Mehmet Ubeydullah Hatipoğlu

Mehmed Ubeydullah Afandi (1858-1937, qisqa ismi bilan Ubeydullah Afandi oʻz kitoblarida qoʻllangan, Mehmet Ubeydullah Hatipogʻlu Familiya qonunidan keyin) Yosh turklar orasida edi, II. Konstitutsiya davri va Turkiya Oliy Millat Majlisining ilk yillarida rang-barang shaxsi bilan diqqatni tortgan siyosatchi, ayniqsa Amerika xotiralari bilan tanilgan yozuvchidir.

1858-yilda Izmirda tugʻilgan. Uning otasi Izmirning mashhur Xatipo'g'ullari sulolasidan bo'lgan olim Xoja Shokir afandidir. Onasi Izmirning taniqli oilalaridan biri Musulluzadelerdan. Bektoshilik an'analarining bir qismi sifatida tanilgan chuqur ildizli va madaniyatli oiladan chiqqan. Xotiralariga koʻra, uyda otasining ikki-uch ming, onasining ellik jildligi boʻlgan. Turli madrasalardan ruxsat olib, bir muddat tibbiyot bilim yurtida tahsil oldi. II. Abdulhamit davrida siyosiy jinoyatchi sifatida unga nisbatan surgun qarori chiqarilgach, avval Yevropaga, soʻngra Amerikaga yoʻl oladi. II. Ikkinchi konstitutsiyaviy monarxiyada vataniga qaytib, Usmonli parlamenti I. va II. Davr Aydin, III. Izmir deputati lavozimida ishlagan. U sulh davrida Malta surgunlari orasida edi. Parlament 4 va 5. Beyazıt davrida parlament a'zosi bo'ldi. U oʻzining taqvimi, hazil-mutoyiba soʻzi, muomalasi bilan majlis muhitini oʻzgartira oladigan shaxsga ega edi.

Ma'naviy jihatdan u salla o'ragan ham, yosh turk edi. Uning qarama-qarshi shaxsi yosh turklarning bir xillikdan qanchalik uzoq bo'lganligi haqida fikr beradi. II. Abdulhamid Ubaydulloh afandini Fezzanga (Bugungi Liviya janubida, Buyuk Sahroi Kabirda joylashgan) surgun qilgan va Ittifoq va Taraqqiyot Komiteti uni uch marta Ikkinchi Konstitutsiyaviy monarxiyaga saylagan edi. Lekin u ham qamoqqa tashlangan («Sulton Hamid davrida bir yarim yil qamoq, besh yarim yil nefiy, oʻn yil qochoqlik, tajribadan sanaladik-i didegan»). Abdulhamit davrida sultonga jurnallar bergani va ittifoqchilarni qattiq tanqid qilgani ham ma'lum. U sulh paytida ikki marta hibsga olingan, keyin Maltaga surgun qilingan, 1931 va 1935-yillarda Beyazit (Dogubayazit)da CHP deputati, soʻngra Beyogʻluda Nikoh xodimi boʻlgan.

Birinchi jahon urushi paytida uning maxsus tashkilotda ishlagan davri ham qiziq. Afg'on musulmonlarini inglizlarga qarshi qo'zg'atish rejalari doirasida Enver Posho, ehtimol, inglizlarni hayratda qoldirish va balki kelajakda nemislardan alohida Afg'oniston amiri bilan ittifoq tuzish o'ylari bilan yana bir delegatsiya hamda delegatsiyani tayinladi. Kobulga elchi qilib tayinlagan Rauf bek (Rauf Orbay) ga Ubaydulloh afandi boshchiligida Afgʻonistonga yoʻl oldi. Ikki delegatsiya bir-biridan bexabar edi. Aydin noibi va Merdivenko'y Bektoshi lojasi shayxi Ubeydullah afandining Eron - Afg'oniston sayohati juda rang-barang edi. Ubaydulloh afandining shtab boshlig'i maxsus tashkilotdan sobiq Basra hokimi Sulaymon Shafiq Posho, delegatsiyaning harbiy shifokori Fahri Qutlar edi. 1915-yil 8-aprelda boshlangan Afgʻonistonga safari Ubaydulloh afandining 1918-yil 24-avgustda inglizlar tomonidan Kobulga yetib ulgurmasdan Tehronda hibsga olinishi bilan tugadi. Istanbulga qaytarib olib ketilgan va qamoqqa tashlangan Ubeydullah afandi 1919-yilda ozodlikka chiqdi. 1920-yilda yana hibsga olinib, Maltaga jo'natilgan.

Oxirgi yillarida Beyog'lu Nikoh idorasida nikoh xodimi bo'lib ishlagan Mehmet Ubeydullah afandining 80 yillik hayoti tom ma'noda sarguzasht edi. Sobiq deputat, sayyoh va yozuvchi Ubaydulloh afandi 1937-yil 11-avgustda vafot etdi. Uning jasadi Zincirlikuyu qabristonida qadrdon do'sti, shoir Abdülhak Hamit Tarxon yoniga dafn qilindi.

Ubeydullah afandi Turkiyaning zamonaviy huquq asoschisi Mahmut Esat Bozkurtning amakisidir.

Uning asarlari va maqolalari

• (G'ayrioddiy yosh turk) Ubeydullah afandining Amerika xotiralari (Ahmet Turan Alkan); İletişim nashriyoti / Xotiralar seriyasi
• Ulamolardan bir yosh turk: Mehmed Ubeydullah afandi (Oʻmer Hoqon Oʻzalp); Dergah nashrlari / Tarix seriyasi
• Mehmed Ubeydullah Afandining Malta, Afg'oniston va Eron xotiralari (O'mer Hakan O'zalp); Dergah nashrlari / Tarix seriyasi