Oʻzbek tili: Versiyalar orasidagi farq

{{Til

|mamlakatlar = {{UZB}}, {{KGZ}}, {{AFG}}, {{KAZ}}, {{TKM}}, {{TJK}}, {{RUS}}, {{CHN}}, {{TUR}} va boshqa mamlakatlar.

|mintaqalar = [[Fayl:Idioma uzbeko.png|250px]]

|biluvchilar = [[Tasvir:Flag of the United Nations.svg|border|22px|Butun dunyo]] 30 milliondan ortiq (2012)<ref name="list">[http://www.ethnologue.org/ethno_docs/distribution.asp?by=size Languages of the World]</ref><br />

{{Bayroq|Oʻzbekiston}} 22 647 ming<ref>[[Ozarbayjon tili|ozarb.]] Özbəkistan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin (qısa [http://www.stat.uz/uz/index.php ÖRDSK]) 1 yanvar 2010-cu il tarixinə verdiyi rəsmi məlumata əsasən bu ölkə əhalisi 28001443 nəfər, etnik özbəklərin sayı isə 22878120 nəfər olmuşdur (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN: 978-5-02-036991-7). ÖRDSK bu rəqəmləri [http://demoscope.ru/weekly/2014/0581/barom01.php 12 yanvar 1989-cu il] siyahıyaalınması əsasında hesablamışdır (Mənbə: Узбеки. Ответственные редакторы - З. Х. Арифханова, С. Н. Абашин, Д. А. Алимова. Институт этнологии и антропологии имени Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Институт истории АН Республики Узбекистан. Издательство “Наука”, Москва, 2011, стр. 53-64. – ISBN: 978-5-02-036991-7). 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı Özbəkistanda [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 19810077] nəfər əhali qeydə alınmış, onlardan [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4 14142475] nəfəri etnik özbəklər olmuşdur. Siyahıyaalınma zamanı etnik özbəklərdən [http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_lan_89_uz.php 13955712 nəfər özbək dili, 63568 nəfər rus dilini, 123195 nəfər isə öz xalqının dilindən fərqli digər dilləri ana dili olaraq bəyan etmişdi, həmçinin etnik özbəklərdən ana dilini öz xalqının dilindən fərqli dil kimi göstərmiş qismindən (toplam 186763 nəfər) 43844 nəfər özbək dilində sərbəst danışdığını bildirmişdi; etnik özbək olmayanlardan (toplam 5667602 nəfər) 172377 nəfəri özbək dilini ana dili, (qalan 5495225 nəfər qeyr-özbəkdən) 766874 nəfəri isə ikinci sərbəst danışdığı dil olaraq göstərmişdi]. Beləliklə bütün ölkədə etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq özbək dilində ana dili olaraq 14128089 nəfər, ikinci dil olaraq isə 810718 nəfər danışırdı (iki göstərici üzrə toplam 14938807 nəfər və ya bütün ölkədə yaşayan 19810077 nəfər əhalinin 75.410141%-i); bütün ölkədə etnik özbəklərdən toplam 13999556 nəfər (və ya etnik özbək əhalinin 98,989434%-i) ana dili və ikinci dil olaraq özbək dilində danışırdı. ÖRDSK 2010-cu ilin əvvəli üçün etnik özbəklərin, həmçinin digər xalqlardan nə qədərinin ana dili və ikinci dil olaraq olaraq özbək dilində danışdığı haqqında təxminini yayımlamamışdır. Özbək dilində danışanların etnik özbəklər içində nisbətini (98,989434%-i) 1989-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya uyğun olaraq qəbul etsək, 1 yanvar 2010-cu il tarixinə etnik özbəklərdən 22646921 nəfərin ana və ikinci dil olaraq özbək dilində danışdığını təxmin etmək münkündür və bu bütün ölkədə özbək dilində danışanların minimum sayı hesab edilə bilər.</ref><br />

