Sariq jurnalistika (ing Yellow Journalism) - bu gazeta tirajini ko'paytirish maqsadida ko'plab o'quvchilarni jalb qiladigan shunday formatda yangiliklarni nashr qilish usuli. Bu jurnalistikaning o'ziga xos turi bo'lib, unda yangiliklar hech qanday dalilsiz chop etiladi. Sariq jurnalistikaning asosiy maqsadi jamiyatdagi odamlarning e'tiborini jalb qilishdir.

Sariq matbuot tahrir

Gazetalar yangiliklarning birinchi usuli boʻlib odamlarni radio va televideniya ixtiro qilinishidan ancha oldin sodir bo'lgan voqealar haqida xabardor qilib turardi. Biznesda muvaffaqiyatga erishish uchun gazeta nashriyotlari, o'quvchilarni jalb qilishning yangi usullarini qo'llashni boshladi. Bu 1800-yillarning oxirlarida sariq jurnalistikaning boshlanishi edi, chunki noshirlar o'z daromadlarini oshirish imkoniyatini bu yo’lda ko'rdilar. Savol ular o'z gazetalarini raqobatdan qanday qilib ajratib ko'rsatishlari haqida bo'ldi.

1890-yillarda gazeta egalari Uilyam Rendolf Xerst (Nyu-York jurnali) va Jozef Pulitser (Nyu-York dunyosi) o'z qog'ozlarini mubolag'a, melodrama va hatto romantikadan foydalanib sotish g'oyasini o'rtaga tashladilar. Bu uslub oxir-oqibat "sariq jurnalistika" deb nomlana boshladi. Xerst va Pulitser ko'proq gazeta sotish uchun haqiqiy voqealarni bo'rttirib, hech qachon sodir bo'lmagan voqealarni to'qib chiqardilar. Asosiy maqsad, e'lon qilinayotgan tafsilotlar haqiqatmi yoki yo'qmi, faqatgina o'quvchi shaxslarni e'tiborini jalb qilish edi.

Zamonaviy davrda sariq jurnalistikani oziq-ovqat do'konlaridagi tablolar va yangiliklar bo’limidada topish mumkin edi. Agar sarlavhada undov belgisi bo'lsa, yoki "hayratlanarli", "dahshatli" yoki "aql bovar qilmaydigan" kabi so'zlar mavjud bo'lsa, unda qog'oz sariq jurnalistika bilan shug'ullanadi. Amerika Qo'shma Shtatlaridagi eng mashhur “tutruqsiz gazeta”lardan biri - The National Enquirer - sariq jurnalistikadan foydalanish bilan mashhur edi. Tabloid (*Tabloid - bu odatiy gazetalardan kichikroq bo’lgan o’lchamdagi gazeta. Ushbu gazeta formati uchun standart o'lcham mavjud emas.) nashriyotini yurituvchilar mashhur shaxslarga tegishli, haqiqatda ham haqiqat bo'lmagan va mashhur shaxsning obro'siga putur yetkazishi mumkin bo'lgan (tuhmat) "faktlarni" nashr etganliklari uchun bir necha bor sudga tortilgan.

"Qo'rqituvchi" sarlavhalar yangiliklarning o'zi kichik bo'lishiga qaramay, katta shriftda chop etiladi.

"Sariq jurnalistika" atamasi Pulitserning New York World gazetasida chop etilgan va juda mashhur bo'lgan "Hogan's Alley" komiksidan kelib chiqdi. Komiksda sariq kiyim kiygan va "sariq bola" deb atalgan qahramon tasvirlangan. Xerst o'z raqobatini mag'lub etishga shunchalik qaror qildiki, u haqiqatan ham "Hogan's Alley" ga mas'ul bo'lgan karikaturachini yolladi - R.F.

Oradan koʻp oʻtmay, boshqa bir gazeta —«New York Journal» ham shunga oʻxshash chizmalar toʻplamini chop qila boshlagan. Keyinchalik ikki gazeta oʻrtasida oʻsha «sariq bola» yuzasidan nizo kelib chiqqan.

1895 yilda amerikalik grafik rassom Richard Autkault Nyu-Yorkdagi «The World» gazetasining bir qator sonlarida kulgili matnlari bilan bir qator bema’ni rasmlarni nashr ettirgan. Chizmalar orasida turli kulgili so‘zlar aytilgan sariq ko‘ylakli bola ham bo‘lgan.

