Vikipediya

Oʻzbek tili: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
kTahrir izohi yoʻq
Anlztrk (munozara | hissa)
76 edits
kTahrir izohi yoʻq
Qator 1:
{{Til
|nom = O‘zbekOʻzbek tili
|milliy nom = O‘zbekOʻzbek tili, اۉزبېک تیلی, Ўзбек тили
|mamlakatlar = {{UZB}}, {{KGZ}}, {{AFG}}, {{KAZ}}, {{TKM}}, {{TJK}}, {{RUS}}, {{CHN}}, {{TUR}} va boshqa mamlakatlar.
|biluvchilar = [[Tasvir:Flag of the United Nations.svg|border|22px|Butun dunyo]] 30 milliondan ortiq (2012)<ref name="list">[http://www.ethnologue.org/ethno_docs/distribution.asp?by=size Languages of the World]</ref><br />
Qator 31:
|lc3=uzs ld3=Janubiy Oʻzbek ll3=Janubiy Oʻzbek tili
}}
'''Oʻzbek tili''' (O‘zbekchaOʻzbekcha yoki O‘zbekOʻzbek Turkchasi) — [[Oltoy tillari]] oilasining [[turkiy tillar]] turkumiga kiruvchi tildir. Ushbu til [[Oʻzbekiston Respublikasi]]ning Konstitutsiyasiga muvofiq davlat tili hisoblanadi.
 
Davlat tili haqidagi Qonun [[1989]]-yil 21-oktabrda qabul qilingan. [[1995]]-yil 21-dekabrda takomillashtirildi.
 
O‘zbekOʻzbek adabiy tili tarixi quyidagi davrlarni oʻz ichiga oladi:
 
Miloddan oldingi davrlardan to [[X]] asrlargacha boʻlgan davr. Bu davrdagi til fanda '''qadimgi turkiy til''' deb yuritiladi. Qadimgi xalq ogʻzaki ijodi namunalari, Oʻrxun-Enasoy yodgorliklari ([[VI]]—[[VII]] asrlar) shu tilda yaratilgan.
 
[[XI]]—[[XIV]] asrlarda amalda boʻlgan til '''eski turkiy til''' deb ataladi. [[Mahmud Qoshgʻariy]]ning „Devonu-lug‘atitlugʻatit-turk“ („Turk tillari devoni“), [[Yusuf Xos Hojib]]ning „Qutadgʻu bilig“ („Saodatga yoʻllovchi bilim“), [[Adib Ahmad Yugnakiy|Ahmad Yugnakiy]]ning „Hibatul haqoyiq“ („Haqiqatlar armugʻoni“), [[Xorazmiy]]ning „Muhabbatnoma“, [[Rabgʻuziy]]ning „Qissai Rabgʻuziy“ asarlari shu tilda yaratilgan.
 
[[XV]] asrdan [[XIX]] asrning ikkinchi yarmigacha qo‘llangan til '''eski o‘zbek adabiy tili''' deb nomlangan. [[Atoyi]], [[Sakkokiy]], [[Sayfi Saroyi]], [[Lutfiy]], [[Alisher Navoiy]], [[Bobur]], [[Mashrab]], [[Turdi]], [[Maxmur]], [[Gulxaniy]], [[Muqimiy]], [[Furqat]], [[Zavqiy]] va boshqa koʻplab ijodkorlarning asarlari shu tilda yaratilgan.
 
[[XIX]] asrning ikkinchi yarmidan hozirgi davrgacha ishlatib kelayotgan til '''hozirgi o‘zbekoʻzbek adabiy tili''' deb ataladi. „Turkiston viloyati gazeti“ nashr qilina boshlagan vaqtdan ([[1870]]-yildan) eʼtiboran to hozirgi kungacha yaratilgan barcha asarlar hozirgi o‘zbekoʻzbek adabiy tilining namunalari hisoblanadi.
 
O‘zbekOʻzbek tili [[XI]] asrdan boshlab mustaqil til sifatida shakllana boshladi va [[XIII]] asrda eski o‘zbekoʻzbek adabiy tili shakllanib bo‘ldiboʻldi.
 
Eski o‘zbekoʻzbek tilining rivoji buyuk [[Alisher Navoiy]]ning nomi bilan bog‘liqdirbogʻliqdir. U eski o‘zbekoʻzbek tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ajoyib asarlar yaratibgina qolmasdan, bu tilni ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qiluvchi „Muhokamat-ul-lug‘atayn“lugʻatayn“ nomli yirik ilmiy asar ham yozdi va unda o‘zbekoʻzbek tilining boshqa tillardan hech kam emasligini ishonarli misollar bilan isbotlab berdi.<ref>[http://onatili.uz O‘zbekOʻzbek tili haqida sayt]</ref>
== Grammatikasi ==
=== Kelishiklar ===
 
O‘zbekOʻzbek tilida 6 ta kelishik bor.
{| class="wikitable"
|-
! !! Kelishiklar !! Kelishik ko‘rsatkichlarikoʻrsatkichlari !! Kelishik savollari !! Misollar
|-
| 1 || Bosh kelishik || — || Kim? nima? qayer? || Dono, kitob, Toshkent
Qator 72:
== Leksikasi ==
 
Hozirgi o‘zbekoʻzbek adabiy tilining lug‘atlugʻat tarkibi asosan, 5 manba negizida tashkil topgan :
# umum [[Turkiy tillar|turkiy]] so‘zlar.
# oʻzbekcha soʻzlar.
# o‘zbekcha so‘zlar.
# [[Fors tili|fors]]-[[Tojik tili|tojik]]cha so‘zlarsoʻzlar.
# [[Arab tili|arabcha]] so‘zlarsoʻzlar.
# [[Rus tili|ruscha]] so‘zlarsoʻzlar.
 
