Tallin: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
k qisqartmalarni toʻliqlash (via JWB) |
Albatros777 (munozara | hissa) Tahrir izohi yoʻq |
||
Qator 1:
{{ Aholi punkti
| oʻzbekcha nomi = Tallin <br /> Tallin
[[File:Tallinn montage1.jpg|300px|Tallin]]
| mavqe = respublika ahamiyatiga ega shahar
| mamlakat = Estoniya
| mintaqa turi = shahar
| tuman =
| jadvalda mintaqa =
| tuman turi =
| tuman =
| jadvalda tuman =
| jamoat turi =
| jamoat =
| jadvalda jamoat =
| qaram =
| gerb = Tallinn wapen.svg
| bayroq = Flag of Tallinn.svg
| lat_deg = 59
| lon_deg = 24
| lat_min = 26
| lon_min = 45
| CoordScale =
| mamlakat xaritasi oʻlchami = 300
| mintaqa xaritasi oʻlchami =
| tuman xaritasi oʻlchami =
| mamlakat xaritasi =
| mintaqa xaritasi =
| tuman xaritasi =
| ichki bolinishi =
| rahbar turi = Mer
| rahbar = [[Kilvart Mixayil]]<ref>{{cite web|url=https://www.tallinn.ee/est/Uudis-Tallinn-sai-uue-linnapea?filter_otsing_uudis_rubriik_id=35|author=|title=Tallinn sai uue linnapea|website=Tallinn.ee|date=2019-04-11|accessdate=2019-04-11|lang=et|showlang=1|archiveurl=https://archive.is/ddihm|archivedate=2019-04-11}}</ref>
| asos solingan = 1154-yil
| ilk eslatilishi =
| avvalgi nomlari = Kolvan <br/> Revel
| qachondan beri =
| maydon = 159,2
| balandlik turi =
| AP markazi balandligi =
| iqlim =
| rasmiy til = eston
| aholi = 434 562
| sanalgan yil = 2019
| zichlik = 2828,5
| aglomeratsiya =
| milliy tarkib = eston (55,2%), rus(38,6%), ukrain(3,8%) va boshqa (3,3%)
| konfessiyaviy tarkib =
| etnoxronim =
| vaqt mintaqasi = +2
| DST =
| telefon kodi = +372
| pochta indeksi = 10001—19100, 74021
| pochta indekslari =
| avtomobil kodi = A;B
| identifikator turi =
| raqamli identifikator =
| Commons turkumi =
| sayt= http://www.tallinn.ee/rus
}}
'''Tallin'''-[[Estoniya]] Respublikasining poytaxti, yirik yuk tashish va dengiz porti hisoblanadi.
Estoniyaning siyosiy, ilmiy, iqtisodiy va madaniy markazi. Respublika hukumatining barcha tarmoqlari shaharda joylashgan, mamlakatning ko'pgina oliy va o'rta maxsus kasb-hunar maktablari jamlangan.
== Geografiyasi ==
Tallinn [[Shimoliy Yevropa]]da, [[Finlyandiya]] ko'rfazining janubiy qirg'og'ida, [[Xelsinki]] shahridan 80 km janubda joylashgan. Geografik va madaniy jihatdan Shimoliy Estoniyaning bir qismi. Tallinning eng katta ko'li - Ulemiste (9,6 km²). Bu shaharning ichimlik suvining asosiy manbai. Xarku ko'li - ikkinchi eng katta (maydoni - 1,6 km²). Ko'pgina yirik shaharlardan farqli o'laroq, Tallindagi yagona muhim daryo Pirita shahar markazidan uzoqda joylashgan (Pirita shahar maydoni). Uning hovuzi go'zal manzara tufayli himoyalangan.
Sohil chizig'i 46 kilometrni tashkil qiladi. Poytaxt ichida u uchta yirik yarimorolni tashkil etadi: Kopli, Palyassaare va Kakumae; To'rtta ko'rfaz: Tallin, Palyassaare, Kopliyskiy va Kakumaye.
== Iqlimi ==
O'rtacha yillik harorat +5,9°C.
