Vikipediya

Plumeria rubra

Plumeria rubra — Plumeria turkumiga mansub oʻsimlik turi[4]. Dastlab Meksika, Markaziy Amerika, Kolumbiya va Venesuelada oʻsgan, keyinchalik butun dunyo boʻylab subtropik tropik iqlim sharoitida keng tarqalgan. Uning boʻyi 7–8 m (23–26 ft) gacha oʻsadi.

Plumeria rubra
Pokistonda oʻsayotgan buta
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Gentianales
Apocynaceae
Plumeria
P. rubra
Binar nomi
Plumeria rubra

Synonyms[3]
List
    • Plumeria acuminata W.T.Aiton
    • Plumeria acutifolia Poir.
    • Plumeria angustifolia A.DC.
    • Plumeria arborea Noronha
    • Plumeria arborescens G.Don
    • Plumeria aurantia Lodd. ex G.Don
    • Plumeria aurantia Endl.
    • Plumeria aurantiaca Steud.
    • Plumeria bicolor Ruiz & Pav.
    • Plumeria carinata Ruiz & Pav.
    • Plumeria conspicua G.Don
    • Plumeria gouanii D.Don ex G.Don
    • Plumeria incarnata Mill.
    • Plumeria incarnata var. milleri (G.Don) A.DC.
    • Plumeria jamesonii Hook.
    • Plumeria kerrii G.Don
    • Plumeria kunthiana Kostel.
    • Plumeria lambertiana Lindl.
    • Plumeria loranthifolia Müll.Arg.
    • Plumeria lutea Ruiz & Pav.
    • Plumeria mariaelenae J.F.Gut. & J.Linares
    • Plumeria megaphylla A.DC.
    • Plumeria mexicana G.Lodd.
    • Plumeria milleri G.Don
    • Plumeria mollis Kunth
    • Plumeria northiana Lodd. ex G.Don
    • Plumeria purpurea Ruiz & Pav.
    • Plumeria rubra var. acuminata (W.T.Aiton) R.S.Rao & Balamani
    • Plumeria rubra f. acutifolia (Poir.) Woodson
    • Plumeria rubra f. lutea (Ruiz & Pav.) Woodson
    • Plumeria rubra f. tricolor (Ruiz & Pav.) Woodson
    • Plumeria rubra f. typica Woodson
    • Plumeria tenuifolia Lodd. ex G.Don
    • Plumeria tricolor Ruiz & Pav.

Plumeria rubra birinchi marta Karl Linnaeus tomonidan tasvirlangan koʻplab turlardan biri boʻlib, 1753-yilgi Plantarum turlari nashrida paydo boʻlgan. Uning binar nomi lotincha ruber „qizil“ dan olingan. Uning umumiy nomlariga frangipani,[2] qizil paucipan,[2] qizil-yasemin,[2] qizil frangipani, oddiy frangipani, ibodatxona daraxti,[2] yoki oddiygina plumeria kiradi .

Umumiy nomlar

tahrir

"Frangipani" nomi italyan zodagonlar oilasidan kelib chiqqan boʻlib, XVI asrning marquessi plumeriya xushboʻy hidli parfyumni ixtiro qilgan. Turkum nomi Fransisk ordenining fransuz rohibi va botanik boʻlgan Charlz Plumier sharafiga berilgan[5].

 
Plumeria rubra, qizil frangipani

Meksikada — cacaloxóchitl yoki cacaloxúchitl deb ataladi. Bu nom Naguatl tilidan kelib chiqqan va „qargʻa guli“ degan maʼnoni anglatadi[6]. P. rubra 1971-yilda Nikaragua milliy guli deb eʼlon qilingan, u yerda sacuanjoche nomi bilan mashhur[7]. Ispan tilida frangipanislar alhelí deb ham ataladi[8]. Kuk orollarida u tipani nomi bilan tanilgan. U Hindistonning janubiy va gʻarbiy qismlarida keng tarqalgan boʻlib, u yerda champa, chaaphaa, champige deb ataladi. Pokistonda uni champa deb ham atashadi[9][10]. Shri-Lankada u araliya nomi bilan tanilgan. Braziliyada koʻplab nomlar bilan tanilgan, jumladan jasmim-de-caiena , jasmin-do-pará va jasmin-manga[8]. Uning portugal tilida yana bir nomi flor-de-Santo-Antônio[8][11]. Xitoyda uning umumiy nomi ji dan hua, Qoʻshma Shtatlarda esa nosegay deb ataladi[12]. Filippinda kalachuchi nomi bilan tanilgan.

