|
'''Togʻli qorabogʻ''' — Zakavkazyedagi tarixiy hudud. 1923 y. Togʻli Krrabogʻ hududida Ozarbayjon tarkibidagi Togʻli Qorabogʻ Muxtor viloyati tashkil qilindi. Maydoni 4,4 ming km{{sup|2}}. Aholisi 194 ming kishi (1990 yillar oʻrtalari), asosan, armanlar va ozarbayjonlar, shuningdek, rus va boshqa millat vakillari xam yashaydi. Viloyatda 5 maʼmuriy tuman, 2 shahar va 7 giaharcha bor. Markazi — Xonkendi sh. Yirik shaharlardan Shusha sh. ham bor.
'''Тоғли Қорабоғ''' – Озарбайжон Республикасининг ғарбий вилоятидир. Арманистон қуролли кучлари томонидан ишғол этилган.
Тоғли Қорабоғ Озарбайжоннинг марказий қисмида жойлашган. Совет ҳокимияти даврида бу ерда ҳудуди 4,4 минг кв. км ёки Озарбайжон Республикаси умумий ҳудудининг 5,1 фоизини ташкил этган Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилояти жойлашган эди. 1970 йилда ўтказилган аҳолини рўйхатга олиш ҳисобига кўра Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилоятида 150.313 нафар аҳоли мавжуд бўлган. Вилоят таркибига Аскарон райони, Ҳадруд райони, Мардакерт райони, Мартуни райони, Шуша райони ва вилоятга бўйсунувчи Степанакерт шаҳри кирар эди.[2]. Тарихан Кавказ Албаниясининг (Арроннинг), Қорабоғ хонлигининг, Озарбайжон Халқ Жумҳуриятининг, Озарбайжон Совет Республикасининг таркибий қисми бўлган. Ҳозирги Озарбайжон Республикасининг таркибий қисмидир. Ҳозирга қадар атроф ҳудудлари билан биргаликда (жами 11 минг км²) Арманистон Республикасининг ишғоли остидадир. Озарбайжоннинг “мусиқий академияси” сифатида машҳур.
Тарихан ҳозирги озарбайжонликлар яшаб келган вилоятдир. 1820 йилдан бошлаб арманиларнинг Озарбайжонга оммавий равишда кўчирилган ҳудудлардан биридир. Арманча манбаларда Арсах сифатида тилга олинади.
T. Q. asosan, Kichik Kavkazning jan.sharqiy qismida joylashgan. shahrida Murovdogʻ tizmasi (eng baland joyi 2725 m) bor. Shim.sharq va sharqi — tekislik. Foydali qazilmalari: polimetall rudalari, litografiya toshi, Islandiya shpati, marmar, grafit, asbest va boshqa Mineral suvli bulok koʻp. Hududining koʻp qismida iqlimi moʻʼtadil (qishi quruq), gʻarb va jan.gʻarbiy togʻli qismi salqin va sovuq (qishi quruq). Tekislik va oʻrtacha balandlikdagi togʻlarda yanvarning oʻrtacha trasi 3°dan —2°gacha; iyulniki tekislik va oʻrtacha balandlikdagi togʻlarda 20°—26° va baland togʻlarda 10°—14°. Yiliga tekislik va past togʻlarda 400–600 mm, baland togʻlarda 900 mm gacha yogʻin tushadi. Eng yirik daryolari — Terter, Xachinchay, Karkarchay (Kura havzasi), Kendelanchay, Ishxanchay (Arake) havzasi.
'''Этимологияси'''
<br />
Қорабоғ номи Озарбайжон тилидаги “қора” ва “боғ” сўзларидан ташкил топган. Бу номни VII аср манбаларидаёқ учратиш мумкин. Озарбайжон тилида (шунингдек, бошқа туркий тилларда ҳам) “қора”нинг рангдан бошқа “зич”, “қалин”, “катта”, “тунд” ва ўзга маънолари ҳам бор. Шу жиҳатдан “Қорабоғ” термини “катта боғ”, “зич боғ”, “қалин боғ”, “сафоли боғ” ва бошқа маъноларни ҳам англатади.
