionizm
Markionizm 144-yilda Rimda Sinoplik Marcion taʼlimoti asosida vujudga kelgan ilk nasroniy dualistik eʼtiqod tizimi edi[1]. Marcion ilk nasroniy ilohiyotchisi, xushxabarchi va ilk nasroniylikning muhim shaxsi boʻlgan[2]. U Pontusdagi Sinop yepiskopining oʻgʻli edi. Taxminan 2-asrning oʻrtalarida (140—155) Rimga borib, u yerda Suriya Gnostik Serdo jamiyatiga qoʻshildi[3].
Marcion Iso Masihni dunyoga qutqaruvchi sifatida yuborgan Gospelning mehribon Xudosi Eski Ahdning ibroniy Xudosi bilan aniqlangan yomon niyatli Demiurge yoki yaratuvchi xudodan farqli va qarama-qarshi boʻlgan haqiqiy Oliy mavjudot ekanligini vaʼz qildi[4]. U oʻzini Havoriy Pavlusning izdoshi deb hisoblardi, u Iso Masihning yagona haqiqiy havoriysi boʻlgan deb hisoblardi[5].
Marcionning kanoni, ehtimol tarixda tuzilgan birinchi xristian kanoni, oʻn bir kitobdan iborat edi: Gospel of Lukening qisqaroq versiyasi boʻlgan Gospel va oʻnta Paulin maktubini oʻz ichiga oladi[6]. Marcion qonuni butun Eski Ahdni, boshqa barcha maktublar va 27 kitobdan iborat Yangi Ahd kanoniga aylanadigan Injillarni rad etdi[7][8]. Pavlus maktublari Markionit kanonida muhim oʻrinni egallaydi, chunki Marcion Pavlusni Masihning yagona haqiqiy havoriysi deb hisoblagan[2][8].
Markionizm uning muxoliflari tomonidan bid’at deb qoralangan va ilk cherkov otalari tomonidan unga qarshi yozilgan, xususan Tertullian oʻzining besh kitobli „Adversus Marcionem“ (Marcionga qarshi) risolasida taxminan 208-yilda Marcionga qarshi chiqqan. Marcionning asarlari yoʻqolgan, biroq ular juda koʻp oʻqilgan va koʻplab qoʻlyozmalar mavjud boʻlishi kerak[2]. Shunga qaramay, koʻplab olimlar, keyinchalik tanqidchilar, ayniqsa Tertullianning Marcion haqida aytgan soʻzlari orqali qadimgi Markionizmning katta qismini qayta qurish va xulosa chiqarish mumkinligini daʼvo qilmoqdalar[9].
Tarix tahrir
Tertullian va erta proto-pravoslav nasroniylikning boshqa yozuvchilari fikriga koʻra, markionizm deb nomlanuvchi harakat 144-yil atrofida Marcionning taʼlimoti va quvgʻin qilinishi bilan boshlangan. Xabarlarga koʻra, Marcion badavlat kema egasi, Kichik Osiyoda Pontusdagi Sinop yepiskopining oʻgʻli edi. U Rimga 140-yilda Bar Kokhba qo‘zg‘olonidan ko‘p o‘tmay keldi. Tashkilot bir necha asrlar oʻtib Sharqda, ayniqsa Vizantiya imperiyasidan tashqarida, keyinchalik manixeizm hukmron boʻladigan hududlarda davom etdi.