 
Plumeria rubra

Tavsif

tahrir

Plumeria rubra 2–8 m (5–25 ft) balandlikda yoyilgan buta yoki kichik daraxt sifatida oʻsadi[13]. Uning qalin suvli tanasi va ingichka kulrang poʻstlogʻi bilan qoplangan kolbasaga oʻxshash toʻmtoq novdalari bor. Shoxlari biroz moʻrt boʻlib, singanida teri va shilliq pardalarni zararlaydigan oq lateks oqadi. Oʻsimliklarning poyasida topilgan bu lateks aslida zaharli, ammo koʻp miqdorda qabul qilinmasa, oʻlimga olib kelmaydi[14]. Katta yashil barglar 30 to 50 cm (12 to 20 in) boʻlishi mumkin uzun boʻlib navbatma-navbat joylashib, shoxlar uchida toʻplangan.

 
Plumeria rubra

Ular bargli, yilning salqin oylarida toʻkiladi. Gullari yozda shoxlarning uchida paydo boʻladi. Koʻpincha koʻp va koʻzga tashlanuvchan, ular kuchli xushboʻy va beshta barglari bor. Gullar ertalab va kechqurun oʻzlarining xushboʻy hidlarini chiqaradilar. Bu xushboʻy atirgul, sitrus va doljinnikiga oʻxshaydi[15]. Ranglar oddiy pushti rangdan oq ranggacha, gulning markazida sariq rangga ega[4][16][17].

Tarqalishi va yashash joyi

tahrir
 
Gʻarbiy Bengaliyadagi Plumeria rubra guli, Hindiston.

Uning vatani Quyi Kaliforniya burnidan markaziy Meksika janubiga, Markaziy Amerika orqali Janubiy Amerikadagi Kolumbiya va Venesuelagacha choʻzilgan. U dunyoning tropik mintaqalarida yetishtiriladi[18][19].

AP. rubra pasttekisliklarda va Boliviyadagi Yungas, Ekvadorning qirgʻoq va And mintaqalarida, Peruning Amazoniyada oʻstiriladi. U Xitoyda ham, Pokistonda ham oʻsadi va Madagaskarning Analamanga va Betsiboka mintaqalarida naturalizatsiya qilingan. U Kolumbiyaning Antiokiya departamentida joylashgan boʻlib, Kosta-Rika, Nikaragua, Gvatemala, Meksika, Salvador, Beliz va Gonduras kabi mamlakatlarda, shuningdek, Gʻarbiy Hindistonda tarqalgan. Panamada ham keng tarqalgan[12].

P. rubra odatda quruq va oʻrtacha yomgʻirli joylarda oʻsadi. Shuningdek, uni toshloq oʻrmonlarda, togʻ yonbagʻirlarida, hatto baʼzan tekisliklarda yoki savannalarda ham uchratish mumkin. U 500 dan 1000 m gacha balandliklarni oʻsadi, lekin 1500 m balandlikda ham uchraydi[20].

Foydalanadi

tahrir
 
Plumeria rubra gullari

USDA oʻrmon xoʻjaligi xizmati Plumeria rubrani zaharli oʻsimliklar roʻyxatiga kiritgan va oʻsimlikning biron bir qismiga tegmaslik yoki yemaslik haqida ogohlantiradi[21].

Kambodjada, boshqa Plumeria turlarida boʻlgani kabi, P. rubra gullari gulchambarlar uchun, xudolarga qurbonliklar yoki tobutlar uchun bezak sifatida ishlatiladi. Bu turning barglari yaralarni davolashda ishlatiladi va tinchlantiruvchi eritmalar tayyorlanadi[10]. Uning gullari va qobigʻi anʼanaviy xitoy tabobatida isitma, dizenteriya, koʻk yoʻtal va boshqalarni davolash uchun qoʻllanadi[22].

P. rubrada fulvoplumierin mavjud boʻlib, u Mycobacterium tuberculosis oʻsishini toʻxtatadi. Oʻsimlik shuningdek, antifungal, antiviral, ogʻriq qoldiruvchi, antispazmodik va gipoglikemik xususiyatga ega ekanligi isbotlangan[23]. P. rubra tarkibida agoniadin, plumierid, plumerik kislota, serotin kislotasi va lupeol ham borligi maʼlum boʻlib, poyasida triterpinoid deb ataladigan alkaloid mavjud. Oʻsimlik nafas olish va immunitet funksiyalari bilan bir qatorda ovqat hazm qilish jarayonini ragʻbatlantirishi maʼlum. Oʻsimlik sharbati ich suruvchi vosita va oshqozon ogʻrigʻiga qarshi vositadir. Poʻstlogʻi tozalovchi hisoblanadi va tanosil yaralari uchun ham ishlatiladi. Gullar astmani davolashda ham qoʻllanadi[11].

Gavayi arxipelagidagi Molokay orolida gulchambarlar (leis) yasash uchun P. rubra yetishtiriladi[24]. Ular, shuningdek, Gavayini oʻz ichiga olgan Tinch okeanidagi koʻplab orollarda xushboʻy moy ishlab chiqarish uchun ishlatiladi[25]. Poʻstlogʻida zaif binafsha rangli chiziqlar mavjud va yogʻoch qattiq va ixcham boʻlib, juda nozik tuzilishga ega[26].

