Boyqoʻngʻir (kosmodrom): Versiyalar orasidagi farq

'''Bayqonur''',( {{lang-kz|Байқоңыр}} — Boyqoʻngʻir yani boy vodiy maʼnosini beradi), Boyqoʻngʻir kosmodromi 6717km.kv joyga ega boʻlgan [[dunyo]]ning birinchi va eng yirik aerokosmodromi<ref>{{cite web|title=SPACE FLIGHT 2007 — The Year in Review. Other Countries Space Activities|publisher=NASA|url=http://www.nasa.gov/directorates/heo/reports/2007/other.html|date=24 августа 2011 года|accessdate=10 сентября 2012 года|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BQdhWnKU|archivedate=2012-10-15}}</ref>. Bu maskan [[Qozogʻiston]]ning [[Qiziloʻrda (viloyat)]]idagi [[Kazalinsk]] shahri hamda [[Jusali]] shaharchalari orasida joylashgan. Boyqoʻngʻir shahri va Boyqoʻngʻir kosmodromi birgalikda Boyqoʻngʻir nomi bilan yuritiladi va to 2050-yilgacha [[Rossiya Federatsiyasi]]ga Qozogʻiston hukumati tomonidan foydalanish tartibi bilan ijaraga berilgan. Ushbu joyni ijarada foydalanishi hamda kosmodrom ekspluatatsiyasi uchun Rossiya hukumatiga yiliga 5 mlrd. rublga (Boyqoʻngʻirda ijarada turish qiymati yiliga 115 mln. [[AQSh dollar]]i bu 3,5 mlrd. rubl atrofida va yana Rossiya Dumasi fazo jismlariga asoslangan raketalarni qoʻllab-quvvatlashiga 1,5 mlrd. rubl atrofida mablagʻ sarflanadi) qimmatga tushadi. Bu esa Roskosmos jamiyatining hazinasini [[2012-yil]]gi [[byudjet]] koʻrsatkichlariga asosan 4,2% mablagʻini tashkil qilgan. Bulardan tashqari [[Rossiya]] federal byudjetidan Boyqoʻngʻir shahar byudjetiga yiliga 1,16 mlrd. [[rubl]] ([[2012-yil]]gi koʻrsatkich) miqdorida mablagʻ ajratiladi<ref name="vz20120526">[http://vz.ru/economy/2012/5/26/580679.html Казахстан мешает России выполнять запуски с Байконура]</ref>. Кроме того, из федерального бюджета России в бюджет города Байконур ежегодно осуществляется безвозмездное поступление в размере 1,16 млрд рублей (по состоянию на 2012 год)<ref>[http://docs.pravo.ru/document/view/21533518/20770069/ О бюджете города Байконур на 2012 год]</ref>. Umumiy jihatdan shahar va kosmodromdan erkin foydalanish tartibi [[Rossiya Dumasi]] uchun oʻzining federal gʻaznasidan yillik 6,16 mlrd. rubl mablagʻ sarflashi evaziga toʻgʻri keladi. Boyqoʻngʻir kosmodromi [[2012-yil]]ga holatida 21 raketa fazoga qoʻyib yuborilgan va eng koʻp fazo jismlarini orbitaga uchirish sababli dunyoda etakchilik qilmoqda (ikkinchi oʻrinda [[AQSh]]ning Mis Kanaveral kosmodromi tomonidan yiliga 10 raketa uchirilgan) .

[[Vodorod]] qorishmalaridan tayyorlangan portlovchi bombalarni eltish uchun va kelajakda prototip dasturiga asoslangan insonni samoda uzoq vaqt parvozi sifatida foydalaniladigan kontinetlar aro harakat qilaoladigan R-7 ballistik raketasini yaratish uchun yangi va keng poligon (asl mohiyatidagi maʼnosi ruslarda yirik tadqiqotlarni amalda sinab koʻrish uchun ajratilgan keng maydon shunday atalgan) zarur edi. [[Sovet Ittifoqi]] raketalari avvalari [[Astraxan]] viloyatida joylashgan Kapustin Yar habiy raketalar uchirish poligonida amaliy ishlarini bajarishgan. Shunga qaramasdan [[Sovet Ittifoqi]] hukumatining ilmiy tadqiqotlar markazi tomonidan [[1954-yil]]da yirik poligon qurish maqsadida har bir odam yashamaydigan hududlarga oʻzining tegishli kommisiyalarini yuborishadi. Sovet Ittifoqining ilmiy tadqiqotlar markazi tomonidan quriladigan poligon ushbu hususiyatlarga ega joy boʻlishi kerak edi<ref>[http://www.novosti-kosmonavtiki.ru/content/numbers/268/01.shtml Первый космопорт планеты Земля]</ref>, bular:

Olimlar Mariya oʻlkasidagi qalin oʻrmonlarga favqulodda yongʻin ketishi, Dogʻistondagi togʻlarning tortishish harakati, Astrahan viloyati esa Kaspiy dengizi sohillariga yaqinligi havflarini takidlashishgan. Tadqiqotchilar tomonidan bunday sharoitlar mosuvo boʻlgan qariyb oʻzidan 800 km. atrofda tayinli aholi yashamaydigan va bir yoni Orol dengiziga, bir yoni Oʻrta Osiyoning yirik Sirdaryo sohillariga yaqin,Moskva- Toshkent temir yoʻli<ref>[http://www.polit.ru/article/2012/04/14/baykonur Как мы выбирали расположение космодрома Байконур]</ref> oʻtgan hamda Qozogʻistonning yirik boʻshligida joylashgan Qizil-Oʻrda viloyati tanlanadi. [[12-fevral]] [[1955-yil]]i Kommunistik partiyasining markaziy qoʻmitasi va Sovet Ittifoqi vazirlar mahkamasi birgalikda [[292]] va [[118]] sonli qarorlarida Sovet Ittifoqi mudofa vazirligining raketa tehnikalarini oʻrganishi uchun № 5 ilmiy tadqiqot oʻtkazish poligoni qurilishi borasida qaror chiqariladi. Poligon qurilish nuqtasi uchun Qozogʻistonning Qizil-Oʻrda viloyatidagi Kazalinsk va Jusali shaharlari orasida [[Moskva]]-[[Toshkent]] temir yoʻli oʻtgan atrofni ([[1954-yil]]da bir guruh topograflar va geologlar koʻrigidan oʻtgan) tanlanadi va [[1955-yil]]ning birinchi yarmida ushbu tuman barcha sharoitlarga moslashtiriladi. General-mayor G.M.Shubnikov boshchiligi ostida kosmodrom qurilishiga maʼsul etib tayinlangan va birinchi harbiy quruvchi otryad [[1955-yil]]ning [[12-yanvar]]ida Tera-Tam stansiyasiga olib kelinib joylashtiriladi. Poligon ustidagi qurilish ishlari [[1955-yil]]ni ikkinchi yarmi qish mavsumida boshlanib, avvaliga quruvchi harbiylar chodirlarda yashashgan keyinchalik [[5-may]] [[1955-yil]]da Sirdaryo sohillari qirgʻogʻida birinchi Zarya nomli yashash shaharchasi bunyod etilgan. Huddi shu kun [[5-may]] [[1957-yil]]i mahsus komissiya poligonni birinchi uchirish maskani sifatida qabul qildi va 6-mayda birinchi fazo kemasi R-7 ballistik raketasi ushbu maskanga oʻrnatiladi. Beshinchi ilmiy tadqiqot markazi poligoni qurilgani sifatida va shtab poligonidagi harbiy boʻlinmalari 11284 dona, poligonda raketalarni fazoga uchirilish boshlanganda 527 injener va 237 tehnik mutaxasislar, jami shu davrda harbiy hizmatchilar 3600 nafarga etgani bois Qoʻmondonlik shtabi taʼsis boʻyicha Boyqoʻngʻir kosmodromining tugʻilgan kuni 2-iyun 1955-yil deb xisoblanadi. Amerika razvedkasi tomonidan [[1957-yil]]ning [[5-avgust]]idagi Lockheed U-2 raketasi Sovet Ittifoqi hududi ustida uchirilganligi bois [[Sovet Ittifoqi]] raketa uchirish poligoni joylashgan nuqta aniqlanib tez orada Gʻarb mamlakatlari orasida maʼlum boʻlgan. [[1957-yil]]dan to [[1990-yil]]lar boshlarigacha ushbu poligonni Gʻarb manbalarida Tyuratam yaqin temiryoʻl stansiyasi nomi bilan keltirilgan<ref>[http://www.airforce-magazine.com/MagazineArchive/Pages/1984/March%201984/0384tyuratam.aspx The Tyuratam Enigma]</ref>.