Qoraqalpoq alifbosi

Qoraqalpoq alifbosi (qoraqalpoqcha: Qaraqalpaq jazıwı) – qoraqalpoq tilining yozuvi. Alifbo pado boʻlganidan beri uning grafik asosi bir necha marta oʻzgartirildi. Hozirda qoraqalpoq alifbosini kirill yozuvidan lotin yozuviga oʻtkazish jarayoni davom etmoqda. Qoraqalpoq alifbosi tarixi 4 bosqichga boʻlinadi:

1-bosqich – 1928 yilgacha boʻlgan arab yozuviga asoslangan alifbo;
2-bosqich – 1928−1940-yillardagi lotin yozuviga asoslangan alifbo;
3-bosqich – 1940−1994-yillardagi kirill yozuviga asoslangan alifbo;
4-bosqich – 1994-yildan lotin yozuviga asoslangan alifbo.

Tarixi

Arab yozuviga asoslangan alifbo

1924-yilgacha qoraqalpoq yozuvining mavjudligi masalasi har xil nashrlarda turlicha yoritilgan. Dosjan Siypatdinovich Nosirov 1972-yildagi maqolasida qoraqalpoq xalqi inqilobgacha oʻz milliy alifbosiga ega boʻlmaganligi (ruscha: „Каракалпакский… народ до революции… не имел своей национальной письменности“) taʼkidlaydi. Oradan bir yil oʻtib, yana bir maqolasida inqilobdan oldin qoraqalpoq xalqi arab yozuviga asoslangan alifbosiga ega boʻlgani, ammo bu alifob xalq orasida uncha maʼlum boʻlmagan va keng tarqalmaganligini, undan aholining kichik bir qismi – mullalar, eshonlar va imtiyozga boʻlgan hukmron doiralar foydalanganishganini (ruscha: „До… революции у каракалпакского народа существовала письменность, основанная на арабской графике. Однако эта письменность не была общедоступной и общенародной, ею пользовалась незначительная часть населения — муллы, ишаны и привилегированная верхушка“) qayd qilib oʻtadi.

Shu bilan birga, yuqoridagi barcha manbalar, shuningdek, M. I. Isayevning SSSR xalqlari yozma tillari tarixiga oid taqrizma asari^[1] qoraqalpoq milliy yozuvi ilk bor ilmiy jihatdan ishlab chiqilgan va joriy etilganligini tasdiqlaydi.

Bu alifbo arab yozuviga asoslangan va 28 ta harfdan iborat edi^[2]:

ا	ب	پ	ت	ج	چ	خ	د	ر	ز
س	ش	غ	ف	ق	ک	گ	ڴ	ل	م
ن	ھ	ه	و	ۇ	ۋ	ى	ي

1924-yil noyabr oyidan bu yerda birinchi qoraqalpoq gazetasi Erkin qoraqalpoq ( ٴيركين قاراقالپاق ) nashr qilina boshlandi, 1925-yilda esa ilk darsliklar nashr etildi. Yozuvchi va pedagog Sayfulgabit Madjitov alifboning yaratilishida va birinchi asarlarning chiqarilishida katta rol oʻynagan.

Bu alifboda bir qancha muhim kamchiliklar bor edi: unda bir qancha oʻziga xos qoraqalpoq tovushlarini bildiruvchi harflar yoʻq edi, oʻquvchilar arab yozuvida mavjud boʻlgan har bir harfning uch xil uslubini oʻzlashtirishda qiynalar edi.

Sovet lotin alifbosi

1920-yillarda SSSRda mamlakatdagi turli xalqlarning yozuv tizimini lotinlashtirish kompaniyasi boshlandi. Bu kompaniya 1926-yilda Bokuda boʻlib oʻtgan birinchi turkiy qurultoydan soʻng keng qamrovga ega boʻlgan. Unda SSSRdagi barcha turkiy xalqlarga yangi alifboga („Yanalif“ deb ataladigan) oʻtish tavsiya etilgan edi. 1927-yil iyul oyida Bolsheviklarning Butunittifoq Kompartiyasi Qoraqalpoq viloyat qoʻmitasi qarori bilan viloyat Yangi alifbo qoʻmitasi tuzilib, u qoraqalpoq lotinlashtirilgan alifbosini ishlab chiqishga kirishdi. 1928-yil 30-iyulda Q.Avezov va S.Majitovlar rahbarligida ishlab chiqilgan yangi alifbo Qoraqalpogʻiston muxtor okrugi hukumati koʻrib chiqish uchun taqdim etildi. 1928-yil oxirida mutaxassislar va ziyolilar tomonidan ilgari surilgan bir qator mulohazalar inobatga olinib, ushbu alifbo tasdiqlandi. Unda 32 ta harf bor edi: a, v, s, ç, d, e, ә, f, g, h, x, i, , j, k, l, m, n, ꞑ, o, ө, p, q, ƣ, r, s, t, u, v, y, z, ş. Bu alifboda bosh harflar yoʻq edi. 1929-yil boshida bu alifboda gazeta va kitoblar nashr etila boshlandi. 1930-yilga kelib Qoraqalpogʻistonda matbaa va taʼlim arab alifbosidan lotinlashtirilgan alifboga butunlay oʻtdi.