Plumeria rubra — Nikaragua milliy guli boʻlib, u yerda " sakuanjoche " nomi bilan mashhur.

Galereya

tahrir
  •  
    Oq rangdagi gullar
  •  
    Pushti rangdagi gullar
  •  
    Barglar unib chiqadi
  •  
    Plumeria rubra daraxti
  •  
    Pushti Plumeria rubra
  •  
    Hindistonning Varje shahridagi qizil frangipani.
  •  
    Taitidagi Plumeria rubra
  •  
    Xitoyda Plumeria rubra
  •  
    Frangipani zang (Coleosporium plumeriae qoʻziqorini keltirib chiqaradi)
  •  
    Jamshedpurdagi Plumeria rubra yoki qizil frangipani

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Botanic Gardens Conservation International (BGCI) & IUCN SSC Global Tree Specialist Group (2019). „Plumeria rubra“. IUCN Red List of Threatened Species. 2019: e.T144270910A149056540. Retrieved 18 August 2022.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 „Plumeria rubra“.
  3. ↑ „Plumeria rubra L.“ Plants of the World Online.
  4. ↑ 4,0 4,1 "Botanica.
  5. ↑ „Plumeria rubra - Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.
  6. ↑ „Biblioteca“. Medicinatradicionalmexicana.unam.mx. 15-iyun 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyul 2013-yil.
  7. ↑ „Simbolos Nacionales“. 2017-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-sentabr 2017-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 „Taxonomy - GRIN-Global Web v 1.10.4.0“. npgsweb.ars-grin.gov. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.
  9. ↑ „Tropicos | Name — Plumeria rubra L.“. www.tropicos.org. Qaraldi: 21-mart 2019-yil.
  10. ↑ 10,0 10,1 Dy Phon Pauline, 2000, Plants Used In Cambodia, printed by Imprimerie Olympic, Phnom Penh.
  11. ↑ 11,0 11,1 „Plumeria rubra L.“ (inglizcha). www.gbif.org. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Tropicos | Name — Plumeria rubra L.“. www.tropicos.org. Qaraldi: 21-mart 2019-yil.„Tropicos | Name — Plumeria rubra L.“ www.tropicos.org.
  13. ↑ „Plumeria rubra - Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.„Plumeria rubra — Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org.
  14. ↑ „Plumeria rubra - Useful Tropical Plants“. tropical.theferns.info. 2019-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.„Plumeria rubra — Useful Tropical Plants“ (Wayback Machine saytida 2019-04-04 sanasida arxivlangan). tropical.theferns.info.
  15. ↑ Joulain, Daniel (2008). „Flower Scents from the Pacific“. Chemistry & Biodiversity (inglizcha). 5-jild, № 6. 896–909-bet. doi:10.1002/cbdv.200890103. ISSN 1612-1880. PMID 18618387.Joulain, Daniel (2008).
  16. ↑ Gilman, Edward F. „Fact Sheet ST-491 Plumeria rubra Frangipani“. Environmental Horticulture website. University of Florida (1994-yil oktabr). Qaraldi: 22-iyul 2013-yil.
  17. ↑ „Plumeria rubra - Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.„Plumeria rubra — Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org.
  18. ↑ „Plumeria rubra“.
  19. ↑ Rebman, J. P.; Gibson, J.; Rich, K. (2016). „Annotated checklist of the vascular plants of Baja California, Mexico“ (PDF). San Diego Society of Natural History. 45-jild. 39-bet.
  20. ↑ „Plumeria rubra - Useful Tropical Plants“. tropical.theferns.info. 2019-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.„Plumeria rubra — Useful Tropical Plants“ (Wayback Machine saytida 2019-04-04 sanasida arxivlangan). tropical.theferns.info.
  21. ↑ The USDA Forestry Serviceʼs Site for El Yunque National Forest.
  22. ↑ Plumeria rubra. „Plumeria rubra“. Flower View. 11-sentabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-oktabr 2022-yil.
  23. ↑ „Plumeria rubra - Useful Tropical Plants“. tropical.theferns.info. 2019-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.
  24. ↑ Joulain, Daniel (2008). „Flower Scents from the Pacific“. Chemistry & Biodiversity (inglizcha). 5-jild, № 6. 896–909-bet. doi:10.1002/cbdv.200890103. ISSN 1612-1880. PMID 18618387.
  25. ↑ „Plumeria rubra - Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil.
  26. ↑ „Plumeria rubra - Useful Tropical Plants“. tropical.theferns.info. 2019-yil 4-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-aprel 2019-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Plumeria_rubra&oldid=5187864" dan olindi