|
}}
[[Fayl:Australia satellite plane.jpg|thumb|320px|Avstraliyaning fazodan koʻrinishi]]
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->'''Avstraliya''' (lot. australis – janubiy) – Janubiy yarim sharda joylashgan materik.Umumiy ma’lumot. A. shimolidan janubiga 10°4G (York bo‘rni) bilan 394 G (Janubiy-Sharqiy burun) j.k.lar oralig‘ida 3200 km ga, g‘arbdan sharqqa 4100 km ga 113°05’ shq.u. (Stip-Poynt bo‘rni) bilan 153°34’ (Bayron bo‘rni) shq.u.lar oralig‘ida cho‘zilgan. Maydoni 7682 ming km² (Tasmaniya, Kenguru, Melvill va boshqa orollar bilan 7704,5 ming km² ga yaqin). A.– materiklar ichida eng kichigi. Janubiy tropik chizig‘i A.ning deyarli o‘rtasidan kesib o‘tadi. Materikni g‘arb, shimol va janubidan Hind okeani, sharqdan Tinch okean dengizlari o‘rab turadi. Qirg‘oqlari unchalik egribugri emas, shimolida Karpentariya, janubida Katta Avstraliya qo‘ltiqlari bor. Katta yarim orollari – shimolida Arnemlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli A.dan kengligi 224 km li Base bo‘g‘ozi orqali ajralib turadi. A. shimolida yirik orollardan Yangi Gvineya joylashgan. A.ning sharqiy sohili bo‘ylab behisob marjon orollaridan tashkil topgan Katta To‘siq rifi 2300 km masofaga cho‘zilib yotadi.Tabiati. Orografiyasi. A. relefining aksariyat qismi tekislik. Dengiz sathidan o‘rtacha balandligi (215 m) jihatidan A. materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95% ining mutlaq balandligi 600 m dan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) G‘arbiy Avstraliya yassi tog‘ligi – o‘rtacha mutlaq balandligi 400–500 m, tizmalar va supa tog‘lardan iborat; 2) Markaziy payettekislik – ko‘p qismining mutlaq balandligi 100 m ga yetmaydi. A.ning eng past nuqtasi ham (–12 m) o‘sha yerdagi botiqda joylashgan Eyr ko‘li yonida; 3) Katta Suvayirgich tizma (materik sharqida) – o‘rtacha balandlikdagi ayrim-ayrim, cho‘qqilari yassi tizma tog‘lar. A.ning eng baland nuqtasi – Kossyushko tog‘i (2230 m) janubidagi Avstraliya Alp tog‘larida. A.ning hozirgi relefi asosan kembriygacha bo‘lgan davrda vujudga kelgan va keskin tektonik o‘zgarishlarga uchramagan, yer yuzasi uzoq davrlar ichida yemirilib, natijada qoldiq tog‘lar bilan birga keng tekisliklar vujudga kelgan. Katta Suvayirg‘ich tizma yemirilgan paleozoy burmali tog‘lari o‘rnida vujudga kelgan. Nallarbor tekisligida, Moviy tog‘larda, Barkli va Aterton platolarida karst relef shakllari uchraydi.Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. A.ning aksari qismi Avstraliya platformasi oblastida joylashgan, sharqiy qismi esa Sharqiy Avstraliya burmali geosinklinal mintaqasiga kiradi. Kembriydan avval vujudga kelgan platformaning materik zaminidagi kristall hamda metamorfik jinslari G‘arbiy plato, Tasman yeri, G‘arbiy Avstraliya qalqoni va boshqa joylarda yer yuzasiga chiqib qolgan; sharqda (Markaziy pasttekislikning g‘arbida) esa quruqlik va ko‘l yotqiziqlari ostida ko‘milib ketgan, shuningdek Sharqiy A. platformasida ham uchraydi. Yuqori paleozoyda va mezozoyning birinchi yarmida Avstraliya platformasi qadimgi Gondvana materigi bilan tutash bo‘lgan. Uchlamchi davr oxiri va to‘rtlamchi davrda ro‘y bergan tektonik harakatlar A.ni Yangi Gvineya o., Malayya arxipelagining sharqiy orollari va Tasmaniyadan ajratib yuborib, materikni hozirgi qiyofasiga keltirgan.Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksitga boy, Flinders tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. A. sharqida toshko‘mir va qo‘ng‘ir kumir konlari bor. Katta Artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida neft va gaz topilgan.Iqlimi. A.ning shimoliy qismi (20° j.k. gacha) ekvatorial mussonli, o‘rta katta qismi (20°–30° j.k. lar oralig‘i) tropik cho‘l va janubiy-g‘arbiy chekkasi qishda yog‘in ko‘proq yog‘adigan subtropik iqlimli mintaqalarga kiradi. A. Janubiy yarim shardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3 qismi cho‘l va chala cho‘llardan iborat. Qirg‘oqlardan materik ichkarisiga tomon 103yog‘in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko‘p yillik yog‘insiz davrlar bo‘lmaydi. Yozda (dekabr–fevral) quruqlik g‘oyat qizib (temperatura 36° dan ortadi) materik ustida past bosim oblasti vujudga keladi, uning janubiy chekkalaridagina baland bosim qaror topadi, shu sababli janubi-g‘arbda va Nallarbor tekisligida yogin tushmaydi. temperaturaning mavsumiy o‘zgarishi asosan tropik va subtropik mintaqalarning ichki rayonlarida ko‘proq namoyon bo‘ladi. Yanvar oyida 40° dan yuqori issiq temperaturalar shimoli-g‘arbda (Marbl-Bar) bo‘ladi. Mutlaq maksimum temperatura 53,1° Klonkarrida (Kvinslend) kuzatilgan. Mutlaq minimum temperatura A.ning ichki rayonlarida – 4,6°gacha tushadi. Faqat Avstraliya Alp tog‘larida sovuq barqarorroq bo‘lib turadi. U yerda – 22°gacha sovuq qayd qilingan. Tekisliklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida ik-kita mavsum – quruq va yog‘ingarchilik mavsumlari kuzatiladi. Murrey tekisli-klarida momaqaldiroqli jalalar, janubi-sharqdagi tog‘larda musson yomg‘irlari yog‘adi. Sharqiy sohilning ko‘p qismida iqlim tropik dengiz iqlimi, issiq. Shi-molda yog‘inlarni shimoli-g‘arbiy mussonlar keltiradi. Bu yerda yog‘in sohilda 1500 mm, 10°– 20° j.k.da 400–500 mm. A.da eng ko‘p yog‘in (2243 mm) Kernsda yog‘adi. Eng kam yog‘in (300–250 mm) materik g‘arbida yog‘adi. Katta Suvayirg‘ich tizmasi Tinch okeandan esuvchi iliq va nam shamollarni to‘sib, A.ning sharqiy sohili va ichki rayonlarida yog‘in taqsimotini murakka-blashtiradi. Qishda (iyun– avgust) A.ning ayniqsa janubiy va janubi-sharqiy qismlari sovib (12°, 5°), yuqori bosim oblasti tarkib topadi.Ichki suvlari. A.ning60% maydoni oqmas ichki havzaga, 7% Tinch okean va 33% Hind okeani havzasiga mansub. A.da oqar suvlar ko‘p emas. Okeanga quyiladigan daryolar qisqa, tog‘lardan boshlanadi, suv miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri), yirik irmog‘i – Darling. Ichki berk havzani kesib o‘tuvchi quruq o‘zan (krik)lar ko‘p, ularda faqat yog‘ingarchilik vaqtlaridagina suv oqadi. A. cho‘llaridagi suvlar sho‘r. Yer osti suvlari ko‘pincha minerallashgan, zaxirasi katta. Ular bir necha artezian havzada to‘plangan, bunday suv 200 m, ba’zan 500 m gacha chuqurlikdan chiqadi. Sho‘r ko‘llar ichida eng yirigi Eyrning yozda maydoni ba’zan 15000 km² ga yetadi. Undan janubida Torrens, Gerdner, G‘arbiy platoda Amadiyes ko‘llari bor. A. yer osti suvlariga boy. Umumiy maydoni 4800 ming km² ni tashkil qilgan 33 ta artezian havzasi mavjud; bulardan eng yiriklari – Katta Artezian, Murrey, Morton-Klarens, Yukla, Offiser, Jorjina. Yer osti suvlaridan qurg‘oqchil rayonlarda sug‘orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi.Tuproq va o‘simliklari. A.ning organik dunyosi bo‘r davri o‘rtalaridan boshlab boshqa quruqliklardan ajralgan holda rivoj topgan, shuning uchun flora tarkibida endemik turlar ko‘p (75%). A. maxsus flora oblastini tashkil qilgan (qarang Avstraliya floristik dunyosi). Ichki A.ning katta qismi qumli va toshloq cho‘llar (Katta Qumli cho‘l, Viktoriya va Gibson cho‘llari) bilan band. Cho‘llarni bo‘z va jigarrang bo‘z tuproqli, asosan evkalipt va akatsiya butalaridan iborat tikanakli qalin chakalakzorlar bilan qoplangan chala cho‘llar o‘rab olgan. Bir oz sernamroq chala cho‘llar butazor – skreblar bilan band. Chala cho‘l va savannalardan tabiiy yaylov sifatida foydalaniladi. Bo‘r davriga