Shaxmat donalari

Shaxmatda olti xil (tur yoki nomlar) donalar mavjud boʻlib, ular – qirol, malika, tora, fil, ot va piyodadan tashkil topgan. Shaxmatni ikkita qarama-qarshi raqib tomonlar oʻynaydi: biri oq dona, ikkinchisi esa qora dona bilan harakatlanadi. Har bir oʻyinchida 16 ta dana bor boʻlib – bitta qirol, bitta malika, ikkita tora, ikkita fil, ikkita ot va sakkizta piyodadan iboratdir. Ushbu qismlarning har biri shaxmat taxtasi boʻylab harakatlanish strukturasidan kelib chiqib bir katakdan ikkinchisiga siljiydi.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Shaxmat donalarining dastlabki tartibdagi ko`rinishi

Donalarning tavsifi

Shaxmat donalari: (chapdan oʻngga) oq: qirol, piyoda, fil; qora: tora, malika, ot

Shoh, malika, fil, tora, ot, piyoda

Shoh

Eng muhim dona, chunki uni raqib donalari tomonidan qoʻlga olinishi va shohni boshqa kataklarga harakatlantirishni bartaraf etilmaydigan tahdid boʻlsa (bu holat " mat " deb ataladi) oʻyinni yakunlanganligini anglatadi. Bir kvadrat vertikal, gorizontal yoki diagonal boʻylab harakatlanadi, lekin boshqa boʻlak hujumi ostida kvadratga oʻta olmaydi. Bundan tashqari, u rakirovkada tora bilan birga ishtirok etishi mumkin. Shaxmat donalari toʻplamida qirol eng boʻyi baland dona, ikkita eng baland donadan biri (ikkinchisi – malika).

Malika

Eng kuchli shaxmat donasi, chunki u vertikal, gorizontal yoki diagonal ravishda har qanday kvadratchaga oʻtadi, u oʻzida tora va filning harakatlanishini birlashtiradi. Zamonaviy shaxmat nazariyasida malika „ogʻir dona“ (tora bilan birga) hisoblanadi. Anʼanaviy „Stounton“ shaxmatidagi malikaning koʻrinishi shohga oʻxshaydi, lekin figura kichik toʻp bilan tojlangan va qiroldan farqli oʻlaroq, biroz pastroq (qirol malikadan balandroq va xoch bilan toj kiygan). Malikaning ikkinchi, soʻzlashuv nomi – „Ferz“.

Tura

Vertikal yoki gorizontal ravishda istalgan hududdagi kataklarga oʻtadi. Rakirovkada shoh bilan birga ishtirok etishi ham mumkin. Oʻyin boshida har bir oʻyinchining birinchi yoki sakkizinchi qatordagi tashqi kvadratlarda joylashgan ikkita torasi boʻladi – oq donalar uchun a1 va h1 da, qora donalar uchun a8 va h8 da. Huddi ferz kabi tura ham nazariy jihatdan „ogʻir boʻlak“ yaʼni kuchli dona sifatida tasniflanadi. Shakl odatda stilize qilingan dumaloq qal’a (yoki qamal) minorasiga oʻxshaydi (unining „tur“ – turli tillardan „qal’a minorasi“ deb tarjima qilinganligi ham Yevropa minoralari nomiga mos keladi). Qadimgi rus shaxmat toʻplamlarida u stilize qilingan kemaga oʻxshardi. Baʼzi taxminlarga koʻra, bu donaning turli nomlari uning asl nomi va tashqi koʻrinishi bilan bogʻliq. Chaturangada u „arava“, yaʼni „rat“ deb nomlangan. Arabcha shatranjda bu nom „Rux“ (Rux qushi degan maʼnoni anglatadi) boʻlib qoldi. Uning stilize qilingan tasvirlari, shaxmat tarixchilarining taxminlariga koʻra, Rossiyada vizual ravishda oʻxshash ruscha qirrasi tasvirlari bilan adashtirilgan, bu asarning ruscha nomi shundan kelib chiqqan. Yevropada bu donaning tasviri „qoya“ (jar, minora) bilan tasvirlanib, undosh nom bilan bogʻliq edi, natijada tura Yevropa shaxmatiga mos keladigan shaklda qal’a minorasi sifatida tasvirlana boshladi. Turaning yana bir nomi – „Rook“.

