Rux: Versiyalar orasidagi farq

|tibbiyotda=Malham,

'''Rux''' ({{lang-lat|Zincum}}), Zn  — [[Kimyoviy elementlar davriy sistemasi|Mendeleyev davriy sistemasining]] 12- — (avvalgi, yigʻiq jadval boʻyicha - — II) guruhiga mansub [[kimyoviy unsur]]. Tartib raqami 30, atomi massasi 65,39. Rux och zangori rangli, kumush kabi yaltiroq [[metall]]dir.

Nam havoda ruxning sirti [[oksid]] parda bilan qoplanadi. Ruxning suyuqlanish harorati 419,53°[[Selsiy darajasi|C]], qaynash harorati 907°, xona haroratidagi zichligi 7,133 g/sm³. Rux kimyoviy jihatdan faol metallarga kiradi. [[Kislota]]larda^{(qanaqa:organik, anorganik?)} yaxshi eriydi. Qizdirilsa, [[ishqor]]larda^{(qanaqa:amfoter, amfotermas?)} ham eriydi. [[Yod]] va [[oltingugurt]] bilan xona haroratida birikadi. Qizdirilganda rux faol [[metallmaslar]] bilan shiddatli [[Kimyoviy reaksiya|reaksiyaga]] kirishadi, metallar bilan qotishmalar hosil qiladi.

Jarayonning harorati 1000  °C dan yuqori boʻladi va bugʻ holida ^(nima?)olinadi. Oksidlanish^{(nimaning oksidlanishi?)} germetik issiqqa chidamli retortada olib boriladi. Hosil boʻlgan rux bugʻlari [[kondensator]]larda choʻktiriladi<ref name=USGSMCS2009>{{cite web|last=Tolcin|first=A. C.|year=2011|url=http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/zinc/mcs-2011-zinc.pdf|publisher=[[United States Geological Survey]]|accessdate=2011-06-06|title=Mineral Commodity Summaries 2009: Zinc}}</ref>, ulardan vaqti-vaqti bilan suyuq rux olinadi<ref>{{Cite journal|last=Gordon|first=R. B.|author2=Bertram, M. |author3=Graedel, T. E. |title=Metal stocks and sustainability|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences|volume=103|year=2006|pmid=16432205|pmc=1360560|doi=10.1073/pnas.0509498103|issue=5|bibcode = 2006PNAS..103.1209G|pages=1209–14 }}</ref>. Gidrometallurgik usulidan foydalanilganda kuydirishdan keyin qolgan qoldiqqa^{(qanday qoldiq?)} [[sulfat kislota]] taʼsir ettiriladi:

Rux  — kuchli metall yaltiroqligiga ega boʻlgan koʻkimtir^{(och zangor?)} rangli metall. Nam havoda rux oksid parda bilan qoplanib asta-sekin yaltiroqligini yoʻqotadi. Rux  — oʻrtacha qattiqlikdagi metall. Uning zichligi 7,13 g/sm³. Toza metallga^(?) nisbatan plastik, oson yassilanib yupqa folʼga hosil qiladi. Texnik rux oddiy haroratda moʻrt boʻladi, lekin 100—150 °C da plastik boʻlib qoladi va uni yupqa [[bolgʻa]]lashga hamda, [[sim]] holatigacha choʻzish mumkin. 200  °C dan yuqorida u yana moʻrtlashadi^{(nima uchun?)} va qirilganda [[kukun]] holatiga oʻtadi, bunday oʻzgarishlar juda past haroratda ham kuzatiladi. Rux oson suyuqlanadi (suyuqlanish harorati  — 419,4  °C) va uchuvchan metallar qatoriga kiradi (Qaynash harorati  — 905,7  °C). Uning issiqlik oʻtkazuvchanligi [[kumush]]ning issiqlik oʻtkazuvchanligiga nisbatan 60  % ni tashkil etadi^{(aniq adad?)}, elektr oʻtkazuvchanligi esa 4 marta kam.

Rux havoda barqaror, chunki yupqa oksid pardasi bilan qoplangan boʻlib, keyingi oksidlanishdan himoyalanadi. Rux asosan yuqori haroratda aktivlashib, oddiy moddalar  — [[galogenlar]], [[kislorod]] va [[oltingugurt]] bilan taʼsirlashadi.

:: <math>\mathsf{Zn^0 + Cl^0_2 \xrightarrow{t^o} Zn^{+2}Cl^{-1}_2}</math>

:: <math>\mathsf{2Zn^0 + O^0_2 \xrightarrow{t^o} 2Zn^{+2}O^{-2}}</math>

:: <math>\mathsf{Zn^0 + S^0 \xrightarrow{t^o} Zn^{+2}S^{-2}}</math>

Rux azot va vodorod bilan reaktsiyaga kirishmaydi. Rux nitrid Zn₃N₂ va rux gidrid ZnH₂ bevosita^? yoʻllar bilan olinadi^(misollar?). Murakkab moddalar  — [[kislota]], [[ishqor]] eritmalari va suv bilan rux sharoitga qarab har xil reaktsiyaga kirishadi. Suv odatda rux bilan taʼsirlashmaydi. Qizdirilganda rux suv bilan quyidagi tenglama boʻyicha taʼsirlashadi:

:: <math>\mathsf{Zn^0 + H^{+1}_2O^{-2} \xrightarrow{t^o} Zn^{+2}O^{-2} + H^{0}_2\uparrow}</math>

Rux azot va kontsentrlangan sulfat kislotalarda eritilganda vodorodni ajratmaydi, unda azot yoki oltingugurt birikmalari hosil boʻladi^{(reaksiyalari?)}.

