Nepal: Versiyalar orasidagi farq

 

<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->

 

== Davlat tuzumi ==

N. — konstitutsiyali monarxiya. 1990 y. 9 noyabrda qirol tomonidan eʼlon qilingan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — qirol (2001 y.dan Gyanendra Bir Bikram Shoh Dev). Qonun chiqaruvchi hokimi-yatni qirol va ikki palatali parlament (Vakillar palatasi va Milliy kengash), ijroiya xrkimiyatni qirol va bosh vazir boshchiligidagi Vazirlar Kengashi (hukumat) amalga oshiradi.

 

== Tabiati ==

N. hududining aksar qismini Himolay togʻlari egallaydi. Shim,-gʻarbdan jan.-sharqqa tomon 2 togʻ tiz-masi choʻzilgan. N.ning shim. va sharqiy chegaralarida Jomolungma (Everest, Yer yuzidagi eng baland choʻqqi, 8848 m) va Kanchenjanga (8585 m) togʻlari joylashgan. Oldingi tizmalar ancha past (Mahabharata, 2959 m gacha, Sivalik, 2277 m gacha). Togʻlar oraligʻida koʻpgina vodiy va havzalar bor. Ularning eng kattasi — Katmandu vodiysi. Jan.da Hindgangtekisligining shim. chekkasi yotadi.

 

 

Daryolari joʻshqin, katta gidroenergiya zaxirasiga ega. Yirik daryolari: Karnili, Gandak, Kosi, Baghmati. Himolay etaklari va jan. yon bagʻirlarida musson iklimli oʻrmonlar, bot-qokliklarda changalzorlar, qiyaliklarning oʻrta qismida doim yashil oʻrmonlar, 3 ming m dan yuqorida igna bargli oʻrmonlar, 4 ming m dan yuqorida changalzorlar, subalp va alp oʻtloqlari bor. Hayvonot dunyosi boy va xil-ma-xil. Changalzorlarda fil, yoʻlbars, leopard, karkidon, toʻngʻiz, turli may-munlar, qushlardan toʻtiqush, tovus uchraydi. Zaharli ilon koʻp. Togʻlarda himolay ayigʻi, qor qoploni, arhar va yovvoyi echkilar yashaydi. Lantang , Sagarmatha, Chitauen milliy bogʻlari bor.

 

Aholisi hind va tibet-xitoy tili oilasining 60 til va shevasida soʻzlashadi (shundan 14 tasi oʻz yozuviga ega). Asosiy xalqi nepallar (52,3%) mamlakatning markazi va jan.-gʻarbida yashaydi. Maytxillar, bxojpurlar, ta-manglar, tharular, nevarlar ham bor. Davlat tili — nepal tili. Aholining 90% ga yaqini hinduilikka eʼtiqod qiladi, 7,5% budda, 2% ga yaqini is-lom dinida. 10%ga yaqin aqoli shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Katmandu, Biratnagar, Patan, Bhaqtapur.

 

== Tarixi ==

 

Ijtimoiy va iqtisodiy nizolar keskinlashgan sharoitda qirol Mahendra Bir Bikram Shoh Dev (1955—72 y.lar N. qiroli boʻlgan) parlament va hukumat aʼzolarini tarqatib, butun hokimiyatni oʻz qoʻliga oldi (1960 y. 15 dek.). Barcha siyosiy partiya va tash-kilotlarning faoliyati taqiklandi. Yangi konstitutsiya (1962)ga muvofiq, N.da panchayatlar — mahalliy va mar-kaziy hokimiyat (Milliy panchayat) ijroiya organlari tartibi oʻrnatildi. Hukumat nazoratidagi dehqonlar, ishchilar, yoshlar, xotin-qizlar, bolalar tashkilotlari tuzildi. Balogʻatga yetmaganlarni nikoxdan oʻtkazish, turli mehnat majburiyati, majburiy mehnat shakllari taqiqlandi, kasta (tabaqa) tizimi bekor qilindi. N. — 1955 y.dan Qoʻshilmaslik harakati, 1956 y.dan BMT aʼzosi. N. qirolligi 1992 y. 2 yanvarda OʻzR suverenitetini tan olgan. Milliy bayrami — 28 dek. — qirol tugʻilgan kun (1945).

 

== Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari ==

1961 y. 5 yanvarda qirol farmoni bilan mamlakatdagi barcha siyosiy partiyalar taqikdangan edi. 1979 y. 2 mayda kup partiyali tizimga qaytish masalasi yuzasidan milliy referendum oʻtkazildi. 1990 y. 11 apr.da siyosiy partiyalarning oshkora faoliyatiga ijozat berildi. Asosiy partiya va kasaba uyushmalari: Milliy demokratik partiya, 1990 y. mayda asos solingan; N. kongressi partiyasi, 1947 y.da tuzilgan, 1960 y. dek.da taqiqlangan, 1990 y. apr.dan yana oshkora fa-oliyatboshlagan; N. kommunistik partiyasi, 1991 y.da tuzilgan. N.ning barcha kasaba uyushmalari 1990 y. 11 apr.dan oshkora faoliyat koʻrsata boshladi.

