28-Noyabr 2014, 01:45 dagi koʻrinishi tahrirlash Izzy.neon (munozara \| hissa) 224 edits kerak emas ← Avvalgi tahrir		24-Dekabr 2014, 13:47 dagi koʻrinishi tahrirlash bekor qilish IanraBot (munozara \| hissa) 1 365 edits k clean up, replaced: km2 → km² (3), M3 → m³ using AWB Keyingi tahrir →
Qator 1: {{Qozog`iston_info}} '''Qozogʻiston''' yoki '''Qozogʻiston Respublikasi''' ({{lang-kz\|Қазақстан, Қазақстан Республикасы}}) — Maʼmuriy jihatdan 14 viloyat, viloyatlar audan (tuman)larga boʻlinadi. Poytaxti — [[Ostona]] shahri. [[Birlashgan Millatlar Tashkiloti\|BMT]] aʼzosi. Qozogʻistonning katta shaharlari [[Olmota]], [[Chimkent shahri\|Chimkent]], [[Qaragʻandi]] , [[Taraz]], [[Aqtoʻbe]]. Er maydoni boʻyicha (2 mln 724,9 ming km²) jahonda 9-oʻrinda turadi. Beshta davlat bilan chegaradosh, Shimol tarafida [[Rossiya]] bilan — 6 467  km, janubida — [[Turkmaniston]] — 380  km, [[Oʻzbekiston]] — 2 300  km va [[Qirgʻiziston]] — 980  km, sharqida — [[Xitoy]] bilan — 1 460  km chegaradosh. Umumiy quruqlik chegarasining uzunligi — 13392,6  km<ref name="Yearbook2011">[http://www.stat.kz/publishing/20111/Kazaxstan%20v%20sifrax%20rus.pdf Kazaxstan v sifrax-2011]</ref>. Gʻarbiy tarafida [[Kaspiy dengizi]] va janubida [[Orol dengizi]] suvlari yuvib turadi<ref name="source1">Qazaqstan Respublikasi Prezidentіnің resmi sayti, http://www.akorda.kz/kz/kazakhstan/general_information/general_information_about_the_republic_of_kazakhstan, 2011-yilning 8-iyul kuni tekshirildi</ref>. * Aholisi: 16.9 million (UN, 2013) Qator 38: === Iqlimi === Iqlimi keskin kontinental. Qish shimolida sovuq, markazi va janubida moʻtadil sovuq, chekka janubida yumshoq. Yanvarda oʻrtacha harorat shimolda —18 °C, tekislik qismining janubda — 3  °C. Shimoliy va markaziy rayonlarda qishda — 45  °C gacha, janubdada — 35  °C gacha sovuq boʻladi. Yozi shimolda iliq, janubida issiq. Iyulda oʻrtacha harorat shimolda 19  °C, janubida 28—30 °C. Yillik yogʻin dasht va oʻrmonli dashtlarda ~~250—~~250– 400  mm, choʻl va chala choʻlda ~~100—200~~ 100–200 mm. Balxashboʻyi, Orolboʻyi Qizilqumi va Ustyurt janublarida 100  mm dan kam. Togʻ oldi va togʻlarda yillik yogʻin ~~400—~~400– 1600  mm. Janubidagi togʻlarda muzliklar boʻlib, ularning soni 2700 dan ziyod, umumiy maydoni 2000  km<sup>2</sup> chamasida<ref name=autogenerated2>[http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/sections?OpenForm&id_doc=079D5421E0113E40462572340019E81F&lang=ru&L1=L1&L2=L1-1 Информация о Казахстане на официальном сайте Президента РК]</ref>. === Ichki suvlari === Qozogʻistonda 85 mingdan ziyod daryo va soy boʻlib, shundan 328 tasining uzunligi 100  km dan ortiq. Daryolarining aksariyati ichki berk havzalar (Kaspiy va Orol dengizlari, Balxash koʻli va boshqalar)ga oqadi. Tekisliklardan oquvchi daryolarning koʻpi yozda qurib qoladi. Togʻ daryolari sersuv va gidroenergiyaga boy. Asosiy daryolari — Irtish, Ural, Chu, Ili, Sirdaryo. Chordara, Buxtarma, Qopchigʻay va boshqa suv omborlari bor. Qozogʻistonda 48,3 mingga yaqin koʻl bor; ularning umumiy maydoni 45 ming km<sup>2</sup> dan ortiq. Yirik koʻllari: Balxash, Zaysan, Olakoʻl, Tengiz, Sassiqkoʻl, Marqakoʻl va boshqalar. Qator 48: [[Tasvir:AralSea A20081005.jpg\|thumb\|right\|Orol dengizining bugungi holati (oktabr 2008)]] Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda atmosfera yonilgʻilari tushishi va yuzadan suvning bugʻlanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 — 2,10 oʻzgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan boʻliq boʻlib, suvning hajmi 100—150 kub km, suv sathi maydoni — 4000 kv, km ni tashkil etgan. Sugʻoriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. [[1994]]-yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gGʻl dan 34-37 gGʻl ga ortadi; [[2000]]-yilga borib 180—200 gGʻl koʻtariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 — 110 sm tashkil