Eroniy xalqlar: Versiyalar orasidagi farq

{{Infobox Millat

|group = Eroniy xalqlar

|population = 200 milliondan ortiq

|region1 = {{flagcountry|Iran}}<br />{{flagcountry|Afghanistan}}<br />{{flagcountry|Tajikistan}}<br />{{flagcountry|Uzbekistan}}<br />{{flagcountry|Pakistan}}<br />{{flagcountry|Turkey}}<br />{{flagcountry|Iraq}}<br />{{flagcountry|Syria}}<br />{{flagcountry|Azerbaijan}}<br />{{flagcountry|Russia}}<br />{{flagcountry|China}}<br />{{flagcountry|Georgia}}

|languages = [[Eroniy tillar]]<br />

|religions = asosan [[islom]]

}}

[[Fayl:Persepolis-Darafsh 1 (16).JPG|thumb|250px|[[Persepol]]dagi [[fors]] jangchilari [[barelyef]]i]]

 

== Nomi kelib chiqishi ==

Eroniy xalqlar kelib chiqishi, eramizdan avvalgi II-mingyillikda, [[Baqtriya]] va [[Margʻiyona]] (hozirgi shimoliy [[Afgʻoniston]] va [[Pokiston]], va janubiy [[Oʻzbekiston]] va [[Tojikiston]] hududlari) hududida keng tarqalgan hindo-eron kontinuumining inqirozga uchrab barham topishi bilan boshlangan. Ushbu inqiroz oqibatida, hindo-oriylar, mintaniylar va vujudga kelayotgan eroniy xalqlar bir-biridan jugʻrofik va lingvistik tomondan uzoqlashib tarqoq holga kelgan.

 

 

== „Eronliklar“ terminining hozirgi maʼnolari ==

** [[осетинский язык]] (кударский и ксанский - Южная Осетия, иронский и дигорский - Северная Осетия)

** [[ясский язык]] †

 

== Tarixi ==

** [[oriylar]]

** [[Margʻiyona|margʻiyonliklar]]

** [[xorazmiylar]]

** sagʻartiyaliklar

** zarangʻiyonliklar

** araxoziyliklar

* '''Koʻchmanchi xalqlar'''

** [[saklar]]

* [[Tatlar]]ning kichik lingvistik ajraluvi. [[Kurdlar]] tomonidan [[Zagros|Zagros togʻligi]], shimoliy [[Mesopotamiya]] va [[Armaniston togʻligi]]ni ekspansiya qilishi va oʻrnashishi.

* [[Daylamiylar]] tomonidan Kaspiyoldi hudud ekspansiyasi va ushbu ekspansiya oqibatida zazalar va goʻroniylarning gʻarbga koʻchishi va kurdlar bilan assimilyatsiyasi.

* Yarimkoʻchmanchi eroniy xalqlarning [[Goʻrgon (shahar)|Goʻrgon]]dan koʻchishi va buning oqibatida [[balujlar]] [[Balujiston (tarixiy viloyat)|Balujistonning]] vujudga kelishi.

* [[Pushtunlar]]ning hozirgi [[Afgʻoniston]]ning gʻarbiy va shimoliy tomonlariga tarqalishi.

 

* Yangi vujudga kelgan [[turkiy tillar]]ning ekspansiyasi va butun [[Oʻrta Osiyo]]da uzoq davom etgan eroniy [[tojik tili]]ning boshqaruvi tugashi va uning Oʻrta Osiyo janubida va janubi-sharqida, shuningdek shimoliy Afgʻonistonda gegemoniyasi qolishi.

* Eroniy madaniyatga ega va boshqa turkiy xalqlardan farqli oʻlaroq koʻchmanchi boʻlmagan [[oʻzbeklar|oʻzbek etnosining]] vujudga kelishi.

=== Hozirgi eroniy xalqlar ===

* '''[[Forslar]]''' ([[Fors tili|fors.]], [[Dari tili|dari]] ایرانی‌ها، تاجیک‌ها ''fårsån, pårsån, irånihå'') — eng asosiy va katta eroniy xalql. Forslarning umumiy soni har xil hisob-kitoblarga koʻra 40 milliondan 90 milliongacha kishini tashkil etadi va asosan [[Eron]], qisman [[Afgʻoniston]], [[Turkiya]] va boshqa davlatlarda keng tarqalishgan<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html The World Factbook — Iran]</ref>. Asosan [[islom dini]]ning [[shialik]] [[mazhab]]iga eʼtiqod qilishadi.