Fil

Diagonal boʻylab istalgan katakdagi kvadratlarga oʻtadi. Chaturanga va shatranjda u bir kvadrat boʻylab diagonal boʻylab yurar edi, xuddi ot kabi, „sakrash“ boʻlagi (harakat paytida u oʻzining va boshqa odamlarning yoʻlida turgan qismlarini bosib oʻtdi). Shaxmat taxtasining ranglanishining oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, fil faqat bir xil rangdagi maydonlar boʻylab harakatlanadi. Ushbu qismda harakatlanadigan diagonallar kvadratlarining rangiga qarab, ushbu dona oq kataklarda yoki qora kataklarda harakat qiladigan fil deb ataladi. Oʻyin boshida har bir oʻyinchi ikkita filga ega – oq kataklarda harakatlanadigan va qora kataklarda harakatlanadigan. Fil oq donalarda c1 va f1 kataklarida, qora donalarda esa c8 va f8da turadi. „Yengil boʻlaklar“ sinfiga tegishli (ot bilan birga). Shaxmat donalari ichida fil odatda qirol va malikadan pastroq boʻladi. Uning ustki qismi tepaga qaragan tomchi (yoki kaput) shakliga ega, bu katolik va anglikan yepiskoplari liboslarining stilizatsiyasi (filning inglizcha nomi „bishop“, yaʼni „yepiskop“). Filning yana bir qancha nomlari mavjud boʻlib, ulardan „ofitser“ (bolgarcha nomi, shaxmat jargonida juda mashhur), „mergan“, „elchi“ va boshqalar deb nomlangan.

Ot

U oʻzi turgan maydonga eng yaqin kvadratlardan biriga borishi mumkin, lekin bir xil gorizontal, vertikal yoki diagonalda emas, yaʼni u ruscha „G“ (yoki lotincha „L“) harfi bilan harakat qiladi. Har doim qarama-qarshi rangdagi maydonga tegadi. Chaturanga davridan beri harakati oʻzgarmagan uchta qismdan biri (shoh va tura bilan birga). Oʻyin boshida har bir oʻyinchida ikkita oti boʻladi – oq otlar b1 va g1, qora otlar b8 va g8. Shaxmat toʻplamida u dumaloq stendda otning boshiga oʻxshaydi.

Piyoda

Vertikal ravishda bir oraliq oldinga siljiydi. Boshlangʻich pozitsiyasidan u birinchi harakatni ikki boʻshliq oldinga ham amalga oshirishi mumkin. Bir maydonni diagonal oldinga yuradi. Ikki kvadratlik harakatni amalga oshirayotganda, keyingi harakatda raqibning piyodasi tomonidan pasga olinishi mumkin. Shaxmatda oddiy harakat va qoʻlga olish harakati boshqacha boʻlgan yagona dona. Agar oʻyin davomida piyoda oxirgi darajaga yetsa, u oʻyinchining xohishiga koʻra shohdan tashqari har qanday boʻlakka aylanadi. Qoida tariqasida, piyoda eng kuchli qismga – malikaga koʻtariladi, ammo istisnolar mavjud. Oʻyin boshida har bir oʻyinchi sakkizta piyodaga ega boʻlib, ular oʻyinchidan ikkinchi oʻrinda joylashgan boʻlib, donalarni qoplaydi. Piyodalar kuchsizligiga qaramay, shaxmat oʻyinida juda muhim ahamiyatga ega, chunki ular koʻpincha oʻyinchining mudofaa tuzilishining asosini tashkil qiladi, ham maydonning „toʻldiruvchisi“, ham „xoʻrak“ yoki strategiyani amalga oshirish uchun tayyor „oʻlja“ vazifani ham oʻtaydigan dona hisoblanadi. Oxirgi oʻyinda piyodalarning roli koʻp marta ortadi, odatda oxirgi darajaga erishish va kuchli boʻlakka aylanish qobiliyati tufayli.

Tasniflash

Donalar quyidagilarga boʻlinadi:

• Yengil boʻlaklar – ot va fil.
• Kuchli donalar – tura va malikadir.
• Shoh – oʻyindagi alohida roli tufayli u yengil yoki kuchli donalarga ham tegishli emas. Shoh eng qimmatli figuradir.
• Piyoda, huddi shoh kabi, yengil yoki kuchli qismlarga tegishli emas.

Terminologiyada noaniqlik mavjud, yaʼni tor maʼnoda, piyodalardan tashqari barcha shaxmat donalari figura(dona) hisoblanadi. Odatda shaxmat oʻyini sharhidagi „dona“ soʻzi shu maʼnoda qoʻllanadi; masalan, "danani yoʻqotish" kabi ibora yengil yoki kuchli boʻlakni yoʻqotishni anglatadi, lekin piyodani emas. Suhbatda „figura“ soʻzi koʻpincha kichik boʻlakni anglatadi, masalan, „Men bir figura uchun malika yutib oldim“, „2 piyoda uchun bir figurani qurbonlik qildim“.

Donalarning qiyosiy kuchi va qiymati

DejaVu Sans; bepul serif; Quivira; Pecita.

Shaxmat oʻyinlarida ayirboshlash masalasi paydo boʻlganda, baʼzi bir guruh donalarining nisbiy kuchi va qiymati muammosi har doimo paydo boʻladi. Shaxmat nazariyasida donalarning qiymati va kuch darajasi odatda piyodalarda oʻlchanadi. Umumiy qabul qilingan [kim tomonidan?] quyidagi munosabatlar^{[manba kerak]} :

Donalar	Dona koʻrinishi	Kuch darajasi
Piyoda		1
Ot		3.5
Fil		3.5
Tura		5
Malika		9
Shoh		∞