O'rtacha yillik shamol tezligi 4,1 m/s
O'rtacha yillik havo namligi 80%
== Aholisi ==
Tallin shaharining aholisi har yili o'sib bormoqda.[[2013-yil]] [[1-yanvar]] holatiga ko'ra, Tallinning doimiy aholisi 395 392 kishini tashkil etgan<ref name="01.01.ee">{{cite web |url = http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PO027&ti=POPULATION+BY+SEX%2C+AGE+GROUP+AND+ADMINISTRATIVE+UNIT+OR+TYPE+OF+SETTLEMENT%2C+1+JANUARY&path=../I_Databas/Population/01Population_indicators_and_composition/04Population_figure_and_composition/&lang=1 |title = База данных о населении по полу, возрасту и административному статусу или типу населённого пункта |lang = en |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131105130157/http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PO027&ti=POPULATION+BY+SEX%2C+AGE+GROUP+AND+ADMINISTRATIVE+UNIT+OR+TYPE+OF+SETTLEMENT%2C+1+JANUARY&path=..%2FI_Databas%2FPopulation%2F01Population_indicators_and_composition%2F04Population_figure_and_composition%2F&lang=1 |archivedate = 2013-11-05 }} {{cite web |url = http://pub.stat.ee/px-web.2001/dialog/statfile1.asp |title = статистической службы Эстонии |lang = en |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120724024919/http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/statfile1.asp |archivedate = 2012-07-24 }}</ref>. [[2016-yil]] [[1-sentabr]] holatiga ko'ra shahar aholisi 441 961<ref>{{cite web|title=Население Таллинна продолжает расти|url=http://rus.delfi.ee/daily/estonia/naselenie-tallinna-prodolzhaet-rasti?id=75504347|date=2016-09-01|publisher=[[delfi]]|accessdate=2016-09-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160904163247/http://rus.delfi.ee/daily/estonia/naselenie-tallinna-prodolzhaet-rasti?id=75504347|archivedate=2016-09-04}}</ref> kishiga yetgan.
== Ma'muriy bo'linishi ==
Tallin [[Estoniya]]ning eng yirik mahalliy ma'muriyati bo'lib, u Haryuma okrugi tarkibiga kiradi.
Sovet davrida shahar to'rt tumanni o'z ichiga olgan: Kalininskiy (sobiq Koplinskiy), Leninskiy, Morskoy, Oktyabrskiy. [[1993-yil]] [[4-martd]]a mahalliy boshqaruvni isloh qilish jarayonida to'rt tumandan shaharning sakkiz qismi tashkil etildi.
Shaharning har bir qismidagi kengashning boshlig'i oqsoqol (est. Linnaosavanem) bo'lib, uni Tallin shahar kengashi shaharning qism qismlarining ma'muriy kengashlari bilan maslahatlashgandan so'ng merning taklifiga binoan tayinlaydi. Shahar qismlari ma'muriy kengashlarining vazifasi shahar ma'muriyatiga va shahar assambleyasining doimiy qo'mitalariga munitsipal muammolarni hal qilish va harakatlar rejasini ishlab chiqish bo'yicha tavsiyalar tayyorlashdan iborat.
== Tarixi ==
Birinchi ming yillikning ikkinchi yarmida zamonaviy Tallindan unchalik uzoq bo'lmagan joyda qadimgi Ira shaharchasi qad ko'tardi. [[XI asr]] o'rtalarida u e'tibordan yo'qolgan.<ref>{{cite web|url=tallinn.ee|title=tallinn.ee|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>.Hozirgi Tallin o'lkasida joylashgan aholi punkti birinchi marta [[1154-yil]]da arab geografi Al-Idrisining Quoluvany asarida tilga olingan bo'lib, uni "katta shaharcha, qal'aga o'xshash kichik shahar" deb ta'riflagan. Rus yilnomalarida qal'a Kolyvan deb nomlanadi
=== Daniya davri ===
[[Tasvir:Tallinn-2007-rr-031.jpg|thumb|200px|Qadimgi shahar]]
[[1219-yil]]da [[daniyalik]]lar tomonidan bosib olingan. Latviyaning Xaynrixning Livonik xronikasida aytilishicha, [[1219-yil]]ning yozida qirol Valdemar II boshchiligidagi katta armiya Riaval yeriga kelib qo'shilgan, daniyaliklar "ilgari rivalarans yashaydigan Lindanisda joylashib, eski shaharni vayron qilganlar<ref>{{книга|автор=Генрих Латвийский.|часть=Двадцать первый год епископства Альберта|ссылка часть=http://www.livonia.veles.lv/chronicles/henricus/chronicle/albert_year21.htm|заглавие=Хроника Ливонии|оригинал=|ссылка=http://www.livonia.veles.lv/chronicles/henricus/index.htm|викитека=|ответственный=Введение, перевод и комментарии С. А. Аннинского|издание=2-е издание|место=Москва — Ленинград|издательство=Издательство Академии Наук СССР|год=1938|страницы=|страниц=|isbn=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140326072256/http://www.livonia.veles.lv/chronicles/henricus/index.htm|archivedate=2014-03-26}} {{Wayback|url=http://www.livonia.veles.lv/chronicles/henricus/index.htm |date=20140326072256 }}</ref>.