* '''[[Tojiklar]]''' ([[Dari tili|dari]] ایرانی‌ها، تاجیک‌ها ''fårsån, tåjikhå'', [[Tojik tili|tojik.]] ''forson, toҷikho'') — forslarga juda yaqin qarindosh boʻlgan va ulardan til, tuzilish va madaniyat boʻyicha juda kam farqlanadigan eroniy xalq. Tojiklarning umumiy soni qariyb 20—25 million kishini tashkil etadi va asosan [[Tojikiston]], [[Afgʻoniston]], qisman [[Oʻzbekiston]], [[Eron]] va [[Rossiya]]da keng tarqalgan. Asosan islom dinining [[sunniylik]] mazhabiga eʼtiqod qilishadi<ref name="EofI-Tadjik">{{cite encyclopedia |author=C.E. Bosworth, B.G. Fragner |title = TĀ<u>DJ</u>ĪK| encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]]| edition = CD-ROM Edition v. 1.0| publisher = Koninklijke Brill NV| location = Leiden, The Netherlands| year = 1999}}</ref>.

* '''[[Pushtunlar]]''', baʼzida '''afgʻonlar''' ([[Pashtu|pusht.]] پښتون, gʻarbda ''paṣ̌tún'', sharqda ''paxˇtún'') — sharqiy-eroniy xalq. Koʻplari yarimkoʻchmanchi. Eroniy [[pushtu tili]]da soʻzlashishadi. Asosan [[Afgʻoniston]]ning janubiy va sharqiy qismida, shuningdek shimoliy va gʻarbiy [[Pokiston]]da keng tarqalgan. Pushtunlarning umumiy soni qariyb 42—45 million kishini tashkil etadi<ref name="ABC">[http://abcnews.go.com/International/wireStory?id=8229870&page=2 Pashtun Ethnic Agenda at Heart of Afghan War]</ref>. Pushtunlar asosan islom dinining sunniylik mazhabiga eʼtiqod qilishadi.

* '''[[Kurdlar]]''' ([[Kurd tili|kurd.]] ''Kurd'' /کورد, ''Kurmancî'' /کورمانجی) — gʻarbiy-eroniy xalq. Asosan hozirgi [[Turkiya]] janubi-sharqi, sharqiy va shimoliy [[Iroq]], gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy [[Eron]], shimoliy va sharqiy [[Suriya]]da keng tarqalgan. Qabilali boʻlinishlarga ega boʻlib, [[kurd tili]]ning turli sheʼvalarida soʻzlashishadi. Ushbu sheʼvalar ikki katta guruhga: kurmanji (shimoliy kurd tili) va sorani (janubiy kurd tili) sheʼvalariga boʻlinadi. Kurdlar etnosiga shuningdek zazalar va goʻroniylar ham qoʻshiladi. Kurdlar soni taxminan 35—40 million kishini tashkil etadi<ref>CIA: 14 million in Turkey, 6.2-6.5 million in Iraq, 6.5-7.7 million in Iran (all for 2011), plus several million in Syria, neighboring countries, and the diaspora</ref><ref>The Kurds: culture and language rights (Kerim Yildiz, Georgina Fryer, Kurdish Human Rights Project; 2004): 18 % of Turkey, 20 % of Iraq, 8 % of Iran, 9.6 %+ of Syria; plus 1-2 million in neighboring countries and the diaspora</ref><ref>Sandra Mackey, „The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam“, W.W. Norton and Company, 2002. Excerpt from pg 350: „As much as 25 % of Turkey is Kurdish.“</ref>. Dini va eʼtiqodi boʻyicha asosan islom dinining sunniy mazhabiga, shuningdek shia va alaviy mazhabi, yezidizm va xristian diniga boʻlinadi.

* '''[[Balujlar]]''' ([[Baluj tili|baluj.]] بلوچ ''balōč'') — yarimkoʻchmanchi sharqiy-eroniy xalq. Asosan qabilalarga boʻlinadi va balujlarning soni taxminan 10 million kishini tashkil etadi. Asosan [[Pokiston]]ning [[Balujiston]] provinsiyasi, [[Afgʻoniston]]ning janubi-sharqiy qismi va [[Eron]]ning [[Siston va Balujiston]] ostanida keng tarqalgan. Balujlar asosan islom dinining sunniylik mazhabiga mansub hisoblanishadi.

* '''[[Mozandaronlar]]''' va '''[[Gilaklar]]''' ([[Mozandaron tili|mozand.]] مزرونی، تاپوری ''mazruni, topuri,'' [[Gilak tili|gilak.]] گیلک ''giläk'') — [[forslar]]ga yaqin qarindosh hisoblanadigan eroniy xalqlar. [[Eron]]ning shimoliy qismidagi [[Mozandaron]] va [[Gilon]] ostanlarida, [[Kaspiy dengizi]]ning janubiy qirgʻoqlari atrofida keng tarqalgan. Mozandaronlar soni taxminan 4 million, gilaklar soni esa taxminan 2—3 million kishini tashkil etadi. Ushbu ikki xalqning tillari Eronda hech qanday maqomga ega emas va ular [[fors tili]] sheʼvalaridan biri deb hisoblanadi. Ikkala xalq ham islom dinining shialik mazhabiga eʼtiqod qilishadi.