Tekislik va past togʻlarda kashtan tuprok, oʻrtacha balandlikdagi togʻlarda qoʻngʻir togʻ oʻrmon tuprogʻi bilan birga togʻ qora tuprogʻi uchraydi, undan yukorida togʻoʻtloqi tuproqlari bor. Tekisliklarda, asosan, shoʻra va shoʻra boshokdoshlar, togʻ etaklarida va past togʻlarda yarim kseforit buta changalzorlari, undan yuqorida keng bargli oʻrmonlar, subalp va alp oʻtloklari mavjud. Oʻrmon (dub, qora qayin, zarang) va butazorlar viloyat hududining 32%ni egallaydi. Kaspiy ulari, bezoar echkisi, yelik, qoʻngʻir ayiq, jayra, alp zogʻchasi, togʻ qargʻasi, qizilquyruk, qoya kaltakesagi yashaydi.
'''Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилояти тарихи'''<br />
Озарбайжон тупроқларида иккинчи армани давлатининг барпо этилишига йўл очиб берган мухтор вилоят 1923 йилнинг июлида ташкил топган. Озарбайжон Совет Социалистик Республикаси номидан 1923 йилнинг 7 июлида чиқарилган декретда ТҚМВнинг ташкил этилиши қуйидагича асослантирилади: “Аввалги Россия империясида миллий озчиликларни асоратда сақлаган чор мутлоқияти ҳатто озчиликни ташкил этган алоҳида-алоҳида миллатларни бир-бирига қарши қўйиш орқали уларни маҳв этишдан ҳам асло чекинмас эди.
Закавказьеда 1905 йилдаги армани-мусулмон қирғини великорус мутлоқияти маҳв этувчилик сиёсатининг энг ёрқин исботидир. Закавказье инқилобий деҳқон оммаси уларнинг саромоявий зулмига қарши ўз ғазабларини очиқдан-очиқ намоён этган ўша пайтларда чор генераллари Воронцов-Дашковларнинг қўли билан тарихан бир-бирига қўшни бўлган икки халқ – арманилар ва мусулмонлар орасига адоват уруғлари сепилди
Бу Закавказье миллий озчиликлар устидан ўз оғалигини илгари сурган бир ҳовуч миллий шовинистлар – мусовотчилар, дашноқлар ва меньшевиклар, Ғарб капитали югурдаклари раҳбарлик ролини қўлга киритган уч “мустақил давлат”га парчаланганда ўз шармандали қиёфасини яна бир бор намоён этди. Бу “давлатлар” вужудга келган қисқа бир муддат мобайнида Қорабоғ тоғларида ва Закавказьенинг бошқа қисмларида меҳнаткаш деҳқонларнинг озмунча қони тўкилмади.
Қандай шаклда намоён бўлишидан қатъи назар, миллий зулм ва тенгсизликнинг бартараф этилиши, миллий адоват ва нафратнинг меҳнаткашларнинг интернационал бирдамлиги, ягона давлат иттифоқида халқларнинг қардошларча ҳамкорлиги билан алмаштирилиши қишлоқ-деҳқон инқилобининг асосий вазифаларидан биридир”.
Озарбайжон Советлари Марказий Ижроия Комитетининг декретига кўра, Тоғли Қорабоғнинг арманилар яшайдиган қисмида маркази Хонканди бўлган мухтор вилоят яратилиши, Ижроия Комитети ва вилоят ерли советларининг идора органлари тайинланиши керак эди. Вилоят асосномаси ишлаб чиқилиши ва ҳудудий бирликлар факт сифатида мухтор вилоят ихтиёрига берилиши, шунингдек, мухтор вилоят чегараларини белгилаб чиқиш учун тоғли ва пастекис Қорабоғ, Курдистон ва Озарбайжон ССР марказий ҳокимиятининг вакилларидан иборат қўшма комиссия ташкил этилиши лозим эди.
Совет ҳокимиятининг кейинги йилларда ТҚМВнинг ҳудудлари ва имтиёзларини кенгайтириш жараёни давом этди ҳамда вилоятда арманиларнинг сон ва мавқе жиҳатдан устунлиги таъминланди. 1981 йилнинг 16 июнида Озарбайжон ССР Олий Совети “Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилояти тўғрисида” қонун қабул қилди. Бу қонунда ТҚМВ имтиёзлари янада кегайтирилди.
1988 йилда Тоғли Қорабоғ можаросининг ҳозирги босқичи бошланганда 4,4 минг квадрат километрдан иборат бўлган ушбу ҳудуд арманилар кўпчиликни ташкил этадиган Степанакерт шаҳри (пойтахт), Мардакерт, Аскарон, Мартуни ва Ҳадрут районлари ва озарбайжонликлар кўпчиликни ташкил этадиган Шуша шаҳридан иборат эди.