Oradan ko‘p o‘tmay, boshqa bir gazeta —«New York Journal» ham shunga o‘xshash chizmalar to‘plamini chop qila boshlagan. Keyinchalik ikki gazeta o‘rtasida o‘sha «sariq bola» yuzasidan nizo kelib chiqqan.

1896 yilda «New York Press» muharriri Ervin Uordmen o‘z jurnalida ikkala raqib gazetani ham «sariq matbuot» deb atagan maqolasini nashr ettirgan. O‘shandan beri «sariq matbuot» iborasi keng ishlatilib kelinmoqda.

Sariq matbuotning kuchi yohud Amerika va Ispaniya urushi tahrir

Ispaniya-Amerika urushi ko'pincha "matbuotga asoslangan urush" deb nomlangan va uning yakuniy natijasi Amerikadagi Ispaniya hukmronligining tugashiga olib kelgan. Urush o'sha paytda Amerika gazetalarida Ispaniya haqida chop etilgan narsalar tufayli "matbuot tomonidan boshqarilgan". Noshirlar qog'ozlarni sotish uchun sensatsiyani qo'zg'atishga urinishgan. Nashriyotchilar o'quvchilarning qaytib kelishlarini va ko'proq qog'oz sotib olishlarini xohlashdi, shuning uchun ular voqealarni bo'rttirib ko'rsatadigan ma'lumotni taqdim etishdi, ba'zan esa hech qachon sodir bo'lmagan voqealar haqida yolg'onlar ham to’qib chiqarishdi.

Urush dastlab Kubada, 1895-yilning fevral oyida Ispaniyadan mustaqillikka erishmoqchi bo'lganidan boshlandi. Ispaniya Kuba qo'zg'olonini to'xtatishda shafqatsiz usullaridan foydalandi. Ularning “ayyorona” usullari jamoatchilikni g'azablantirish uchun Amerika gazetalarida grafik holatda taqdim etilgan. Natijada, Amerika fuqarolari kubalik isyonchilarga xayrixoh bo'lib, AQShning urushga qo'shilishi talabi kuchaydi. Bu talab Amerika fuqarolari va mulkini himoya qilish uchun Kubaga yuborilgan AQSh jangovar kemasi USS Meynning tushunarsiz ravishda cho'kib ketganligi sabab kuchaydi.

Ispaniya 9-aprel kuni Kuba bilan sulh e’lon qildi va Kubaga cheklangan boʻlsa-da, oʻzini oʻzi boshqarish vakolatlarini berish rejasi ustida ishlamoqda edi. Ammp, ko'p o'tmay, AQSh Kongressi Kubaga mustaqillik huquqini beruvchi rezolyutsiyalarni taklif qildi va Ispaniyaga o'z qo'shinlarini, Kubadan olib chiqib ketishni talab qildi.

Ispaniya bunga javoban 1898-yil 24-aprelda, AQShga urush e’lon qildi. AQSh esa 25-aprelda urush e’lon qildi, lekin keyinroq bu deklaratsiya 21-aprelgacha orqaga surildi. Ispaniya, bir soʻz bilan aytganda, Qoʻshma Shtatlar bilan jangga tayyor emas edi. Uning armiyasi ham, dengiz floti ham AQSH kuchlariga teng kela olmas edi.

Qizig'i shundaki, AQSh o'z o'quvchilarini g'azablantirish uchun qanday gazetalar chop etayotganiga asoslanib urushga tortilgan bo'lsa-da, mamlakat haqiqatan ham almashinuvdan foyda ko'rgan. Qo'shma Shtatlar dunyoda e'tiborga olinadigan davlatga aylandi, natijada mamlakat xalqaro siyosatda hurmatli ovozga aylandi. Boshqa tomondan, Ispaniya o'zining mag'lubiyati, o'z e'tiborini boshqa yerlarni bosib olishga urinishdan ko'ra, o'zining ichki iqtisodiyotini yaxshilashga yo'naltirishga imkon berdi.

Zamonaviy sariq matbuot tahrir

Clickbait - bu sariq jurnalistikaning zamonaviy versiyasi. "Clickbait" atamasi faqat reklamadan daromad olish bilan bog'liq bo'lgan veb-kontentni ta'riflaydigan salbiydir. Clickbait odamlarni maqolalarni bosishga majburlash uchun haddan tashqari ko’p va'da beradi yoki noto'g'ri talqin qiladi. Misol uchun, Clickbait maqolasi, ushbu maqolaga mutlaqo aloqasi bo'lmagan hayratlanarli tasvir bilan birlashtirilishi odatiy holdir. Ushbu rasmning yagona maqsadi odamlarni havolani bosish uchun yetarlicha qiziqish uyg'otishdir. O'quvchilar havolaga bosgandan so'ng, ular reklamalar bilan o'ralgan va to'lib-toshgan ba'zi mazmunsiz yoki hatto mutlaqo yolg'on maqolalar dunyosiga tushib qoladilar.