* '''[[Pomir xalqlari]]''' — sharqiy eroniy tillar va sheʼvalarda soʻzlovchi xalqlar. Asosan [[Tojikiston]]ning [[Pomir]] togʻli oʻlkasida, shu jumladan [[Togʻli-Badaxshon muxtor viloyati]]da, shimoli-sharqiy [[Afgʻoniston]]da, shimoliy [[Pokiston]]da va [[Xitoy]]ning [[Sinszyan-Uygʻur muxtor rayoni|Shinjon-Uygʻur muxtor tumani]] janubi-gʻarbida keng tarqalgan. Pomir xalqlari soni har xil hisob-kitoblarga koʻra 250—300 ming kishini tashkil etadi<ref name="pamir">[http://pamirian.ru/42.html B. B. Lashkarbekov. Pamirskaya ekspeditsiya (stati i materiali polevix issledovaniy). M.: Institut vostokovedeniya RAN, 2006. 272 s.]</ref>. Pomir xalqlari asosan islom dinidagi shialik mazhabining [[Ismoiliylar|ismoiliy]] oqimiga eʼtiqod qilishadi.

* '''[[Hazoralar]]''' (''hazōra'') — [[Chingizxon]] davridan qolgan [[moʻgʻul]] askarlarining mahalliy aholi bilan aralashib vujudga kelganlar avlodlari. Asosan [[Afgʻoniston]]ning togʻli hududlarida keng tarqalgan. Asosan dari tili va fors-tojik tillari sheʼvalarida soʻzlashishadi. Hazoralar asosan islomning shialik mazhabiga mansub boʻlib, qariyb 7 million kishini tashkil etishadi<ref name="CIA-af">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |title= Afghanistan|accessdate= December 26, 2007|date= December 13, 2007|work= [[The World Factbook]]| publisher = [[Central Intelligence Agency]]}}</ref>.

=== Katta Eron ===

{{main|Katta Eron}}

 

 

== Oʻlkaga kiruvchi hududlar ==

Hozirgi eroniy xalqlarning asosiy qismi [[islom dini]]ning ikki [[mazhab]]iga ([[sunniylik]] va [[shialik]]) eʼtiqod qilishadi. Bular:

* '''[[Sunniylik|Sunniylar]]:''' [[tojiklar]], [[balujlar]], [[pushtunlar]], janubiy [[tolishlar]], [[osetinlar]] va [[kurdlar]]ning baʼzilari.

[[Shialik|Shialik mazhabining]] boshqa oqimlari:

* '''[[Ismoiliylar]]:''' asosan [[Pomir xalqlari]].

Baʼzi [[kurdlar]] [[Yezidizm|yezidizm dini]] — islom dinidan juda katta farqlanib, islomdan oldingi diniy eʼtiqodlarni oʻz ichiga oladigan dinga eʼtiqod qilishadi. Shuningdek, eroniy xalqlardan baʼzilari [[zardushtiylik]] diniga eʼtiqod qilishadi. Zardushtiylar asosan [[Eron]], [[Ozarbayjon]] va [[Afgʻoniston]]da tarqalgan.

* '''[[Xristian dini|Xristian]]''' '''[[Pravoslaviye|Pravoslavlari]]:''' [[osetinlar]]ning koʻpchiligi.

Boshqa eroniy xalqlar va oʻlkalardan farqli oʻlaroq, [[Kavkaz]]dagi alohida, boshqa eroniy xalqlar va oʻlkalardan uzoq joylashgan eroniy [[Alaniya]] (Osetiya) oʻlkasi boshqacha rivoj va inqirozga yuz tutgan. [[Alanlar]]ning [[Oʻrta Osiyo]]dagi [[Xorazm]] va [[Soʻgʻd]] eroniy oʻlkalari bilan mustahkam aloqalari eramizning I-mingyilligi oxirigacha uzilmay kelgan. Ushbu aloqalar susayishi va inqirozga yuz tutishi birinchi navbatda alanlarning Kavkaz xalqlari bilan aralashuvi va [[Vizantiya]]ga oshiqishi muhim rol oʻynagan. Keyinroq alanlar moʻgʻullar istilosidan keyin oʻzlarini tiklay olmay inqirozga yuz tutgan.

 

 

== Adabiyot ==

 

== Manbalar ==

 

== Havolalar ==