Мухтор Вилоятнинг бутун тарихи давомида вақти-вақти билан сепаратчилик шиорлари – Арманистонга бирлашиш талабларини илгари сурган арманилар сўнгги дафъа 1988 йилнинг февралида оёққа турдилар. 13 февралда вилоятда Арманистон билан бирлашиш шиори билан митинглар тўлқини бошланди. 20 февралда ТҚМВ Халқ Депутатлари Олий Совети олдига вилоятни Арманистонга бирлаштириш ҳақидаги илтимоснома қўйилди.
Озарбайжон тупроқларида 1988 йилда бутун йил бўйи давом этган тажовузлар натижасида СССР Олий Совети Тоғли Қорабоғда тўғридан-тўғри Москвага бўйсунадиган Алоҳида Бошқарув Комитети тузди. 1989 йилнинг охирида бу комитет тугатилиб, Бокуга бўйсунадиган Республика Ташкилот Комитетига алмаштирилди. Шу йилнинг декабрида Арманистон парламенти Тоғли Қорабоғни ушбу республикага бирлаштириш ҳақида қарор қабул қилди.
1991 йилнинг августида СССРнинг парчаланиш жараёни тезлашди. 30 августда Озарбайжон парламенти Республика мустақиллигини эълон этди. Шундан 2 кун сўнг ТҚМВ ва ушбу вилоятга ҳеч қандай дахли бўлмаган Шаумян райони халқ депутатлари советлари қўшма сессия ўтказиб, Тоғли Қорабоғ Республикаси номли сохта тузилма барпо этдилар. Республика Ташкилот Комитети Степанакертдан Оғдомга кўчиб ўтадиган бўлди. Бунинг ортидан Тоғли Қорабоғда озарбайжонликларнинг тотал этник тозаланиши – қонли уруш бошланди.
1991 йилнинг 20 ноябрида Мартунининг озарбайжонликлар яшайдиган кентларига вакиллар ҳайъатини олиб учган вертолёт Қоркент осмонида террорга учради. Озарбайжон давлат котиби Товфиқ Исмоилов, Бош Вазир ўринбосари Зулфу Ҳожиев, давлат маслаҳатчиси Муҳаммад Асадов, бош прокурор Исмат Қайибов, президентнинг матбуот котиби Усмон Мирзаев, давлат-ҳукумат ходимлари Воқиф Жаъфаров, Вали Маммадов, Қурбон Намозалиев, ТҚМВ ҳуқуқ-муҳофаза, хавфсизлик органларига бошчилик қилган россиялик генераллар билан биргаликда 20 дан ошиқ киши ҳалок бўлди. Бу ҳодиса ТҚМВнинг тугатилишига туртки берди.
26 ноябрда Озарбайжон парламенти ТҚМВни миллий ҳудудий тузилма сифатида тугатди, Озарбайжон Марказий Ижроия Комитетининг 1923 йил 7 июлдаги “Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилоятининг барпо этилиши тўғрисида”ги декрети ва “Озарбайжон ССРнинг 1981 йил 16 июндаги “Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилоятининг барпо этилиши тўғрисида”ги қонунини кучдан қолган деб ҳисоблади.
Степанакерт, Мардакерт, Мартуни шаҳарларининг тарихий номлари қайта тикланиб, Степанакертга – Хонканди, Мардакертга – Оқдара, Мартунига Хўжаванд деб ном берилди
Аскарон ва Ҳадрут районлари тугатилди, маркази Хўжали шаҳри бўлган Хўжали райони барпо этилди, тугатилган Аскарон районининг ҳудуди Хўжали районининг таркибига, Ҳадрут районининг ҳудуди эса Хўжаванд районининг таркибига киритилди.
Ҳозирда қадимги ТҚМВ ва унинг атрофидаги тағин 7 район бутунлай ва қисман арманилар ишғоли остидадир.<br />
<br />
'''Тоғли Қорабоғ муаммоси''' <br />
Sanoati mahalliy xomashyo asosida ishlaydi. Oziqovkat sanoati yetakchi oʻrinda (viloyat sanoat mahsulotining 65,5%). Vino zdlari (Xonkendi, Gadrut, Martuni, Mardakert, Askeran va boshqalar), moysir, non zdlari; ipak kti poyabzal, gilam va tikuvchilik fkalari bor. Xonkendi elektrotexnika zdi viloyat iqtisodiyotida muhim oʻrin tutadi. Oʻrmon va yogʻochsozlik sanoat tarmoklari rivojlangan. Qurilish materiallari ishlab chikariladi. Asosiy sanoat markazi — Xonkendi sh.
