Purepecha

Purepecha(Taraski)^[1] (oʻz nomi — ispancha: P’urhépecha^[2], ruscha: пурепечаpurepecha^[3]), hind nomining transliteratsiyasi), baʼzan tarasko (ispancha: tarasco) — Meksikaning hind xalqi, Michoakan shtatining shimoli-gʻarbiy mintaqasida, asosan Uruapan va Patskuaro shaharlari yaqinida yashaydi. Izolyatsiya qilingan Purepecha tilida yuz mingga yaqin kishi soʻzlashadi. Soʻnggi paytlarda mahalliy maktablarda til oʻqitishni tashkil etishga urinishlar boʻldi^[4].

Bu xalqni qanday qilib toʻg ʻri chaqirish kerakligi haqida munozaralar mavjud. „Purepecha“ bu ularning oʻz nomi, „tarasko“ esa ularning tilidan olingan soʻz boʻlib, „qaynota“ yoki „qaynogʻa“ degan maʼnoni anglatadi (ispanlar bu xalqning nomini oʻzlarining afsonalaridan olganlar). Qoʻshnilar va azaliy raqiblar, asteklar ularni „michvake“ (Michhuàquê „baliqchilar“) deb atashadi, Michoakan shtatining nomi shu yerdan kelib chiqqan.

Purepechalarning koʻplab eski, shu jumladan, Yangi yil anʼanalari mavjud, uni fevral oyining boshida, osmonda Orion burji paydo boʻlgan kuni nishonlashadi. Bayramda mahalliy va katolik elementlarni bir-biriga bogʻlanib ketgan. Jamiyat 4 unsurni hurmat qilish marosimining boshlanishi sharafiga „yangi olov“ (chijpiri jimbani) yoqadi. Purepecha messining Muqaddas Ieronim bayrami purepecha tilida nishonlanadi.

Purépecha taqvimi Astek taqvimiga oʻxshaydi, chunki yil har biri 20 kundan iborat 18 oyni (veintenas) va qoʻshimcha 5 ta bayramni oʻz ichiga oladi. Yangi yil odatda Orion yulduz burji paydo boʻlgan kuni nishonlanadi^[5].

Tarixi

XX-asr boshlarida arxeologlar purepechani shaxta qabrlari anʼanasi bilan aniqlagan. Keyinchalik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, bu madaniyat Purepecha kelishidan ancha oldin mavjud boʻlgan va gʻarbiy Meksika yerlarida Tarasko davlatini tashkil etganda vayron qilingan.

Purepecha xalqi tomonidan yaratilgan Tarasko davlati Mezoamerikaning Kolumbiyagacha boʻlgan asosiy taraqqiyotidan biri edi. Davlatning poytaxti Tsinsunsan shahri edi. Tarasko meʼmorchiligi „T“ harfi shaklidagi pogʻonali piramidalar qurilishi bilan tavsiflanadi. Kolumbgacha boʻlgan Purepecha hunarmandlari mintaqada hashamatli narsa hisoblangan kolibri patlaridan foydalanib, pat mozaikasini yasaganlar. Astek imperiyasi 1479-yilda shafqatsiz urushni oʻz ichiga olgan takroriy urinishlarga qaramay, Purepechani boʻysundira olmadi. Ehtimol, bu Purepechaning metallga, ayniqsa misga ishlov berishni puxta egallaganligi va hali ham bu sanʼatni yoʻqotmaganligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Raqobatga qaramay, qoʻshni qadimgi Meksika davlatlari Purepecha bilan savdo qilgan: mis boltalar alohida talabga ega edi.

Qirol Tangauxan 1525-yilda Astek imperiyasining ispanlar tomonidan bosib olinganini va mahalliy aholining chechak epidemiyasi tufayli kamayib ketganini bilib, ixtiyoriy ravishda ispan tojining vassali sifatida qasamyod qiladi. Afsonaga koʻra, 16−17 yoshli malika Erendira Purepecha xalqining ispanlarga qarshi qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan, Purepecha esa dushmandan qoʻlga olingan otlarni qoʻlga oʻrgatishgan va ulardan urushda foydalangan.

1530-yilda Meksika gubernatori Nunyo Beltran de Gusman viloyatni talon-toroj qiladi va Tangaxuan II ni qatl qilishni buyuradi, bu tartibsizlik va zoʻravonlikka sabab boʻladi.

1533-yilda ispan qiroli Michoakanga sudya va episkop Don Vasko de Kirogani tayinladi, u tartib oʻrnatdi va mustamlaka maʼmuriyatini tashkil qildi.

Manbalar

↑ Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indios (2000): "Lenguas indígenas de México". En: http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 (Wayback Machine saytida 2019-09-15 sanasida arxivlangan). Consultada el 3 de noviembre de 2006
↑ Тараски // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
↑ „Purépecha pronunciation in Spanish“. Forvo. 2020-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
↑ „Пурепеча pronunciation in Russian“. Forvo. 2020-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.
↑ Quintanar Hinojosa, Beatriz. [www.mexicodesconocido.com.mx Breves]^{(aniqlanmagan)} // México Desconocido. — 2008. — February (т. 372). — С. 9.

Adabiyotlar

Кинжалов Р. В. Орел, кецаль и крест. — М.: Наука, 1991. — 185 с.

Havolalar

Империя и культура Пурепеча
Артефакты Пурепеча
Purépecha Literature
Beautiful Purépecha women (Wayback Machine saytida 2009-04-15 sanasida arxivlangan)
Purépecha mother with her son (Wayback Machine saytida 2008-05-14 sanasida arxivlangan)
Learn about archaeological research with a Purépecha Community
Chap. 9: The Twilight of the Gods: The Arrival of the Purépecha (Wayback Machine saytida 2020-11-06 sanasida arxivlangan)

[1] Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indios (2000): "Lenguas indígenas de México". En: http://cdi.gob.mx/index.php?id_seccion=660 (Wayback Machine saytida 2019-09-15 sanasida arxivlangan). Consultada el 3 de noviembre de 2006

[2] Тараски // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

[3] „Purépecha pronunciation in Spanish“. Forvo. 2020-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.

[4] „Пурепеча pronunciation in Russian“. Forvo. 2020-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-aprel.

[MexDesOax-5] Quintanar Hinojosa, Beatriz. [www.mexicodesconocido.com.mx Breves]^{(aniqlanmagan)} // México Desconocido. — 2008. — February (т. 372). — С. 9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]