{{bayroq|Tojikiston}} 1021 ming<ref>{{lang-az|21-30 sentyabr 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Tacikistanda etnik özbəklərin sayı 1054726 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 1020820 nəfər (özbəklər 926344 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 903211 nəfər, laqaylar 65555 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 60392 nəfər, qonqratlar 38078 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 37831 nəfər, durmənlər 7608 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7565 nəfər, qataqanlar 7601 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 7552 nəfər, barlaslar 5271 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 0 nəfər, yüzlər 3798 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 3798 nəfər, minqlər 268 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 268 nəfər, kesamirlər 156 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 156 nəfər, semizlər 47 nəfər – onlardan öz millətinin dilini ana dili hesab edənlər 47 nəfər), tacik dilini ana dili hesab edənlər 22043 nəfər (özbəklərdən 21999 nəfər, laqaylardan 35 nəfər, qonqratlardan 5 nəfər, barlaslardan 4 nəfər), rus dilini ana dili hesab edənlər 867 nəfər (özbəklərdən 866 nəfər, laqaylardan 1 nəfər), digər dilləri ana dili hesab edənlər 10996 nəfər (özbəklərdən 268 nəfər, durmənlərdən 43 nəfər, laqaylardan 5127 nəfər, qonqratlardan 242 nəfər, qataqanlardan 49 nəfər, barlaslardan 5267 nəfər) olmuşdur. Siyahıyaalınmada durmənlərin, laqayların, qonqratların, qataqanların, barlasların etnik və dil baxımdan qeyri-özbək kimi qeydə alındıqlarını nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, 10996 nəfə olaraq görünən üçüncü kateqoriyada olanların əksəriyyəti ana dilini özbək dili olaraq göstərmişdir. 2010-cu il siyahıyaalınmasında özbək dilini ana dili hesab edən ancaq digər etnik qruplara daxil olan şəxslərin sayı haqqında məlumatlar yayımlanmamışdır, baxmayaraq ki bu göstərici üzrə tacik və rus dillərinə aid məlumatlar yayımlanmışdır. Beləki, 2010-cu il siyahıyaalınmasına əsasən ölkədə qeydə alınmış 7564502 nəfərdən 7498938 nəfəri öz xalqının dilini, qalan əhalidən isə 27809 nəfəri öz xalqının dilini yox tacik dilini, 7851 nəfəri rus dilini, 29904 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. Ehtimal etmək olar ki, ikinci ən çox danışılan dil olan özbəkcəni digər etnik qrupların nümayəndlərindən olan insanlar (əslində özbəklərin sub-etnik qurupları olan ancaq siyahıyaalınmada ayrı göstərilmiş, 29904 nəfərin içərisnində hesablanılmış və ümumi sayları 10728 nəfər olan durmənlərdən, laqaylardan, qonqratlardan, qataqanlardan və barlaslardan başqa geridə qalan 19176 nəfər nəzərdə tutulmalıdır) da ana dili olaraq siyahıyaalınma zamanı göstərmişdirlər və bu say 29904 nəfərin içərisinə daxil edilmişdir. Bütün qeyd edilmiş məlumatlar üçün istinad olaraq bax: Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, саҳ. 12-16}}</ref><br />

{{bayroq|Qirgʻiziston}} 773 ming<ref>[[Ozarbayjon tili|ozarb.]] 24 mart 1999-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi [http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode%3a26 4822938] nəfər idi, əhalinin [http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode%3a26 664950] nəfəri öz etnik mənsubiyyətini özbək olaraq göstərmişdir. Yenə həmin siyahıyaalınmaya əsasən etnik özbəklərin [http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode%3a27 654527] nəfəri (və ya [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php 98.4] 32514%-i) ana dili olaraq özbək dilini göstərmişdir. Bütün ölkədə isə müxtəlif etnoslardan (yalnız [http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode%3a27 4657496] nəfər ana dilinin hansı dil olduğunu qeyd etmişdir) toplam [http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php 673967] nəfər (və ya ana dilini göstərənlərin 14.47587%-i) ana dilinin özbək dili olduğunu göstərmişdir.; 24 mart-2 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Qırğızıstanın de-yuri əhalisi 5362793 nəfər olmuşdur, bütün etnik qruplardan ana dilinin hansı dil olduğunu bildirmiş 3830556 nəfər qırğız dilini, [http://www.for.kg/news-106780-ru.html 772.6 min nəfər] isə özbək dilini ana dili kimi göstərmişdir (və ya digər mənbə: [http://www.helsinki.fi/slavicahelsingiensia/preview/sh40/pdf/14-sh40.pdf П.И. Дятленко. Русский язык в Кыргызстане: современное положение, тренды и перспективы (PDF)]). İstinad olaraq bax: Перепись населения и жилищного фонда Киргизской Республики 2009 г. Книга 1. Основные социально-демографические характеристики населения и количество жилищных единиц: 2009, Бишкек: ОАО Учкун.</ref><br />

:::[[Qarluq-xorazmiy tillari|Qarluq-xorazmiy ostguruhi]]

:: [[Qipchoq tillari|Qipchoq guruhi]]

|iso1=uz

|iso2=uzb

|lc3=uzs ld3=Janubiy Oʻzbek ll3=Janubiy Oʻzbek tili

}}

 

Davlat tili haqidagi Qonun [[1989]]-yil 21-oktabrda qabul qilingan. [[1995]]-yil 21-dekabrda takomillashtirildi.

 

 

 

 

 

 

 

== Grammatikasi ==

=== Kelishiklar ===

 

{| class="wikitable"

|-

|-

| 1 || Bosh kelishik || — || Kim? nima? qayer? || Dono, kitob, Toshkent

| 4 || Chiqish kelishigi || -dan || Kimdan? nimadan? qayerdan? || Donodan, kitobdan, Toshkentdan

|-

|-

|-

|}

== Leksikasi ==

 

 

 

 

 

 

== [[Oʻzbek yozuvi|Yozuvi]] ==

{{Asosiy|Oʻzbek yozuvi}}

 

{| style="text-align:center" border="1"

|-

|-

! width="20%"|Arabcha (Arabcha)

| ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ || -{З з || Z z || '''Z z''' || [z]}-

|-

|-

|-

| ﺵ || -{Ş ş || Ш ш || '''Sh sh''' || [ʃ]}-

|}

=== Arab yozuvi ===

=== Yanalif ===

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | -{A a

|-

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө

 

=== Kirill yozuvi ===

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | -{А а

|-

|}

 

{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | -{A a

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z

|-

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Sh sh

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ch ch

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ng

| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" |

|-

|}

 

== Eslatmalar ==