Тоғли Қорабоғ муаммосининг илдизлари қадимга, янада тўғрироғи, 18-асрга бориб тақалади. Чунки арманилар маълум бир мақсад йўлида олиб борган фаолиятлари натижасида Эрон яйловларидан ва Онадўлидан кўчириб келтирилиб жойлаштирилганлар. Тадрижан кўпайиб қолган арманилар ҳудудий иддао билан чиқдилар.
Ҳали Қорабоғ хонлиги давридаёқ улар сепаратчилик фаолияти олиб бориб, хонлик устига хорижий кучларнинг юришларини ташкил этардилар. Қорабоғ хонлиги Россия томонидан ишғол этилгандан сўнг бу ерга ҳамда Ереван, Нахчивон ҳудудларига арманиларнинг кўчирилиши тезлашди. Ҳатто Туркманчой битимига ушбу жараённи расмийлаштирадиган бандлар ҳам киритилди.
Йигирманчи асрнинг бошларидан эса арманилар Қорабоғ, Ереван ва Нахчивон тупроқларига реал иддаолар билан чиқишлар қилдилар ҳамда Эрон ва Россия томонидан қаттиқ қўллаб-қувватландилар. 1918 йилда ушбу мақсадда Озарбайжоннинг турли жойларида қатлиомлар уюштирилди. Бундан мақсад “Денгиздан Денгизгача Буюк Арманистон” яратмоқ эди. Озарбайжон Халқ Жумҳурияти барпо этилгандан сўнг қадимий турк-Озарбайжон тупроғи Ереваннинг арманиларга бериб юборилиши билан зоҳиран ҳаммаси изга тушгандек бўлди. Советлар даврида Зангазур ва Кўкча ҳам арманиларга берилди. Шундай қилиб, Россия ва Эрон Туркия билан Озарбайжонни ажратган ҳолда наинки ўз мақсадига етди, айни пайтда Нахчивонни ҳам Озарбайжондан ажратиб ташлади. Совет даврида Қорабоғни арманиларга бериш борасида бир қанча ҳаракатлар қилинган бўлса-да, аммо бу амалга ошмай қолди. Советлар парчаланиши арафасида арманилар Қорабоғда аллақачон қуролланиб бўлган эдилар ва 1988 йилдан улар фаоллаша бошладилар. Бу амалиётлар 1994 йилда отишмаларга айланиб кетди ва Қорабоғ арманилар томонидан ишғол этилди
Тоғли Қорабоғдаги сепаратчи режим
1980-йилларнинг охирида ва 1990-йилларнинг бошларида ушбу ҳудудда рўй берган этник қарама-қаршиликлар ҳамда Арманистоннинг ТҚМВни ўзига бирлаштириб олиш талаблари Арманистон билан Озарбайжон ўртасида урушнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Арманистон қўшинлари ТҚМВ ва унга қўшни бўлган 7 районни (Лочин, Калбажар, Оғдом, Фузулий, Жабройил, Қубодли, Зангилон) ишғол этди. 1994 йилда Бишкекда отишмаларни тўхтатиш ҳақидаги битим имзоланди. Сепаратчи режим 1991 йилда Тоғли Қорабоғда мустақиллик эълон этди. Халқаро қонуниннг ҳеч қандай ҳуқуқий талабларига жавоб бермайдиган бу “мустақиллик” ҳозирга қадар ҳақли равишда дунёнинг ҳеч бир мамлакати томонидан тан олингани йўқ. <br />
Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoklari: tokchilik, mevachilik, sabzavotchilik, tamakichilik. Ozuqa ekinlari: gʻalla, dondukkaklilar, kartoshka ham ekiladi. Tut mevasi muhim ahamiyatga ega. Chorvachilik goʻshtsut va goʻshtjunga ixtisoslashgan. Qoramol, koʻy, choʻchqa boqiladi. Pilla yetishtiriladi. Asosiy avtomobil yoʻllari: Yevlax—Agdam—Xonkendi — Shusha—Lachin, Yevlax— Mardakert— Kelbajar. Shusha kurorti, Turshsu balneologik iqlimiy davolash joyi, sanatoriy, dam olish uylari bor. Qizil imperiya parchalanib, "ittifoqdosh" respublikalar oʻz mustaqilliklarini qoʻlga kiritgach, viloyat statusini belgilash boʻyicha T. Q. armanlar bilan ozarbayjonlar oʻrtasidagi ancha vaqt qurolli toʻqnashuv zonasi boʻlib keldi.
