Maya taqvimi — Kolumbgacha boʻlgan Mesoamerikada va Gvatemala togʻliklarida[1], Verakrus, Oaxaka va Chiapas, Meksikadagi koʻplab zamonaviy jamoalarda qoʻllaniladigan kalendarlar tizimi hisoblanadi[2].

Maya taqvimining asosiy qoidalari butun mintaqada keng tarqalgan boʻlib, kamida miloddan avvalgi V asrga oid tizimga asoslanadi. U Zapotek va Olmek kabi boshqa oldingi Mesoamerikan tsivilizatsiyalari tomonidan qoʻllaniladigan taqvimlar va Mixtek va Atstek taqvimlari kabi zamonaviy yoki keyingi taqvimlar bilan koʻp jihatlarga ega[3].

Mayya mifologik anʼanalariga koʻra, Yukatek mustamlakasi hisoblarida hujjatlashtirilgan va soʻnggi klassik va postklassik yozuvlardan tiklanganidek, Itzamna xudosi koʻpincha taqvim tizimi haqidagi bilimlarni ota-bobolari Mayaga yetkazish bilan bir qatorda umumiy yozish va boshqa asosiy jihatlarni ham eʼtirof etgan[4].

Umumiy koʻrinishi tahrir

Maya taqvimi turli uzunlikdagi bir nechta tsikllardan yoki hisoblardan iborat. 260 kunlik hisob olimlarga Tzolkin yoki Tzolkʼin nomi bilan maʼlum boʻlgan. Tzolkin Haabʼ deb nomlanuvchi 365 kunlik noaniq quyosh yili bilan qoʻshilib, 52 Haabʼga choʻzilgan sinxron sikl hosil qiladi, bu esa kalendar davrasi deb ataladi. Taqvim davri hali ham Gvatemala togʻlarida koʻplab guruhlar tomonidan qoʻllaniladi[5].

Uzoqroq vaqtni kuzatish va kalendar sanalarini yozish uchun (yaʼni, bir voqea sodir boʻlgan vaqtni boshqalarga nisbatan aniqlash) boshqa kalendar ishlatilgan. Bu esa juda uzoq hisob boʻlgan. Bu mifologik boshlangʻich nuqtadan berilgan kunlar soni edi[6]. Maya tadqiqotchilarining koʻpchiligi tomonidan qabul qilingan Long Count va Gʻarbiy kalendarlar oʻrtasidagi korrelyatsiyaga koʻra (Gudman-Martinez-Tompson yoki GMT korrelyatsiyasi sifatida tanilgan), bu boshlangʻich nuqtasi 3114-yil 11-avgustga teng deya aytgan. Miloddan avvalgi proleptik Grigorian kalendarida yoki 6-sentyabr, Julian taqvimida (-3113 astronomik). GMT korrelyatsiyasi 1935-yilda Jon Erik Sidney Tompson tomonidan 1905-yilda Joseph Gudman (11-avgust), Xuan Martines Ernandes 1926-yilda (12-avgust) va Tompsonning oʻzi 1927-yilda (11-avgust) oldingi korrelyatsiyalar asosida tanlangan[7]. Oʻzining chiziqli tabiatiga koʻra, „Uzoq sana“ oʻtmish yoki kelajakka boʻlgan har qanday sanani koʻrsatish uchun kengaytirilishi mumkin edi. Ushbu taqvim pozitsion belgilar tizimidan foydalanishni oʻz ichiga oladi, unda har bir pozitsiya kunlar sonining koʻpayib borayotganini bildiradi. Mayya sanoq tizimi mohiyatan vigesimal (yaʼni −20 tayanch) edi va maʼlum bir pozitsiyaning har bir birligi oʻzidan oldingi pozitsiyaning 20 barobarini ifodalaydi. Muhim istisno ikkinchi darajali oʻrin qiymati uchun qilingan boʻlib, uning oʻrniga 18 × 20 yoki 360 kunni ifodalaydi, bu 20 × 20 = 400 kunga qaraganda quyosh yiliga yaqinroqdir. Uzoq hisobning davrlari quyosh yiliga bogʻliq emas.

Koʻpgina Mayaning Long Count yozuvlari qoʻshimcha qatorlarni oʻz ichiga oladi, ular oy fazasi, oltita qatordagi joriy oy soni va toʻqqizta Tungi Lordlardan qaysi biri hukmronlik qilishi haqida maʼlumot beradi.

Kamroq tarqalgan yoki yaxshi tushunilmagan sikllar, kombinatsiyalar va kalendar progressiyalari ham kuzatildi. 819 kunlik hisob bir nechta yozuvlarda tasdiqlangan. Turli xil xudolar, hayvonlar va boshqa muhim tushunchalar bilan bogʻliq boʻlgan 9 kunlik takrorlanadigan toʻplamlar (quyida „Tunning toʻqqiz hukmdori“ nomli kalendarga qarang)[8] ham maʼlum edi[9].