Islom hisoblari tahrir
Markionizmning arabcha nomi marḳiyūniyya islom oltin davrining bir qancha tarixiy manbalari tomonidan tasdiqlangan boʻlib, ular Yaqin Sharqda X asrgacha kam sonli markionitlar jamoasi mavjud boʻlganligini koʻrsatadi. Misol uchun, nasroniy yozuvchisi Tomas Margalik 8-asrning oxirida Gelan va Daylam mitropoliti Shuwḥālīshō oʻz koʻlining chekka hududlariga borib, „butparastlar, markionitlar va manixeylar orasida“ vaʼz qilganini aytadi[10]. Shunga oʻxshab, X asr musulmon bibliografi Ibn an-Nadim „Markionitlar Xurosonda koʻp“ va u yerda „Manixiylar kabi ochiqdan-ochiq amal qiladilar“ deb daʼvo qilishgacha boradi[11]. Xurosoniy markionitlar haqidagi maʼlumotlar boshqa tarixiy manbalarda boʻlmasa-da, Ibn an-Nadim „ishonchli maʼlumot beruvchi“ (thiha)dan ham iqtibos keltiradi: „Uning aytishicha, u markionit kitoblarini koʻrgan va ularning yozuvi manixiylarnikiga oʻxshardi“[12][13].
Chet dinlarni oʻrganishga ixtisoslashgan oʻrta asr musulmon yozuvchilari koʻpincha markionit ilohiyotini toʻgʻri taqdim etishdi. Masalan, al-Mas’udiy (vaf. 956) markionitlar „ikki tamoyil, yaxshilik va yovuzlik, adolat esa ikkalasi o‘rtasidagi uchinchi (tamoyil)“[14] ekanligini o‘rgatganligini taʼkidlaydi, bu, de Bloisning fikricha, markionitlarning „yaxshi xudo, yomon materiya va adolatli xudo“ eʼtiqodiga aniq havoladir[13]. Aksariyat hollarda islomda markionizmga havolalar haqiqatan ham X asrda Xurosonda yashagan mazhabning bir boʻlagi boʻlgan „neo-markionizm“ deb atalgan narsaga ishoradir[13]. Klassik musulmon mutafakkirlari markionit ilohiyotining barcha turlarini haqiqatdan ogʻish deb rad etdilar va baʼzi mutafakkirlar, masalan, Ibn al-Malohimiy (1050) va boshqalar Niken nasroniyligiga qarshi polemikalar yozdilar[13]. Biroq, bu koʻplab mutafakkirlarning markionitlarni antropologik yoki sotsiologik nuqtai nazardan oʻrganishiga toʻsqinlik qilmadi, bu Ibn al-Malohimiyning markionitlarning urf-odatlariga keng yoʻl-yoʻriqlaridan koʻrinib turibdi[13].
Manbalar tahrir
- ↑ 115 years and 6 months from the Crucifixion of Jesus, according to Tertullian's reckoning in Adversus Marcionem, XV.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Ehrman, Bart D. „At Polar Ends of the Spectrum: Early Christian Ebionites and Marcionites“,. Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford: Oxford University Press [2003], 2005 — 95–112 bet. DOI:10.1017/s0009640700110273. ISBN 978-0-19-518249-1.
- ↑ History of the Christian Church, Volume II: Ante-Nicene Christianity. A.D. 100-325. Marcion and his School by PHILIP SCHAFF
- ↑ BeDuhn 2015.
- ↑ Dunn, James D. G. „“The Apostle of the Heretics”: Paul, Valentinus, and Marcion“,. Paul and Gnosis, Pauline Studies Porter: . Leiden and Boston: Brill Publishers, 2016 — 105–118 bet. DOI:10.1163/9789004316690_008. ISBN 978-90-04-31668-3.
- ↑ Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. New York: HarperOne, 2005 — 33 bet. ISBN 978-0-06-085951-0.
- ↑ „Eusebius' Church History“. Ccel.org (2005-yil 1-iyun). Qaraldi: 2013-yil 25-yanvar.
- ↑ 8,0 8,1 Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus — 33–34 bet.
- ↑ Ehrman, Bart, D. Misquoting Jesus — 163 bet.
- ↑ Thomas of Margā, Book of Governors, Syriac text, ed. Budge, London 1893, p. 261
- ↑ Fihrist, ed. Tad̲j̲addud, p. 402
- ↑ Fihrist, ed. Tad̲j̲addud, p. 19
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 de Blois, F.C., „Marḳiyūniyya“, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.
- ↑ al-Masʿūdī, Tanbīh, 127