'''Иқтисодиёт''' <br />
{{OʻzME}}
Тоғли Қорабоғ фойдали қазилмалар ва маъданли сувларга жуда бойдир. Бу ерда олтин, кумуш, мис, рангли металлар, темир, рух, гранит, мармар, қимматбаҳо тошлар ва бошқа фойдали қазилмаларни учратиш мумкин. Уйдирма Тоғли Қорабоғ Миллий Статистика комитетининг расмий маълумотларига кўра уйдирма Қорабоғда 2001-2006 йилларда инфляция 3 %ни ташкил этгани ҳолда ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажми 11-13% ортган. 2007 йилда эса ЯИМ 232,10 млн АҚШ долларига тенг бўлган. Бу кўрсаткич 2006 йилга муқояса қилганда 8,8% ортган. Киши бошига эса бу кўрсаткич 1489,5 АҚШ долларини ташкил этган.
Ушбу йиллар мобайнида маҳсулот ишлаб чиқариш 3,9%, саноат маҳсулоти эса 5,8%, қишлоқ хўжалиги маҳсулоти эса 5,4% ортган. Хусусий секорда ЯИМ 63,5% ни ташкил этган. Бунинг 32% ини кичик ва ўрта бизнес улуши ташкил этган.
Қорабоққа хорижий ёрдамлар асосан АҚШ томонидан кўрстилмоқда. Бинобарин, АҚШ конгресси томонидан уйдирма Тоғли Қорабоққа 1998-2006 йилларда кўрсатилган гуманитар ёрдам ҳажми 3 млн АҚШ долларига тенг бўлган. 2007-2008 йилларда бу кўрсаткич 5 млн АҚШ долларини, 2009 йилда эса 8 млн АҚШ долларини ташкил этган. Шу билан бирга фақат 2008 йилда Қорабоғда 64 та хайрия дастури амалга оширилганки, ушбу дастурларнинг ҳам умумий қиймати 13 млн АҚШ доллари ҳажмига тенг бўлган.
Уйдирма Тоғли Қорабоққа инвестициялар асосан армани диаспорасининг аъзолари томонидан ажратилади. Бу инвестицияларни уйдирма Тоғли Қорабоғ ҳукумати асосан минтақани иқтисодий ривожлантиришга йўналтиради. Инвестициялар асосан сув электр станциялари, узумчилик, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, табиий захираларни ўзлаштириш, туризм ва ахборот технологияларига ажратилади. Ҳозирда иқтисодиётнинг турли соҳаларига 100 млн АҚШ долларига тенг инвестиция ажратилганки, бу ҳам иқтисодиётнинг турли-туман соҳаларини ўз ичига қамраб олади.
Шуни ҳам назарда тутиш лозимки, Арманистонда ва Тоғли Қорабоғда бир хил банк тизими ва бир хил пул бирлиги жорий этилган. Ҳар икки ҳудуд ҳам бир хил божхона тизимига эгадир. Лекин Тоғли Қорабоққа импорт қилинадиган ва ундан экспорт қилинадиган маҳсулотлар тўғридан-тўғри хазинага келиб тушмайди. Кейинги йилларда Арманистон банклари кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш билан боғлиқ кредит ажратиш сиёсатини амалга оширмоқда ва ипотека бозорини кенгайтириб бормоқда.
Тоғли Қорабоғдаги мавжуд банклар эски банк тизимида, яъни “VTB Armeniya” банки орқали фаолият кўрсатмоқда. Шу билан бирга “Western Union” ва “Money Gram” пул кўчирмалари ҳам фаолият олиб бормоқда.