Tzolkin tahrir

Tzolkʼin (zamonaviy maya orfografiyasida, shuningdek, tzolkin yoziladi) mayalik tadqiqotchilar tomonidan Maya muqaddas davrasi yoki 260 kunlik kalendar uchun keng qoʻllaniladigan nomdir. Tzolkʼin soʻzi neologizm boʻlib, Yucatec Mayya tilida „kunlar soni“ degan maʼnoni anglatadi(Coe 1992-yilda). Kolumbgacha boʻlgan Maya xalqi tomonidan qoʻllanilgan ushbu kalendarning turli nomlari hali ham olimlar tomonidan muhokama qilinmoqda. Aztek taqvimi ekvivalenti Naguatl tilida Tōnalpōhualli deb nomlangan. Haabʼ oylarining nomlari bugungi kunda mustamlaka davridagi Yukatek Mayadagi mos nomlari bilan maʼlum boʻlib, XVI asr manbalari (xususan, Diego de Landa va Chumayelning Chilam Balami kabi kitoblarida) tomonidan koʻchirilib berilgan ekan. Kolumbgacha boʻlgan maya yozuvlaridagi Haabʼ glif nomlarining fonemik tahlillari shuni koʻrsatdiki, bu yigirma kunlik davrlar nomlari mintaqadan mintaqaga va davrdan davrga sezilarli darajada oʻzgarib turardi, bu esa asosiy til(lar) va Klassik va Klassik tillardagi foydalanishdagi farqlarni aks ettiradi. Postklassik davrlar ispan manbalari tomonidan yozilishidan oldin[10].

Kalendar davrasi tahrir

Arifmetik jihatdan, kalendar raundining davomiyligi 260 va 365 ning eng kichik umumiy karrali, 18 980 — 73 × 260 Tzolkʼin kun va 52 × 365 Haabʼ kunli hisobda hisoblashgan[11].

Uzoq hisoblash tahrir

 
Stela C ning sharqiy tomoni, Quirigua, afsonaviy yaratilish sanasi 13 yil baktunlar, 0 katuns, 0 tunlar, 0 uyalar, 0 qarindoshlar, 4 Oha, 8 Cumku — 3114-yil 11-avgust Miloddan avvalgi proleptik Grigorian kalendarida

Taqvim davri sanalari har 18 980 kunda, taxminan 52 quyosh yilida takrorlanganligi sababli, sikl har bir umr davomida taxminan bir marta takrorlanadi, shuning uchun tarixni toʻgʻri qayd etish uchun tanishishning yanada nozik usuli kerak edi. 52 yildan ortiq vaqtni belgilash uchun Mesoamerikaliklar Long Count taqvimidan foydalana ekan.

Mesoamerican Long Count taqvimini notoʻgʻri talqin qilish 2012-yil 21-dekabrda kataklizm sodir boʻladi degan mashhur eʼtiqodga asos boʻldi. 2012-yil 21-dekabr, oddiygina kalendar keyingi bʼakʼtunga oʻtgan kun edi, yaʼni Long Count 13.0.0.0.0. Keyingi b’ak’tunning (Uzoq hisob 14.0.0.0.0) boshlanish sanasi 2407-yil 26-mart deb belgilangan boʻlsa, Long Count 1.0.0.0.0.0 da keyingi piktun (20 bʼakʼtunning toʻliq seriyasi) boshlangan sana esa4772-yil 13-oktyabr belgilangan ekan.

Qoʻshimcha seriya tahrir

Koʻpgina klassik davr yozuvlari qoʻshimcha seriyalar deb nomlanuvchi bir qator gliflarni oʻz ichiga oladi. Ushbu seriyaning ishlashi asosan John E. Teeple tomonidan ishlab chiqilgan. Qoʻshimcha seriyalar odatda quyidagi elementlardan iborat[12].

Yana qarang tahrir

  • 2012-yil hodisasi
  • Mayya dini
  • Mayyalik
  • Tres Zapotes #Stela C
  • Mayya astronomiyasi
  • Aztek kalendar

Manbalar tahrir

  1. Tedlock, Barbara, Time and the Highland Maya Revised edition (1992 Page 1) „Scores of indigenous Guatemalan communities, principally those speaking the Mayan languages known as Ixil, Mam, Pokomchí and Quiché, keep the 260-day cycle and (in many cases) the ancient solar cycle as well (chapter 4).“
  2. Miles, Susanna W, „An Analysis of the Modern Middle American Calendars: A Study in Conservation.“ In Acculturation in the Americas. Edited by Sol Tax, p. 273. Chicago: University of Chicago Press, 1952.
  3. „Maya Calendar Origins: Monuments, Mythistory, and the Materialization of Time“. 2019-yil 17-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-oktyabr.
  4. See entry on Itzamna, in Miller and Taube (1993), pp.99-100.
  5. Tedlock (1992), p. 1
  6. "Mythological" in the sense that when the Long Count was first devised sometime in the Mid- to Late Preclassic, long after this date; see e.g. Miller and Taube (1993, p. 50).
  7. Voss (2006, p. 138)
  8. See separate brief Wikipedia article Lords of the Night
  9. „Maya kalendari“. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8C_%D0%BC%D0%B0%D0%B9%D1%8F. Qaraldi: 1-noyabr, 2022-yil.
  10. Boot (2002), pp. 111-114.
  11. For further details, see Thompson 1966: 123-124
  12. „Maya kalendari“. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Maya_calendar. Qaraldi: 1-noyabr, 2022-yil.