Daniya bo'lgandan keyin, shahar estonlar tomonidan doimiy reydlar va [[Germaniya]] Qilich ordeni bilan shug'ullangan, ular shu paytgacha zamonaviy [[Latviya]] va zamonaviy janubiy [[Estoniya]] hududlarini o'zlashtirib olishgan.
[[1227-yil]]da Revel qilichli ritsarlar tomonidan qo'lga olingan. [[1238]]–[[1346-yil]]larda u yana [[Daniya]]ga tegishli edi. [[1334-yil]]da Muqaddas Ruh kasalxonasi tashkil etildi<ref>[http://rmbic.ru/upload/file/calend_znamen_dat_2019.pdf Знаменательные и юбилейные даты истории медицины и здравоохранения 2019 года]</ref>.
=== Ganzey davri ===
[[Tasvir:Tallinna Raekoda 11-06-2013.jpg|thumb|left|200px|Tallin ratushasi]]
[[XV asr]]ning boshi - [[XVI asr]] o'rtalari - qadimgi Revalning oltin davri. Shahar Ganzey ligasining bir qismi bo'lgan va Boltiq dengizi mintaqasida muhim rol o'ynagan. O'sha davrdagi iqtisodiy yuksalish nafaqat shahar chegaralarini mustahkamlashga yordam berdi, balki faol ijodkorlik, me'moriy va badiiy qadriyatlarni yaratish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratdi. Islohotlar harakati tarqaldi. Biroq, Livoniya tartibining zaiflashishi va Livon urushi davrida iqtisodiy tanazzul shaharning avvalgi ahamiyatini yo'qotishiga olib keldi.
=== Shvetsiya tarkibida ===
[[1561-yil]]dagi Livon urushi paytida Livon ordenining mavjudligi to'xtadi. Rus qo'shinlari Revel chegaralariga yaqinlashdilar. Yangi homiy qidirib, Revel yordam so'rab [[Polsha]] va [[Shvetsiya]]ga murojaat qilishdi. Polshadan harbiy yordam kutmasdan, 1561 yil 6 iyunda shahar Shvetsiya qiroli Erik XIVga sodiqlik haqida qasamyod qildi. Shu bilan birga, Revel Shvetsiya Qirolligining yirik savdo shahri bo'lib, Shvetsiya, Stokgolmning tashqi savdo hajmi va kapitalidan kattaroq bo'ldi<ref name="batsurina">{{книга|автор= Бачурина Ю., Кац Й.|заглавие= Таллинн времён шведского господства и Европа (1561—1710)|ссылка= |место= Таллинн|издательство= издательство «КПД»|год= 2002|серия= серия: Урок-Õppetund.|страниц= 232|isbn= 9985-899-21-0}}</ref>.
[[Tasvir:Tallinn Katariina Käik.JPG|right|200px]]
[[1568-yil]]da shahar Polsha floti tomonidan dengiz blokadasiga duchor bo'lgan, [[1569-yil]]da - Daniya floti tomonidan bombalangan va [[1570-1571 yil]]larda - Daniya shahzodasi Magnusning qo'shinlari tomonidan qamal ostida bo'lganligi Livoniyaning qiroli deb e'lon qilingan. [[1577-yil]] boshida rus qo'shinlari yana Revelni qamal qildilar, ammo uch oylik qamal muvaffaqiyatsiz tugadi. O'sha yili o'lat epidemiyasi boshlandi. Livon urushi natijasida Reveldagi savdo tanazzulga yuz tutdi va shahar hozirgi Narva orqali o'tgan Rossiya bilan tranzit savdosida muhimligini yo'qotdi.
[[1583-yil]]da rus-shved tinchligi bitimi tuzulgandan so'ng, Estoniyaning shimoliy qismi Shvetsiya tasarrufida qoldi va uning markazi Revalda joylashgan Estlandiya Gersogligi deb nomlandi. Shahar Lyubek shahar qonuni kuchida qoldi, uning imtiyozlari saqlanib qoldi, lekin shved qirollari vaqti-vaqti bilan shaharni cheklab qo'yishga va shved qonunlarini kiritishga harakat qildilar<ref name="batsurina" />.