Аграр соҳа Тоғли Қорабоғда тарихан ривожланиб келган ва ихтисослашган соҳалардан иборатдир. Ҳозирда аграр сектор ЯИМнинг 15,7% ини етказиб беради. 1994-1995 йилларда колхоз ва совхозлар тугатилди ҳамда қишлоқ хўжалиги кооперативлари ташкил этилди. 1998-1999 йилларда эса ерлар қишлоқ аҳлига бўлиб берилди ва киши бошига 0,6 гектар ер ажратилди. Ҳозирда Тоғли Қорабоғда 15 минг фермер рўйхатга олинган. Қишлоқликлар истсно равишда барча ер солиқларидан озод этилган. Ер солиғи эса йил мобайнида 3-10 АҚШ доллари оралиғида ўзгариб туради. 2001 йилдан бошлаб эса солиқ тизимида фойдадан олинган солиқ 32%дан 5%га камайтирилди (қайд этмоқ лозимки, Озарбайжонда бу кўрсаткич – 24%, Арманистонда эса – 25%). Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи муассасалар эса қўшимча даромад солиғидан озод этилган.
Уйдирма Тоғли Қорабоғда асосан шароб ва ароқ ишлаб чиқариш устун туради. Ароқлар асосан буғдой ва мевалардан, вино ва шароблар эса тут, ўрик ва узумдан тайёрланади. Энг катта корхоналар эса “Qarabag Gold” ва “Arsax Algo” ҚСЖдир. Бу корхоналар томонидан ишлаб чиқарган маҳсулотларнинг фақат 15%идан ички истеъмол учун фойдаланилади. Қолган 85% Арманистон, Россия, Украина ва АҚШга жўнатилади. Қайд этмоқ лозимки, 2009-2012 йилларда уйдирма Тоғли Қорабоғда қишлоқ хўжалигининг ривожлантирилиши билан боғлиқ дастур тайёрланган. Бундан асосий мақсад эса минтақада буғдой етиштиришни кўпайтиришга эришмоқдир.
Тоғли Қорабоғда фаолият олиб бораётган корхоналар орасида энг каттаси кон-маъдан саноатидир. Кейинги йилларда жаҳон бозорида олтиннинг нархи жадал ошиб бормоқда. Мутахассисларнинг тахминларига кўра, аҳвол шундай давом этса, олтиннинг 1 унцияси (33 грамм) 1500 доллардан ошиб кетади. Ҳозирда жаҳон бозорида олтиннинг 1 унцияси 1200 доллар атрофидадир.
Озарбайжоннинг асосий олтин захиралари бўлмиш Калбажар ва Зангилон районлари ишғол остида қолган. Қайд этмоқ лозимки, Озарбайжон Республикасининг Экология ва Табиий бойликлар вазирлиги ҳозирда Озарбайжоннинг олтита олтин конини (Гадабай, Қўша, Калбажар, Ўрдубод блоки) ишга тушириш билан боғлиқ битимлар тузган.
Эслатиб ўтмоқ кееракки, ҳозирда тугатилган “Озарқизил” Давлат ширкати ва АҚШнинг “R.V.Investment” ширкати ўртасида 1997 йилда 25 йилга мўлжалланган 51+49 нисбатида битим тузилган. Бу битимда Озарбайжоннинг захиралари 400 тонна олтин, 2500 тонна кумуш ва 1,5 миллион тонна мис бўлган конларини ишга тушириш кўзда тутилган эди. Битимга асосан АҚШ томони лойиҳа учун 500 миллион долларга яқин сармоя киритиши, шундан 30-40 миллион долларини конларни излаб топиш ишларига йўналтириши лозим эди.