1930-yilda qoraqalpoq ziyolilari tashabbusi bilan „Mijnetkeş qaraqalpaq“ gazetasi tahririyatida alifbo va imlo masalalariga bagʻishlangan yigʻilish boʻlib oʻtdi. Natijada alifbodan c harfini chiqarib tashlash va uning oʻrniga ş harfini yozishga qaror qilindi. Bu paytga kelib qoraqalpoq imlosining qatʼiy qoidalarini oʻrnatish masalasi pishib yetilgan edi. 1932-yil sentabrda boʻlib oʻtgan I qoraqalpoq imlo konferensiyasida laifbo maʼqullandi. Asosiy oʻzgarish katta harflarning kiritilishi, shuningdek, alifbodagi harflar tartibining oʻzgarishi edi. Endi u quyidagicha koʻrinishga ega edi: Aa, Bv, Vv, Gg, Dd, Ee, Çç, Zz, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, Ff, Xx, Şş, Hh, Әә, Qq, Ƣƣ, Ꞑꞑ, Өө, Yy, .

1935-yil iyun oyida Toʻrtkoʻlda II lingvistik konferensiya boʻlib oʻtdi. Unda imlo masalalaridan tashqari alifbo islohoti masalasiga ham toʻxtalib oʻtildi. Undan Aa, Öo va Yy harflarini chiqarib tashlash taklif qilindi. Biroq, muhokama davomida bu taklif rad etildi va bu masalani yanada chuqurroq ishlab chiqish zarurligi qayd etildi.

Qoraqalpoq alifbolarining turli davrlarga oid umumiy jadvali

Arab yozuviga asoslangan alibo	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 1928–1930	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 1930–1938	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 1938–1940	Kirill yozuviga asoslangan alifbo 1940–1994	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 1994–1995	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 1995–2009	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 2009–2016	Lotin yozuviga asoslangan alifbo 2016-yildan	XFA
ا	Aa			Aa	Aa				a
ه	Әә			Әә¹	Ää	Aʼaʼ		Áá	æ
ب	Bv			Bb	Bb				b
	Vv			Vv	Vv				v
گ	Gg			Gg	Gg				g
غ	Ƣƣ			Gʻgʻ	Ḡḡ	Gʼgʼ		Ǵǵ	ɣ
د	Dd			Dd	Dd				d
ه	Ee			Yee	Ee		Ee, Ye ye²	Ee	e
				Yoyo¹	yo				jo
ج	Çç			Jj	Jj				ʒ
ز	Zz			Zz	Zz				z
ى	Ii		Jj	Ii	İi		Ii		i
ي	Jj		Ii	Yy	Yy				j
ک	Kk			Kk	Kk				k
ق	Qq			Qq	Qq				q
ل	Ll			Ll	Ll				l
م	Mm			Mm	Mm				m
ن	Nn			Nn	Nn				n
ڭ	Ꞑꞑ			Ңң³	N̄n̄	Nʼnʼ		Ńń	ŋ
و	Oo			Oo	Oo		Oo, Wo wo²	Oo	o
	Өө			Өө¹	Öö	Oʼoʼ	Oʼoʼ, Woʼ woʼ²	Óó	œ
پ	Pp			Pp	Pp				p
ر	Rr			Rr	Rr				r
س	Ss			Ss	Ss				s
ت	Tt			Tt	Tt				t
ۇ	Uu		Ŭŭ	Uu	Uu				u
	Yy			Үү¹	Üü	Uʼuʼ		Úú	y
ۋ	Vv		Uu	Oʻoʻ¹	Ww				w
ف	Ff			Ff	Ff				f
خ	Xx			Xx	Xx				x
ھ	Hh			Hh	Hh				h
	Ss		Ts ts	Tss	ts		Cc		ʦ
چ	Cc	Şş		Chch	Şş	Sh sh	Ch ch		ʧ
ش	Şş			Shsh	Şş	Sh sh			ʃ
	Şş			Щщ	Şş	Sh sh			ʃ
	j		i	Ъʼ
ى		Ii	Iı		Iʼiʼ	Íı	ə

	Ee			Ee	Ee				e
				Yuyu	yu				ju
				Yaya	ya				ja
¹1957-yilda joriy etilgan. ²Soʻzning boshida, rus tilidan olingan soʻzlardan tashqari. ³1957-yilgacha – ng.

Manbalar

↑ М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР, 2650 экз, М.: «Наука», 1979 — 105—107-bet.
↑ Д. С. Насыров. Об усовершенствовании и унификации алфавита каракалпакского языка // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — M.: «Наука», 1972. — С. 75—87.

[isaev-1] М. И. Исаев. Языковое строительство в СССР, 2650 экз, М.: «Наука», 1979 — 105—107-bet.

[vsa-2] Д. С. Насыров. Об усовершенствовании и унификации алфавита каракалпакского языка // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — M.: «Наука», 1972. — С. 75—87.

[1]

[2]