Oʻzbekiston Qizil kitobi
Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi — Oʻzbekiston hududidagi oʻsimlik va hayvonot dunyosining eng noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlarining izohli roʻyxatini, shuningdek tarqalishi toʻgʻrisidagi umumlashtirilgan ma’lumotlarni oʻz ichiga olgan rasmiy davlat hujjati hisoblanadi. Ushbu turlarning hozirgi holati populyasiyaning qisqarishiga olib keladi va ularni saqlash va koʻpaytirish choralarini koʻrmoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan oʻsimlik va hayvon turlari butun respublika hududida alohida muhofaza qilinadi.
Tarixi tahrir
“Oʻzbekiston Qizil kitobi” nashri oʻsha paytda hali SSSR respublikasi sifatida 1979-yilda tashkil etilgan va 1984-yilda nashr etilgan. U noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi oʻsimliklarning 163 turi va umurtqali hayvonlarning 63 turini oʻz ichiga olgan.
“Oʻzbekiston Qizil kitobi”ning 1993-yildagi birinchi nashriga 301 oʻsimlik turi kiritilgan boʻlib, u oʻzbek va rus tillarida nashr etilgan. Kitobda har bir turning oʻzbek, rus va lotin tillarida nomlari berilgan, poligonlarning qisqarishi, sonining kamayish sabablari, tabiatni muhofaza qilish boʻyicha koʻrilgan chora-tadbirlar toʻgʻrisida ma’lumotlar berilgan, shuningdek, turlarning tarqalish xaritalari va tasvirlari ifodalangan.
2003-yilda Qizil kitobning ikkinchi nashri chop etildi. 2006-yilda “Oʻzbekiston oʻsimliklari Qizil kitobi”ning uchinchi nashri, 2010-yilda “Oʻzbekiston Qizil kitobi”ning toʻrtinchi nashri nashr etildi. Unga 184 turdagi hayvonlar kiritilgan. Ulardan 77 turini umurtqasiz hayvonlar (halqali qurtlarning 3 ta turi, mollyuskalarning 14 turi, qoʻshoyoqlarning 61 turi), 18 turdagi baliqlar, 16 turdagi sudralib yuruvchilar, 48 turdagi qushlar va 25 turdagi sutemizuvchilar tashkil etadi. Shu bilan birga, Oʻzbekiston Qizil kitobiga 1983-yil Qizil kitobga kiritilgan sut emizuvchilar va qushlarning ayrim turlari kiritilmagan. Ularning ayrimlari respublika hududida hozirgi vaqtda ancha barqaror songa ega (qunduz, choʻl chumchugʻi), boshqa turlari esa hozir koʻchmanchilar (kichik oqqush, bahaybat tungi koʻrshapalak turi, qizil boʻri) yoki ularning faunada mavjudligi hisoblanadi. Oʻzbekistonning (manul, Tyan-Shan togʻ qoʻylari) yetarlicha oʻrganilmagan. Kitobda, shuningdek, Oʻzbekistonda yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlmagan, ammo XTMQI (Xalqaro Tabiatni muhofaza qilish ittifoqi) Qizil roʻyxatga kiritilgan.
Bundan tashkari, ushbu kitobda V.L. Kazenasa, A.V-A.Kreysberga, I.M.Mirabdullayeva, N.N. Kondakova va A.N.Komarova chizgan rasmlaridan, shuningdek, Ye.A.Kreysberg-Muxinoy, O.G.Legezina va A.V.Yesipova suratlaridan foydalanilgan.
Tabiatni muhofaza qilish toifalari tahrir
• 0 - Koʻrinishidan yoʻqolgan turlari.
• 1 - yoʻqolib ketish xavfi ostida turganlari (yoʻqolib ketish arafasidagi va yoʻqolgan turlari).
• 2 - Zaif turlar (sonning kamayishi, tabiiy ravishda kamdan-kam uchraydi).
• 3 – Xavf ostiga yaqin qolgan turlari.
• 4 - Ma’lumotlarning yetishmasligi (noaniq maqomli turlar xavf ostida boʻlgan toifaga kirmaydi).
Adabiyotlar tahrir
- Qizil kitobning nashrlari
- Oʻzbekiston SSR Qizil kitobi: Hayvon va oʻsimliklarning noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlari: 2 jildda.- Toshkent: Fan, 1983.- V. 1: Umurtqalilar. - 128 b.
- Oʻzbekiston SSR Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan hayvon va oʻsimliklar turlari: 2 jildda.- Toshkent: Fan, 1984.- V. 2: Oʻsimliklar. - 151 b.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik va hayvonlar turlari: 2 jildda.- Toshkent: Chinor ENK, 1998.- 1-jild: Oʻsimliklar. - 336 b.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik va hayvonlar turlari: 2 jildda.- Toshkent: Chinor ENK, 2003.- 2-tom: Hayvonlar. - 238 b.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik va hayvonlar turlari: 2 jildda – 2-nashr. - Toshkent: Chinor ENK, 2006. - V. 1: Oʻsimliklar va qoʻziqorinlar. - 336 b.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsiml ik va hayvonlar turlari: 2 jildda – 2-nashr. - Toshkent: Chinor ENK, 2006. - V. 2: Hayvonlar. - 216 p.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik va hayvonlar turlari: 2 jildda – 3-nashr. - Toshkent: Chinor ENK, 2009. - V. 1: Oʻsimliklar va qoʻziqorinlar. - 356 b.
- Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi: Noyob va yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan oʻsimlik va hayvonlar turlari: 2 jildda – 3-nashr. - Toshkent: Chinor ENK, 2009. - V. 2: Hayvonlar. - 217 b.