Арманистон Озарбайжоннинг ишғол этилган ҳудудларини ҳам қўшиб олган ҳолда янгидан-янги конлардан қимматбаҳо металлар қазиб олишга уринмоқда. Ҳозирда Арманистонда қадимий олтин конлари барпо этилмоқда, янги конлар ишга туширилмоқда. Еревандан жанубда жойлашган Арарат тоғларидаги олтин конларини ишга тушириш Россия ширкатига ҳавола этилган. Россиянинг “Маднеули” ширкати Арманистоннинг асосий олтин конлари устидан назоратни ўз қўлига олган. Лекин ушбу ширкатнинг назорати остига берилган Зўд олтин кони мунозаралидир. Зўд олтин конинингбир қисми Калбажар райони ҳудудида жойлашган. Маълумотларга кўра, арманилар қонунсиз равишда ишғол этилган Калбажар ҳудудидан ҳам олтин кавлаб олишни режалаштирганлар. Озарбайжон томони Зўд конининг “Маднеули” ширкати ўз ихтиёрига олишига қарши расмий норозилик билдирган. Кондан олтин кавлаб олиш учун фойдаланиладиган цианид кислотаси эса арофдаги дарёларга оқизиб юборилади. Бу ҳам минтақанинг экологик вазиятига салбий таъсир кўрсатади. Айни пайтда “Beyz Metls” мис рудасини бойитувчи комбинати ҳам фаолият олиб бормоқда. Ушбу комбинат 150 минг тонна полиметалл рудасини тоғдан қазиб олиш ва қайта ишлаш мақсадида ташкил этилган. Бу ерда кейинги 4 йилда режадагидан ҳам ортиқ –320 минг тонна полиметалл рудаси қазиб чиқарилди. Келажакда эса бу ердан ҳар йили 400 минг тонна руда қазиб чиқариш режалаштирилган. Полиметалл-руда тозалангандан сўнг олтин ҳолига келади ва у Европа бозорларига жўнатилади. Ҳозир комбинатда 1200 ишчи мавжуд.
Уйдирма Тоғли Қорабоғнинг электр энергиясига бўлган эҳтиёжининг асосий қисмини Сарсанг СЭС етказиб беради. Лекин бу умумий эҳтиёжнинг фақат 45%ини қоплайди, холос. Қолган улуш эса Арманистондан олинади. Шунинг учун янги дастур қабул қилиниши кутилмоқда. Бу дастурга асосан 25 та янги СЭС қурилиши кўзда тутилган.
Иқтисодиётнинг энг фойдали соҳаларидан бири ҳисобланган туризм тармоғини ривожлантириш ҳам назарда тутилган. Шу мақсадда туризм индустриясига 2007 йилда 655 минг АҚШ доллари, 2008 йилда 2 млн 857 минг АҚШ доллари ажратилган. Армани диаспораси асосан Швейцариянинг “Sirkap Armeniya” ширкати ёрдамида 1,5 млн АҚШ доллари миқдорида бир нечта меҳмонхона ва отеллар қурдирди. Ҳозирда Тоғли Қорабоғда 20 та мустақил отел, Хонкандида эса 10 та меҳмонхона фаолият кўрсатмоқда. Минтақада “Stepanakertur” ва “Asapar” туризм ширкатлари ишлаб турибди. Бу ерга келадиган сайёҳларнинг аксарияти АҚШ, Франция, Канада, Россия, Германия давлатларининг фуқароларидир. Шунингдек, Буюк Британия, Австрия, Сурия, Япония, Исроил ва бошқа давлатлардан ҳам туристлар оқими келиб туради.
Тоғли Қорабоғ экспорт қиладиган асосий маҳсулотлар: олтин, мис, шароб, ароқ, консерва маҳсулотлари ва гиламлардир. Бу маҳсулотлар асосан АҚШга, Европа давлатларига ва Россияга экспорт қилинади. Қайд этиб ўтилган барча бу фактлар арманилар олиб бораётган чиркин ва ишғолчилик сиёсатининг натижасидир. Ҳозирда бизни ўйлантирадиган бир савол бор, арманиларнинг Озарбайжон тупроқларида олиб бораётган ғайриқонуний фаолиятлари ва ўзбошимчаликлари қачонгача давом этади? Биз бунинг жавобини билмаймиз...
'''Маданият''' <br />
{{geo-stub}}
Қорабоғ ўз моддий ва маънавий маданиятининг барча компонентлари билан батамом Озарбайжон халқига хос эди. Қорабоғ гилами, Қорабоғ либос турлари, қўлбола маҳсулотлар наинки Озарбайжонда, ҳатто бутун Шарқ ўлкаларида ҳам машҳур бўлиб, юксак баҳоланар эди. Қорабоғда ўзига хос оғирлик ва бошқа ўлчов бирликлари мавжуд эди. Қишлоқ хўжалигида юксак анъанавий деҳқончилик ва суғориш маданияти яратилган эди.
