|
'''Glottoxronologiya''' — asli yunoncha '''γλῶττα''' ''(glotta)'' «til»„til“ '''χρóνος''' ''(xronos)'' «davr»„davr“ '''λόγος''' ''(logos)'' «ta’limot»„taʼlimot“ soʻzlaridan yasalgan boʻlib, ''til davri ta’limotitaʼlimoti'' demakdir. Bu qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning farazlarga asoslangan uslubi hisoblanib, qardosh tillarning deyarli bir xil lugʻat tarkibining oʻzgarish tezligi asosida taxminiy boʻlingan vaqtini aniqlashdan iborat nazariyadir. Bu faraz amerikalik tilshunos [[Svodesh_Morris|Morris Svodesh]] tomonidan (1955 yilda) taklif etilgan. Bu uslubni olim kimyoda ma’lummaʼlum boʻlgan [[Radiouglerod_tahlil|Radiouglerod tahlil]] uslubi orqali organik moddalarning yoshini aniqlash usulidan andaza olgan holda ishlab chiqqan. Tilshunoslikda bu uslub '''«"leksik yarimboʻlinish»'''" deb ataladi. Ushbu uslub umumiy bobo tildan tarqalgan ikki yoki undan ortiq tillarni har birida mavjud soʻzlarning almashinuv miqdorini hisoblash orqali davr vaqtini aniqlash imkonini beradi. Soʻngra ushbu tillarning paydo boʻlishining taxminiy vaqti hisoblab chiqiladi. Bizga ma’lumkimaʼlumki, qardosh tillar vaqt oʻtishi mobaynida bir-birlaridan uzoqlasha boradilar. Agar ikkala tildagi farq darajasi ancha katta boʻlsa, ularning ancha oldin ajralganini anglash mumkin. Glottoxronologiya esa oʻsha umumiy tasavvurni muayyan shaklini koʻrsatishga harakat qiladi.<br> Glottoxronologiya asosida tillarning lugʻat tarkibidagi nisbiy oʻzgarishlarning bir nechtasi eʼtirof etilgan:
'''1)'''# ''geografik, tarixiy, ijtimoiy-madaniy vazifalariga bogʻliq boʻlmagan istalgan tilda uchratsa boʻladigan bir qancha soʻzlar; ''<br>▼Glottoxronologiya asosida tillarning lugʻat tarkibidagi nisbiy oʻzgarishlarning bir nechtasi e’tirof etilgan:<br>
# leksika doirasida shunchaki tasodifiy tarzda oʻzgarishga uchragan tushunchalarni anglatuvchi soʻzlar.
▲ '''1)''' ''geografik, tarixiy, ijtimoiy-madaniy vazifalariga bogʻliq boʻlmagan istalgan tilda uchratsa boʻladigan bir qancha soʻzlar;''<br>
'''2)''' ''leksika doirasida shunchaki tasodifiy tarzda oʻzgarishga uchragan tushunchalarni anglatuvchi soʻzlar.'' Bu kabi taxminiy va ehtimoliy oʻzgarishlar barcha tillarda ozmi koʻpmi kuzatiladi. Bunday xususiyat orqali bir qancha xulosalarga kelish mumkin. Glottoxronologiya asoschisi '''M. Svodesh''' umuminsoniy tushunchalarni ifoda etuvchi shunday soʻzlar roʻyxatini ishlab chiqqan. Ming yil yoki undan oldin ma’lum boʻlgan soʻzlar Svodesh roʻyxati boʻyicha taxminan '''19%''' oʻzgarishga uchraydi. Oʻzgarishga uchragan deb hisoblanayotgan soʻz tilda umumiy tushunchani ifodalab keladi. Bunday soʻzlar hamisha ham tilda yoʻqolmaydi. Ular boshqa ma’noda yoki hatto oʻz ma’nosida saqlanishi mumkin, biroq boshqa soʻz bilan ba’zan ma’nodosh boʻlib qolishi mumkin.<br>
Glottoxronologiyada '''«yadro leksika»''' deb nomlanuvchi tushuncha mavjud boʻlib, u [[Svodesh_royxati|Svodesh roʻyxati]] deb ham nomlanadi. Yadro leksikaning '''200 talik, 100 talik''' va '''30 talik''' turlari mavjud. Morris Svodesh tomonidan taklif etilgan yadro leksikasi roʻyxati oʻzlashma soʻzlarga joy berishi juda sekin kechuvchi soʻzlar roʻyxatidan iborat. U avval boshida 200 ta soʻzni oʻz ichiga olar edi. Keyinchalik esa hozirgi zamon tilshunoslari koʻp murojaat etuvchi 100 talik roʻyxatga qisqartirdi. Bu kabi yadro soʻzlar lugʻatida har bir tilda mavjud boʻlgan tushunchalarni ifodalovchi soʻzlardan ajratib olingan. Xususan, ''kishilik olmoshlari, tana a’zolari nomi, atrof-muhitga oid soʻzlar, asosiy ish-harakatlarni bildiruvchi fe’llar, «bir», «ikki»'' va shu kabi sonlarni keltirib oʻtish mumkin. Muayyan bir doirada yoki qaysidir bir davrda qoʻllanilgan soʻzlar roʻyxatdan joy olmagan. Ushbu roʻyxatda soʻngra qardosh (kelib chiqishi umumiy boʻlgan) soʻzlar hisoblab chiqiladi. Solishtirilayotgan tillarda qancha qardosh soʻzlar foizi koʻp chiqsa, shuncha ularning boʻlingan davri yaqinda roʻy berganiligini taxmin qilish mumkin.<br> ▼Fanda glottoxronologik konstant tushunchasi ham mavjud. Bu konstant ya’ni oʻzgarmas qiymat Svodeshning 100 talik roʻyxatidan 0,86 son olingan ya’ni bunda oʻzlashma soʻzlar olib tashlanganda olingan son hisoblanadi. Oʻzgarishga uchramagan soʻzlar tezligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: <br>
<math>L = 2ln(r) </math>,<br> ▼''bu yerda L – almashinuv tezligi, ln – logarifm, r – glottoxronologik konstant''<br> ▼Tillarning boʻlinish vaqti glottoxronologiyaning asosiy formulasi orqali aniqlanadi:<br> ▼<math>t = \frac{\ln(c)}{-L} </math>,<br> ▼''bu yerda t – tilning bir boshqa davrdan boshqasiga oʻtish vaqti, c – roʻyxatdagi birlikning bu davrning oxirigacha saqlanib qolgan foizi, L – ushbu roʻyxatda mavjud soʻzlarning oʻzgarish tezligi.''