[[XVII asr]]da Revel yangi yuksalishni boshdan kechirdi, hunarmandlarning faoliyati kengaydi, birinchi ishlab chiqarishlar paydo bo'ldi, o'quv yurtlari soni ko'paydi. Shvetsiya davrining oxiriga kelib, aksariyat fuqarolar savodli edilar. [[1637-yil]]da Estoniyada birinchi kitob nashr etildi. [[1689-yil]]da birinchi Revalische Post-Zeitung gazetasi chiqdi.
Shvetsiya hukmronligi yillarida Revel tranzit savdosida oldingi ahamiyatini qayta tiklay olmadi va ko'plab imtiyozlarni yo'qotib, mustaqil shahar-davlatdan viloyatning ma'muriy markaziga aylandi<ref name="batsurina" />.
=== Rossiya imperiyasi tarkibida ===
Shimoliy urush davrida Revelni [[1710-yil]] [[18-avgust]]da shaharga yaqinlashgan general R.X.Baur qo'mondonligi ostida rus qo'shinlari qo'lga oldi. Ixtiyoriy taslim bo'lish uchun shaharga barcha imtiyozlari saqlanib qolishi va'da qilingan. Estlandiya gubernatorining o'rinbosari D. Patkul bu taklifni rad etib, shahar atroflarini buzib tashlash va yondirishni buyurdi. Bu vaqtda shaharda vabo epidemiyasi boshlanib, o'lim darajasi yuqori bo'lgan. [[1710-yil]] dekabr oyida magistratura ma'lumotlariga ko'ra, shaharda 1962 kishi istiqomat qilgan, shu vaqtga qadar 5,887 fuqaro o'latdan vafot etgan<ref name="batsurina" />.[[1710-yil]] [[30-sentabr]]rda Revel taslim bo'ldi. Shved garnizonining qoldiqlari Buyuk dengiz darvozasi orqali shaharni tark etishdi, rus qo'shinlari esa shahar sobori darvozasi orqali shaharga kirishdi.Qirol [[Pyotr I]] zodagonlar va shahar atroflariga nizomlar berdi. Shahardagi vabo [[1711-yil]]gacha davom etdi. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, u 15000 ga yaqin odamning hayotiga zomin bo'lgan<ref name="osada">{{cite web |url = http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVIII/1700-1720/Sdacha_Revelja_1710/text.htm |title = Осада и сдача Ревеля в 1710 году. Beitraege zur Kunde Est.-Liv.- и. Kurlands, стр. 26—64 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20100701071451/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Russ/XVIII/1700-1720/Sdacha_Revelja_1710/text.htm |archivedate = 2010-07-01 }}</ref>.
[[1871-yil]]da Boltiqbo'yi temir yo'lini qurgandan so'ng, savdo hajmi sezilarli darajada oshdi, yillik oborot 100 million rublni tashkil etdi<ref name="osada" />.
=== Estoniyaning birinchi mustaqillik davri ===
[[1918-yil]] [[18-fevral]]da [[Germaniya]] istilosi boshlandi. [[23-fevral]] (Parnu shahrida) va [[1918-yil]] [[24-fevral]]da Revalda Estoniyaning mustaqilligi e'lon qilindi. [[3-mart]] kuni Brest-Litovsk tinchlik shartnomasi (IV-modda) shartlariga binoan Germaniya va RSFSR o'rtasida nemislar tomonidan Estoniyaning bosib olinishi o'rnatildi.
[[1919-yil]]da Revel rasmiy ravishda Estoniyaning zamonaviy Tallin nomini oldi.
=== Sovet Ittifoqi tarkibida ===
=== Sovet davridan keyingi davr ===
== Madaniyati, diqqatga sazovor joylar ==
=== Qadimgi shahar ===
==== Aleksandr Nevskiy sobori ====
==== Avliyo Nikolay cherkovi ====
==== Gumbaz sobori ====
=== Muzeylar ===
=== Zoopark ===
=== Tallin teliminorasi ===
=== Tallin botanika bog'i ===
== Iqtisodiyoti ==
=== Turizm ===
=== Tallin do'konlari ===
== Sport ==
== Sog'liqni saqlash ==
== Qabristonlar ==
== Manbalar ==
{{manbalar}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
| |||