Маънавий маданиятнинг энг муҳим соҳаларида ҳам Қорабоғ ўзига хос хусусиятларга эга бўлган. XVII – XVIII асрлардаёқ Озарбайжон адабий тилида сингармонизм қонунияти айнан Қорабоғ диалектининг таъсири билан изчиллик касб этади. Қорабоғ шоирларини бирлаштирган Мажлиси унс ва Мажлиси фаромушон ўз услуби билан ажралиб турарди. Қорабоғ мусиқий мактаби эса ҳатто бутун Шарқда машҳур эди. Қорабоғнинг бош шаҳри бўлган Шуша Закавказьенинг консерваторияси сифатида эътироф этилар эди.
Тарихий фактлар
1945 йилнинг кузида Арманистон КП МКнинг котиби А. Арутюнов ВКП(б) МКда бўлиб ўтган музокарада Тоғли Қорабоғ Вилоятини Арманистонга берилиши ҳақидаги таклиф – лойиҳани тақдим этади. Таклифда Тоғли Қорабоғ аҳолисининг аксарияти арманилардан иборат бўлгани учун ҳам ушбу ҳудуднинг Арманистонга берилиши лозимлиги алоҳида урғу берилган эди. Шунда ВКП(б) котибияти Озарбайжон КП МК котиби М.Ж. Бағировнинг фикрини билиш учун унга мурожаат этади
А. Арутюновнинг мактуб-лойиҳасидаги далилларни остин-устун этган М.Ж.Бағиров шундай фикр билдиради: агар арманилар асос қилиб келтирган сабабга кўра Юқори Қорабоғнинг Арманистонга берилиши мақбул деб ҳисобланса, майли, ТҚМРнинг Шуша районидан бошқа ҳудудлари Арманистонга берилсин. Бироқ бир шарт билан. Ана шу аргумент-омилга асосланиладиган бўлса, озарбайжонликлар яшайдиган Верди, Қорабоғлар ва Йиғиқназор районлари Нахчивонга бирлаштирилсин, шунингдек, бир вақтлар Грузия ва Доғистонга бериб юборилган Озарбайжон тупроқлари ортга қайтарилсин.
'''Тоғли Қорабоғ Мухтор Вилояти''' <br />
• Ҳудудий майдони – 4388 кв.км<br />
• Аҳолиси (1989) – 189085<br />
• Арманилар – 145450 (76,9%)<br />
• Озарбайжонликлар – 40688 (21,5%)<br />
• Руслар – 1922 (1%)<br />
• Бошқалар – 1025 (0,6%)<br />
'''Тоғли Қорабоғ вилояти атрофидаги бошқа районлар ва уларнинг ишғол этилиш тарихи''' <br />
• Хонканди – 25 декабрь 1991 – 53500<br />
• Хўжават – 2 октябрь 1992 – 41725<br />
• Шуша – 08 май 1992 – 24900<br />
• Лочин – 18 май 1992 – 71000<br />
• Калбажар – 2 апрель 1993 – 74000<br />
• Оғдом – 23 июль 1993 – 165600<br />
• Фузулий – 23 август 1993 – 146000<br />
• Жабройил – 23 август 1993 – 66000<br />
• Қубодли – 31 август 1993 – 37900<br />
• Зангилон – 29 октябрь 1993 – 39500<br />
'''Тажовуз қурбонлари''' <br />
• Ҳалок бўлганлар – 20000<br />
• Жароҳатланганлар – 50000<br />
• Бедарак кетганлар – 4866<br />
'''Вайронгарчилик ва кўрилган зарарлар'''<br />
• Аҳоли пунктлари – 890<br />
• Уйлар – 150000<br />
• Маъмурий бинолар – 7000<br />
• Мактаблар – 693<br />
• Болалар боғчалари – 855<br />
• Соғлиқни сақлаш муассасалари – 695<br />
• Кутубхоналар – 927<br />
• Ибодатхоналар – 44<br />
• Масжидлар – 9<br />
• Тарихий жойлар – 9<br />
• Тарихий обида ва музейлар – 464<br />
• Музейлар – 40000<br />
• Саноат ва қишлоқ хўжалик корхоналари – 6000<br />
• Автомобиль йўллари – 8000 км<br />
• Кўприклар – 160<br />
• Сув тармоқлари – 2300 км<br />
• Газ тармоқлари – 2000 км<br />
• Электр тармоқлари – 15 000 км<br />
• Ўрмонлар – 280000 га<br />
• Экин майдонлари – 1000000 га<br />
• Суғориш тизимлари – 1200 км<br />
Умумий зарар 60 миллиард АҚШ оллари атрофида тахмин этилади.
| 