Umumturkiy so‘zlarsoʻzlar ko‘pchilikkoʻpchilik [[turkiy tillar]]da hozir ham ishlatiladigan barcha [[turkiy tillar]] uchun umumiy bo‘lganboʻlgan ko‘pginakoʻpgina so‘zlarsoʻzlar borki ular azaldan turkiy qabilalar tilida mavjud edi, ular hozir ham ishlatiladi. Masalan: kishi, ot, qo‘lqoʻl, oyoq…
 
O‘zbekchaOʻzbekcha so‘zlarsoʻzlar o‘zbekoʻzbek tili sharoitida, o‘zbekoʻzbek tili yoki boshqa til elementlari yordamida ko‘pginakoʻpgina so‘zlarsoʻzlar yaratilgan. Masalan: ishxona, so‘roqsoʻroq, ulfatchilik, bog‘dorchilik…bogʻdorchilik…
 
[[Fors tili|Fors]]-[[Tojik tili|tojik]] tillaridan o‘zlashganoʻzlashgan so‘zlarsoʻzlar hozirgi o‘zbekoʻzbek tilida tubandagi kabi so‘zlarsoʻzlar bor. Ular dasturxon, chiroq, parda, marvarid, marjon…
 
[[Arab tili]]dan o‘zlashganoʻzlashgan so‘zlarsoʻzlar. Arab so‘zlarisoʻzlari o‘zbekoʻzbek tiliga [[VII]]—[[VIII]] asrlardan boshlab kiradi. Bu hol arablarning shu davrda O‘rtaOʻrta Osiyoni jabt etishlari bilan bog‘liqbogʻliq. Hozirgi o‘zbekoʻzbek tilida arab tilidan kirgan quyidagi kabi so‘zlarsoʻzlar mavjud: kasb, mehnat, hayvon, ittifoq, millat…
Arab so‘zlarisoʻzlari birinchidan kitob, madrasa, din, davlat tuzimi orqali kirgan. Ikkinchidan Eroni tillar orqali kirgan. Uni masalan arab so‘zlarigasoʻzlariga tojikcha morfemalar qo‘shibqoʻshib yasalgan. Masalan: darxaqiqat, mansabdor, mulkdor, baquvvat… kabi so‘zlardansoʻzlardan bilsa bo‘ladiboʻladi.
[[Rus tili]]dan o‘zlashganoʻzlashgan so‘zlarsoʻzlar. O‘zbekOʻzbek milliy tilining shakillanishi va rivojlanishida rus millatining tili g‘oyatgʻoyat katta rol o‘ynaydioʻynaydi. Rus xalqi bilan o‘zbekoʻzbek xalqi orasidagi yaqin aloqa, ayniqsa ruslarning iqtisodiy va madaniy taʼsiri rus tilidan ruscha va yevropa tillariga oid so‘zlkarningsoʻzlkarning o‘zbekoʻzbek tiliga kirishiga sabab boʻlgan. Rus tilidan o‘zlashganoʻzlashgan so‘zlarsoʻzlar: fabrika, gimnaziya, doktor, shapka…
 
== [[Oʻzbek yozuvi|Yozuvi]] ==
Qator 154:
| ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ || З з || Z z || '''Z z''' || [z]
|-
| ﻭ || O o || Ў ў || '''O‘Oʻ o‘oʻ''' || [o]
|-
| ﻍ || Ƣ ƣ || Ғ ғ || '''G‘Gʻ g‘gʻ''' || [ɣ]
|-
| ﺵ || Ş ş || Ш ш || '''Sh sh''' || [ʃ]
Qator 168:
Oʻzbekistonda [[1929]]-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. [[1920]]-yillarning oʻrtalaridan Oʻzbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb eʼlon qilindi. [[1929]]—[[1930]] oʻquv yilidan Oʻzbekiston lotin yozuviga oʻtdi va biz oʻzbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotdan uzilib qoldik.
=== Yanalif ===
[[1929]]-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga (yanalif) o‘tilganoʻtilgan. U [[1940]]-yilgacha ishlatilgan.
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
Qator 189:
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N̡ n̡ᶇ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө
Qator 314:
 
== Havolalar ==
* http://onatili.uz  — O‘zbekOʻzbek tili haqida sayt
* [http://www.transliteration.kpr.eu/uz/ Oʻzbekcha kirilldan oʻzbekcha lotinga oʻgiruvchi]
 
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Oʻzbek_tili" dan olindi