▲GlottoxronologiyadaBu kabi taxminiy va ehtimoliy oʻzgarishlar barcha tillarda ozmi koʻpmi kuzatiladi. Bunday xususiyat orqali bir qancha xulosalarga kelish mumkin. Glottoxronologiya asoschisi ''' «yadroM. leksika»Svodesh''' umuminsoniy tushunchalarni ifoda etuvchi shunday soʻzlar roʻyxatini ishlab chiqqan. Ming yil yoki undan oldin ma’lum boʻlgan soʻzlar Svodesh roʻyxati boʻyicha taxminan '''19%''' oʻzgarishga uchraydi. Oʻzgarishga uchragan deb hisoblanayotgan soʻz tilda umumiy tushunchani ifodalab keladi. Bunday soʻzlar hamisha ham tilda yoʻqolmaydi. Ular boshqa ma’noda yoki hatto oʻz ma’nosida saqlanishi mumkin, biroq boshqa soʻz bilan ba’zan ma’nodosh boʻlib qolishi mumkin. Glottoxronologiyada "yadro leksika" deb nomlanuvchi tushuncha mavjud boʻlib, u [[Svodesh_royxati|Svodesh roʻyxati ]] deb ham nomlanadi. Yadro leksikaning '''200 talik, 100 talik ''' va '''30 talik ''' turlari mavjud. Morris Svodesh tomonidan taklif etilgan yadro leksikasi roʻyxati oʻzlashma soʻzlarga joy berishi juda sekin kechuvchi soʻzlar roʻyxatidan iborat. U avval boshida 200 ta soʻzni oʻz ichiga olar edi. Keyinchalik esa hozirgi zamon tilshunoslari koʻp murojaat etuvchi 100 talik roʻyxatga qisqartirdi. Bu kabi yadro soʻzlar lugʻatida har bir tilda mavjud boʻlgan tushunchalarni ifodalovchi soʻzlardan ajratib olingan. Xususan, ''kishilik olmoshlari, tana a’zolariaʼzolari nomi, atrof-muhitga oid soʻzlar, asosiy ish-harakatlarni bildiruvchi fe’llarfeʼllar, «bir»„bir“, «ikki»„ikki“'' va shu kabi sonlarni keltirib oʻtish mumkin. Muayyan bir doirada yoki qaysidir bir davrda qoʻllanilgan soʻzlar roʻyxatdan joy olmagan. Ushbu roʻyxatda soʻngra qardosh (kelib chiqishi umumiy boʻlgan) soʻzlar hisoblab chiqiladi. Solishtirilayotgan tillarda qancha qardosh soʻzlar foizi koʻp chiqsa, shuncha ularning boʻlingan davri yaqinda roʻy berganiligini taxmin qilish mumkin. <br> Fanda glottoxronologik konstant tushunchasi ham mavjud. Bu konstant yaʼni oʻzgarmas qiymat Svodeshning 100 talik roʻyxatidan 0,86 son olingan yaʼni bunda oʻzlashma soʻzlar olib tashlanganda olingan son hisoblanadi. Oʻzgarishga uchramagan soʻzlar tezligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
* Campbell, Lyle. (1998). Historical Linguistics; An Introduction [Chapter 6.5]. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-0775-7.
▲<math>L = 2ln(r) </math>,<br />
== Havolalar ==
▲''bu yerda L – — almashinuv tezligi, ln – — logarifm, r – — glottoxronologik konstant''<br />
* [http://www.tajpers.narod.ru/files/tajpers_glott.Pdf Фомин А. Ю. Глоттохронологическое исследование дивергенции таджикского, дари и персидского языков. — Душанбе: Издательство РТСУ, 2011. — 34 с.]
▲Tillarning boʻlinish vaqti glottoxronologiyaning asosiy formulasi orqali aniqlanadi:<br />
▲<math>t = \frac{\ln(c)}{-L} </math>,<br />
bu yerda t — tilning bir boshqa davrdan boshqasiga oʻtish vaqti, c — roʻyxatdagi birlikning bu davrning oxirigacha saqlanib qolgan foizi, L — ushbu roʻyxatda mavjud soʻzlarning oʻzgarish tezligi.<ref>Campbell, Lyle. (1998). Historical Linguistics; An Introduction [Chapter 6.5]. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-0775-7.</ref><ref>[http://www.tajpers.narod.ru/files/tajpers_glott.Pdf Fomin A. Yu. Glottoxronologicheskoe issledovanie divergensii tadjikskogo, dari i persidskogo yazikov. — Dushanbe: Izdatelstvo RTSU, 2011. — 34 s.]</ref>
{{manbalar}}
[[Turkum:Taʼlim]]
<!--- Turkumlar --->
| 