etmoqda. Qirgʻoq chizigʻi 60 —– 80  km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming ~~km2~~km² tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroqsiz boʻlibqoladi. Ekologik tizmlar, oʻsimlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti. Eng yomon ahvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa oʻz ichiga shimoliy gʻarbiy qizil qum, Zaungaoʻz, Qora qum, Janubiy ustyurt va Amudaryo daryosi kabi landshaft komplekslarini oladi. Orol boʻyining umumiy maydoni — 473 ming ~~km2~~km² boʻlsa, uning Janubiy qismi 245 ming ~~km2~~km² tashkil etadi. Bunga KKR hududi,Oʻzbekistonning [[Xorazm viloyati]], [[Turkmaniston]]ning Toshavvoʻz viloyatlari kiradi. Orol va orol boʻyida sodir bulayotgan jadal ravishdagi choʻllanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jihatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga choʻl maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi. Shunday qilib, markaziy [[Osiyo]] hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki maʼlumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100—150 mln. tonnagacha chang — tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang — tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5 % ham ortib yubormoqda Chang — tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta [[1875]]-yili kosmosdan koʻzatilgan. Chang — toʻzon uzunligi — 400  km, eni esa 40  km boʻlib, radiusi 300  km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 — 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol boʻyiga yogilayotgan chang — tuz zarrachalaridan umumiy mikdor oʻrtacha 520 kgGʻga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri boʻlib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang — tuz fraktsiyalari 250 kgGʻga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shoʻrlangan qum tuzlari yili orol boʻyidagi 15 imng ga Yaylovlarni egallabbormoqda. gʻoʻza uchun ajratilgan maydonlar kasallik koʻzgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xoʻjalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori oqimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi ([[Surxondaryo]], [[Qashqadaryo]], [[Buxoro]], [[Samarqand]], [[Qiziloʻrda]]) II kategoriyada erlaning koʻpayishiga olib kelmoqda. [[Amudaryo]]ning oʻrta oqimi joylashgan. [[Turkmaniston]]ning suv xoʻjalik tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]]ning kuyi okimlarida koʻpchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproqlarning shoʻrlanishi hisobiga kishlk xoʻjalik maxsulotlari hosili [[Oʻzbekiston]]da — 30 %, [[Turkmaniston]]da 40 %, Qozogʻistonda — 33 %, [[Tojikiston]]da — 1990 [[Qirgʻiziston]]da — 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo qirgʻoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshqinlarini aqmaytirib yuboradi. Bu oʻz navbatida toʻqay oʻsimliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy boʻlgan oʻtloqi — botqoqli tuproqlar unumsiz oʻtloq taqir choʻl, qumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol boʻyining sanitar — epidemiologik ahvoli nixoyatda ogʻir aholi markazlashtirilgan suv bilan taʼminlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiq suv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni taʼkidlash lozimki Orol oʻz tarixi davomida ilmiy maʼlumotlarga qaraganda koʻp marta oʻz shaklini oʻzgartirganini va qurib qolgani maʼlum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak boʻladi. Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniqsa quriy boshladi. Xozirgi vaqtda Oʻrta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib qolgan. Dengiz xozirda „oʻlik dengiz“ deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda deyarli yoʻq. Dengizning qurigan soxillaridagi toʻplanib qolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugʻdiradi.Oʻsha erdagi aholida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, hech kim qaygʻurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablagʻlari ajratilgani bilan oʻsha mablagʻ dengizga xarajat qilinishini xech kim oʻz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chiqadiki mablagʻlar oʻsha erga „etmayapti“. Buni kiska kilib shunday taʼriflash mumkinki, Oʻrta Osiyo mamlakatlarida qurgʻoqchilik vujudga keladi. Buni jahon xamjamiyati va [[Markaziy Osiyo]] mamlakatlari „pichoq suyakka qadalganida“ anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi qurib qolgandan soʻng bu muammoni echish yoʻllari qidiriladi. Orol dengizining qurishining asosiy sababi bu xoʻjalik ehtiyojlariga ishlatilishi yaʼni paxta, bugʻdoy sugʻorilishiga [[Amudaryo]] va [[Sirdaryo]]dan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta quriy boshlaga Qator 72: == Aholisi == [[File:Population of Kazakhstan.PNG\|thumb\|250px\|Qozogʻistonnig aholisi]] Qozogʻistonda 131 millat va elat istiqomat qiladi. Qozogʻistonning aholisi 16 815 000 kishi. Jahonda 62-oʻrinda. Markaziy Osiyo davlaridan 2-oʻrinda (Oʻzbekistondan keyin). Qozogʻiston koʻp millatli davlat hisoblanadi. Aholi zichligi 1  km<sup>2</sup> ga 6 kishidan toʻgʻri keladi. Aholi zichligi boʻyicha jahonda 184-oʻrinda<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 Перепись населения 1989 г. Нац.состав Каз. ССР]</ref> <ref name="Census2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%20%D1%80%D1%83%D1%81.pdf Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги.]</ref>. Katta songa ega aholining etnik tarkibi (2012) Qator 311: == Bayram va dam olish kunlari== {{lower\|0.4em\|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Retrieved on 2013-01-14.</ref>}} {{lower\|0.4em\|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/~~04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ~~04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDym³L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {\|class="wikitable" style="font-size:95%;" Qator 373: == Kinosi == [[Tasvir:Kazakhstan political map 2000.jpg\|thumb\|Qozogʻiston siyosiy xaritasi ]] [[1928-yil]] [[Olmota]]da „Vostokfilm“ trestining boʻlimi (kinojurnali tayyorlangan, „Turksib“ hujjatli filmi yaratilgan, 1929, rejissor V.Turin), [[1934-yil]] kinoxronika studiyasi tashkil etilgan. [[1938-yil]] „Lenfilm“ kinostudiyasida qozoq aktyorlari ishtirokida „Omongeldi“ badiiy filmi (rejissor M.Levin) yaratildi. [[1941-yil]] oktyabrda Olmota badiiy filmlar studiyasi ishga tushdi, u [[1942-yil]] Qozogʻistonga evakuatsiya qilingan „Mosfilm“, „Lenfilm“ studiyalari bilan birga Birlashgan markaziy kinostudiya nomi bilan ishlay boshladi. [[1944-yil]] „Mosfilm“ va „Lenfilm“ [[Moskva]] va [[Leningrad]]ga qaytgach, [[Olmota]]da qolgan studiya kinoxronika studiyasi bilan qoʻshildi (1960-yildan „Qozoqfilm“ kinostudiyasi). [[1950-yil]]larda qozoq kinematografchilari turli janrlarda filmlar yaratdilar. Rejissor E.I.Fayk „Qanotli sovgʻa“ (1956), rejissor V.P.Voytetskiy „Sening doʻstlaring“ (1960), rejissor M.S.Begalin „Notinch bahor“ (1959), „Yerga qaytish“ (1959) filmlarini suratga tushirdilar. „Qozoqfilm“ning eng yaxshi filmlari: „Mening ismim Xoʻja“ (1963, rejissor A.Qarsaqbayev), „Aldar koʻsa“ (1964), „Avlodlar yeri“ (1966, ikkalasining rejissor Sh.Aymanov), „Mashuq toʻgʻrisida qoʻshiq“ (1970, rejissor M.Begalin), „Qiz Jibek“ (1972, rejissor S.Xojikov), „Battol“ (1973, qirgʻiz rejissor T.Okeyev), „Alpamis maktabga boradi“ (1976, rejissor A.Qarsaqbayev), „Transsibir tezyurari“ (1978, rejissor E.Oʻrazboyev). Rejissor A.Haydarov multiplikatsion filmlar, rejissorlar O.Abishev. I.Vereshchagin hujjatli filmlar yaratganlar. Qozoq kinosining yetakchi aktyorlari Ye.Umirzaqov, A.Umirzaqova, K.Kojabekov, F.Sharipova, A.Moldabekov va boshqalar [[1958-yil]] Qozogʻiston Kinematografchilari uyushmasi tuzilgan.

Qozogʻiston: Versiyalar orasidagi farq