Rux oksid, ZnO  — ruxning kislorod bilan birikmasi. Oq rangli kristall modda. Zichligi 5,7 g/sm³; 1800  °C da sublimatsiyalanadi. Suvda oz eriydi^{(necha gramm?)}; kislotalarda^(qanday?) erib tegishli tuzlarni beradi. Amfoter  — ishqorlarda erib [[sinkat]]lar hosil qiladi<ref>{{Cite book|last=Ritchie|first=Rob|title=Chemistry|publisher=Letts and Lonsdale|year=2004|edition=2nd|page=71|isbn=1-84315-438-2|url=http://books.google.com/?id=idT9j6406gsC}}</ref>. Tabiatda sinkit (qizil rux rudasi) minerali koʻrinishida uchraydi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, [[kauchuk]], [[sellyuloza]], plastmassa, [[rezina]] toʻldirgichlari, tibbiyotda malham va sepma dori sifatida ishlatiladi. Zaharli ^{(havodagi oxirgi mumkin boʻlgan kontsentratsiyalari?)}, uni hidlaganda isitma chiqaradi, bosh ogʻriydi, koʻngil ayniydi va yoʻtal tutadi. Yuqori haroratda (1200  °C) rux oksid ishqoriy yer metallari bilan taʼsirlashib ''MeZnO₂''^(misollar?) tarkibli tsinkatlar hosil qiladi.

:: yana misollar

Rux gidroksid, Zn(OH)₂  — oq iviqsimon choʻkma holida rux tuzlari eritmasiga ishqor taʼsir ettirib olinadi^(misollar?). Turgan sari u kristall holga oʻtadi^{(nima uchun?)}. [[Amfoter]] birikmalar singari rux gidroksid ortiqcha ishqorda, kislotalarda va [[ammiak]]ning [[suv]]li eritmasida oson eriydi. Rux gidroksidining kislotalarda eruvchanligi neytrallanish reaktsiyasiga asoslangan.

Ortiqcha ishqorda esa  — eruvchan tsinkatlar hosil boʻladi.

Ruxning barcha tuzlari eritmalarda kuchli kislota  — Zn²⁺ kationi hisobiga gidrolizga uchraydi.

Rux sulfat, ZnSO₄  — rangsiz ortoromb panjarali kristall modda; zichligi 3,74 g/sm³. 800—900 ° da ZnO va SO₂ ga ajraladi. Suvdagi eritmalaridan suvli kristallogidrat ZnSO₄ * 7H₂O  — rux kuporosi koʻrinishida ajralib chiqadi. [[Viskoza]] ishlab chiqarishda, boʻyoqchilikda, [[chit]]larga [[gul]] bosishda, elektrolitik usulda rux metali olishda, mikrooʻgʻit sifatida va [[tibbiyot]]da ishlatiladi.

Rux sulfid, ZnS  — ruxning oltingugurt bilan birikmasi. 2 ta modifikatsiyasi bor: a  — ZnS (sfalerit)  — kub panjarali kristall modda. b  — ZnS (vyursit)  — geksagonal panjarali kristall modda. Suyuqlanish harorati 1850 ° (150 atm bosim ostida), zichligi 3,98—4,092 g/sm³, 1185 ° da sublimatsiyalanadi. Suvda erimaydi, kislotalarda yaxshi eriydi. [[Sfalerit]] rux olishda muhim xom ashyo hisoblanadi. Lyuminoforlar komponenti, [[Bariy sulfat|bariy sulfat]] bilan aralashmasi oq boʻyoq  — litopon olishda, kadmiy sulfid bilan aralashmasi [[televizor]] kineskoplari tayyorlashda ishlatiladi.

Rux xlorid, ZnCl₂  — ruxning [[xlor]] bilan birikmasi, rangsiz kristall modda. Suyuqlanish harorati 318°, qaynash harorati 732°, zichligi 2,91 g/sm³. Suvda yaxshi eriydi. Rux konsentratiga [[osh tuzi]]ni qoʻshib qizdirish, haydash va uni chang holida tutib yigʻish, shuningdek, [[rux oksidi]] yoki metall boʻlaklariga xlorid kislota taʼsir ettirish, soʻngra bugʻlatish usullari bilan olinadi. Yogʻochni chirishdan saqlashda, metallarni payvandlashda (oksid pardalardan tozalashda), [[pergament]] ishlab chiqarishda qoʻllanadi.

:: <math>\mathsf{Zn^{2+} + 2OH^- \rightarrow Zn(OH)_2\downarrow}</math>

temirdan chapda joylashgani uchun korroziya birinchi boʻlib rux qoplamida boshlanadi, temirga tegmaydi. Sirtida ozgina rux qolsa ham temir yemirilmaydi. Koʻp miqdorda rux galʼvanik elementlar tayyorlashda sarflanadi. Metall rux [[gidrometallurgiya]] jarayonlarida qaytaruvchi sifatida koʻpchilik qimmatbaho metallarni [[kumush]], [[oltin]], [[kadmiy]] va boshqalarni eritmalaridan ajratib olishga^(misollar?) sarflanadi<ref>{{cite journal|pmid=2200472|year=1990|last1=Keen|first1=CL|last2=Gershwin|first2=ME|title=Zinc deficiency and immune function|volume=10|pages=415–31|doi=10.1146/annurev.nu.10.070190.002215|journal=Annual review of nutrition}}</ref>.

* J.Boboxonov, D.Rizametova, F.Salmetova. // Anorganik kimyo.  — Almati: Mektep, 2014.  — 182 b.