kadar A.ning Janubiy Amerika va Afrika bilan quruqlik orqali tutash-ganligini proteylar va ba’zi igna bar-glilarning umumiy oilaga mansubligi tasdiqlaydi. Shim., sharq, janubi-sharq va janubi-g‘arbda yog‘in miqdori orta boradi va bu yerlarda qizg‘ish-qo‘ng‘ir va qizil tuproqli savannalar uchraydi. Materikning shimoli-sharqi doimiy yashil tropik o‘rmonlar bilan, janubi-sharqi evkaliptli subtropik o‘rmonlar bilan qoplangan. Chala cho‘l va savannalar yaylov ahamiyatiga ega. Tovar mahsulot beruvchi o‘rmonlar A. maydonining qariyb 2%ini tashkil 104qiladi.Hayvonot dunyosi. A. faunasi o‘ziga xos bo‘lganligidan uni alohida Avstra-liya zoogeografik oblastita ajratil-gan. A. faunasida yuksak sut emizuvchi hayvonlar (odamlar chetdan keltirgan dingo itidan tashkari) deyarli yo‘q. Ma-terikda mezozoy va uchlamchi davr fauna-sining vakillari hozirgacha saqlangan. Mac, tuxum qo‘yuvchi sut emizuvchilardan yexidna va o‘rdakburun, baliqlardan ikki xil nafas oluvchi seratod, qopchiqli sut emizuvchilardan kenguru, ayiklar (koala) va boshqa A.ning ko‘p yovvoyi hayvonlari odamlarning xo‘jalik faoliyati va tartibsiz ov qilishi natijasida kamayib ketgan. A. uchun tipik qushlar: kakadu to‘tisi, emu tuyaqushi, katta oyokli tovuqlar, qora oqqush, jannatqush, tovusdum va boshqa Yevro-padan xonaki hayvonlar keltirilgan.Tabiat rayonlari. A.ning tekislik qismlaridagi subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarida geografik zonallik yaqqol ko‘rinadi. Yillik yog‘in miqdori 200–250 mm bo‘lgan cho‘l zonasi katta maydonni egallagan. Plato va yassi tog‘liklar toshloq cho‘llardan iborat. Avstraliya Alp tog‘larida balandlik land-shaft mintaqalari aniq namoyon bo‘lgan. A.ning tabiiy landshaftlari odamlar tomonidan juda o‘zgartirib yuborilgan. Tabiatni qo‘riqlash ko‘proq Janubiy A.da yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Maunt Buffalo, Kossyushko, Saut-Uest (Tasmaniya o.), Uayperfild va Uilsons-Promontori, Eungella va boshqa milliy parklari bor.Kashf etilishi va tadqiq qilinish tarixi.A. haqidagi dastlabki noaniq ma’lumotlar yevropaliklarga portugal dengizchilari orqali 16-asrda yetib kelgan. Ammo A.ning shimoliy qismlarini ba’zi bir indonez qabilalari qadimdan bilishgan bo‘lsa kerak. A.ni 1606 yilda gollandiyalik V. Yanszon kashf qilgan va Yangi Gollandiya deb atagan. Bir necha oydan so‘ng ispaniyalik L. Torres A.ning Keyp-York yarim orol shimolidagi bo‘g‘ozdan suzib o‘tdi. Bu bo‘g‘oz keyinchalik uning nomiga qo‘yilgan. Yava o.ga qatnab turgan golland dengizchilari 1640 yilda materikning g‘arbiy, qisman shimoliy va janubiy sohillarini kashf etgan. 1642 yilda Tasman A. dan janubroqda suzib, Tasmaniya o.ni topdi va materikning Antarkt-dadan uzoqda joylashganligini isbot etdi. J. Kuk 1770 yilda A.ning sharqiy sohillarini kashf etdi va uni Yangi Janubiy Uels deb atadi. M. Flinders va N. Boden tadqiqotlari bilan A. janubiy sohillarining kashf etilishi tug‘allandi. M. Flinders materikni Avstraliya ("Janubiy Yer") deb atadi va 19-asrdan shu nom bilan mashhur bo‘lib qoldi. A.ning ichki qismi yevropaliklarning chorva mollari uchun yaylov va suv qidirish maqsadlarida o‘rganiddi. Ko‘pdan-ko‘p geografik tadqiqotlar natijasida butun A.ning tabiat boyliklari asosan o‘rganib bo‘lindi. Bu esa qit’aning xo‘jalik jihatdan tez o‘zlashtirilishiga olib keldi. Keyingi vaqtlarda qazilma boyliklar qidirib topish borasida xususiy tadqiqotlar olib borilmoqda. A.da Avstraliya davla-ti joylashgan.Ad.: Qit’alar tabiiy geografiyasi, T., 1967; Muxin G. I, Avstraliya i Okeaniya, M., 1967; Svet Ya. M., Istoriya otkritiya i issledovaniya Avstralii i Okeanii, M., 1966.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
|