 

== Xoʻjaligi ==

Sanoati aksariyat kichik va yarim kustar korxonalardan iborat. Ularda q.x. mahsulotlari qayta ishlanib, oziqovqat va keng isteʼmol mollari ishlab chiqariladi. Birganj, Biratnagarda qand-shakar, Janakpurda tamaki, sholi oqlash va b. oziq-ovqat korxonalari, jut va ip gazlama fkalari bor. Yogʻochsozlik, qogʻoz, kimyo, charm poyab-zal, gʻishtcherepitsa i.ch., temirchilik korxonalari mavjud. Hunarmandchilik rivojlangan. Foydali qazilmalar — koʻmir, oltin, ohaktosh, temir ruda, slanets, mis, qoʻrgʻoshin, slyuda, magnezit, talk, oxra konlari topilgan boʻlsa ham, deyarli oʻzlashtirilmagan. Ulardan oz miqdorda kustar usudda qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 740 mln. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi.

 

 

N. chetdan mashina-uskunalar, neft mahsulotlari, sanoat mollari, avtomobillar, ularning ehtiyot qismlari, stanoklar, elektr asboblari, qurilish materiallari oladi. Chetga gilam, jut va ip gazlamadan tayerlangan buyumlar, sholi, xom teri, moyli ekinlar mahsuloti, dorivor oʻtlar, ziravorlar, badiiy hunarmandchilik buyumlari chiqaradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Hindiston (tovar aylanmasining 30% dan koʻprogʻi), Germaniya, Yaponiya, Xitoy, AQSH, Shveysariya, Belgiya, Singapur. Chet el sayyoxligi va alpinizm rivojlangan. Pul birligi — ne-pal rupiyasi.

 

== Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari ==

1950-y.larning boshida mamlakat aholisining 96% savodsiz edi. 2000 y. arafasida aholining savodxonlik darajasi 40% ga yetdi. N.da oʻrta taʼlim umumiy, kasb-hunar va sanskrit maktablariga boʻlinadi. Q.X., texnika, oʻrmonshunoslik, konchil i k maktablari, tibbiyot va ped. bi-lim yurtlari bor. Eng yirik ilmiy va oʻquv markazi — Tribhuvan nomidagi universitet boʻlib, uning xuzurida 11 kollej (Milliy kollej, Trichandra kolleji, savdo-sotiq, huquq, sanskrit kolleji va b.) tashkil etilgan. N. Qirollik akademiyasi adabiyotshunoslik, tilshu-noslik, sanʼatshunoslik, madaniyat, N. tarixiga oid kitoblar, dareliklar, lugʻatlar nashr etadi. Katmanduda Milliy kutubxona, Tribhuvan nomidagi universitet kutubxonasi, Markaziy kutubxona, N. Milliy muzeyi bor.

 

== Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi ==

N.da 400 dan koʻproq gaz. va jur. nashr etiladi. Eng muhimlari: "Avaj" ("Ovoz", nepal tilida chiqadigan haftalik gaz.), "Arati" ("Chirok", nepal tilida chiqadigan haftalik gaz., 1966 y.dan), "Arpan", ("Fi-doyilik", nepal tilida chiqadigan haftanoma, 1964 y.dan), "Gorkxapatra" ("Gurkxlar gazetasi", nepal tilida chiqadigan kundalik gaz., 1954 y.dan), "Kommoner" ("Oddiy inson", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1954 y.dan), "Mazerlend" ("Vatan", ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1957 y.dan), "Nepali" ("Nepallik", hind tilida chiqadigan kundalik gaz., 1958 y.dan), "Rayzning Nepal" ("Tiklana-yotgan Nepal", ingliz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1965 y.dan) "Samiksha" ("Tanqid", nepal tilida chiqadigan haftalik gaz., 1958 y.dan). Rashtriya Samachar Samiti — RSS milliy axborot agentligi 1962 y. da tuzilgan. N. radiosi 1951 y.dan, N. televideniyesi 1986 y.dan ishlaydi.

 

== Adabiyoti ==

 

Nevar tilidagi adabiyot 14-a. oxiridan boshlab rivojlandi. 15-a.da tarixiy voqeanomalar, afsona va rivoyatlarga boy vanshavallar yaratildi. Nevar tiliga sanskrit, fors va arab tilidagi asarlar, "Ming bir kecha" va b. tarjima qilindi. Yozuvchi Nishthanand Bajracharya (1858—1935) diniy asar — "Aʼlo donishmandlik"ni sanskritchadan tarjima qildi (1909) va Budda xayotiga oid "Cheksiz ufklar" nasriy asarini yezdi. 1925 y. asos solingan "Buddha dharma patrika" jur. nevar adabiyotining rivojlanishiga turtki berdi. 1951 y.ga kelib, Rana sulolasi agʻdarilgach, nevar adabiyoti keng rivojlanish imkoniyatiga ega boʻldi. Chet ellarga ketgan koʻpgina adiblar vatanga kaytdi. 1951 y. "Nevar tili jamiya-ti" tuzildi, u nevar tilida asarlar nashr etdi. Sudarshan Sramaren, Satya-mohan Joʻshi, Hemlal Joʻshilar tari-xiy dramalar yaratdilar. Ishvarananda Shresthacharya "Koʻzgu", "Sovuq qon" romanlarida shahar oʻrta tabaqasining ogʻir hayotini tasvirladi. Shoirlardan D. Shrestxa, K. Chandra, Kxvabilu va b. vatanparvarlik ruhida sheʼrlar yozdi.

 

== Meʼmorligi va tasviriy sanʼati ==

'''Nepal''' (Nepal Federativ Demokratik Respublikasi) poytaxti — [[Katmandu]] shahri. [[BMT]] aʼzosi

 

{{Osiyo mamlakatlari}}

 

[[Turkum:Osiyo]]

[[Turkum:BMT aʼzolari]]