Clickbait maqolalari "Keyingi sodir bo'ladigan narsa sizni hayratda qoldiradi!" kabi iboralarni ishlatish bilan mashhur. yoki "U nima bo'lganiga ishonmaysiz..." Albatta, maqolada nima bo'lganligi o'quvchiga aytilmaydi. Sarlavha o'quvchining qiziqishini shunchalik kuchli uyg'otish uchun mo'ljallanganki, u keyingi nima bo'lishini bilish uchun havolani bosishi kerak. Buesa saytlarga foyda keltiradi, chunki ular qanchalik ko'p sahifani ko'rishsa va tashrif buyuruvchilar o'z saytlariga qanchalik ko'p kirsalar, reklama beruvchilar o'z sahifalarida reklama joylashtirish uchun shunchalik ko'p pul to'laydilar.

Maqolalarning o'zi odatda foydali yoki aniq bo'lishi bilan bog'liq emas. Buning o'rniga, ular xuddi gazetalar kabi sensatsion sarlavhalarga tayanadilar. O'quvchini havolani bosishga undash uchun ko'zni qamashtiruvchi eskiz odatda sarlavha bilan bog'lanadi va o'quvchilar ushbu maqolalarni Facebook yoki Twitter kabi ijtimoiy media tarmoqlari orqali baham ko'rishlari tavsiya etiladi.

Clickbait sarlavhalari "qiziquvchanlik" deb ataladigan narsadan foydalanish uchun mo'ljallangan. Ular bir vaqtning o'zida haddan tashqari ko'p ma'lumot bermasdan, o'quvchiga ularning qiziqishini uyg'otish uchun tezkor ma'lumotni berish uchun mo'ljallangan. Bu o'quvchilarni o'lja qilish, ularni ko'proq o'qish istagini uyg'otish va bog'langan linkka bosishdir.

Facebook 2014-yilda foydalanuvchilarning yangiliklar lentalarida paydo bo'ladigan Clickbait maqolalari sonini kamaytirish bo'yicha faol chora-tadbirlar ko'rayotganini e'lon qildi.

2016-yil boshida Fox News Snopes veb-saytiga e'lon qilingan maqolalardan birida Foxni "soxta yangiliklar sayti" va "clickbait" deb nomlagan Snopes veb-saytini sudga berdi. Foks 20 million dollar miqdorida tovon to'lashni talab qildi. (Snopes - bu internetdagi mish-mishlarni bartaraf etishga ixtisoslashgan veb-sayt.) Fox-ning ta'kidlashicha, Snopes-ning asosiy motivlaridan biri reklama beruvchilariga pul ishlash uchun o'z veb-saytiga trafik olib borishdir. Qaysidir ma'noda, Snopes sariq jurnalistikaning o'ziga xos turida ishtirok etadi.

Shov-shuvli sarlavhalar odamlarni maqolalarni bosishga undaydi va Fox ham ishtirok etishda xuddi shunday aybdor.

Fox News o'tmishda o'z tomoshabinlarini qo'rqitish yoki g'azablantirish va ularni jalb qilish uchun muammolar haqida xabar berishda ayblangan. Biroq, Snopes xuddi boshqa muxbirlarning yangiliklari Clickbait degan ayblovlardan tashkil topgan Clickbait yaratib, sariq jurnalistika bilan shug'ullangani uchun ham aybdor. Snopes ta'kidlashicha, farq faktlarni tekshirishda va u o'z auditoriyasiga faktlarni mustaqil tekshirish imkonini beruvchi manba havolalarini taqdim etadi.

Tavsiya qilinadigan qo'shimcha manbaa tahrir

Tashqi manbaalar tahrir

[1]„«Axlat tituvchilar» - dunyoni oʻzgartirishga qodir jurnalistlar“

[2]„Sariq Jurnalistlik: asoslari“

  1. „«Axlat tituvchilar» - dunyoni oʻzgartirishga qodir jurnalistlar“. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
  2. „Sariq Jurnalistlik: asoslari“. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.