Shimoliy Yaman rioli

Shimoliy Yaman rioli (arabcha: ريال يمني ‎ — Yaman Mutavakkil Qirolligi va Yaman Arab Respublikasining pul birligi.

Tarix

1517-(ohiri 1538-yilda) 1633 va 1872-1918-yillarda Shimoliy Yaman Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirdi. Darhaqiqat, Yaman shimolidagi baʼzi hududlar bu davr mobaynida Zaydiy imomlari hukmronligi ostida edi. Yamanning pul tizimi turkiy pul tizimiga bogʻliq emas boʻlib, turli mamlakatlar tangalari muomalada edi. Ular oʻz tangalarini ham zarb qilardilar, bir qancha shaharlarda zarbxonalar ishlagan. 17-asrda mis manhir va falslar, kumush utmanlar, bukshilar va xumsalar zarb qilingan .

18-asrda oʻzlarining tangalari kamroq zarb qilingan. Bu davrda kumush harflar, bukshi va kabirlar zarb qilingan .

19-asrda Mariya Tereza taleriga teng boʻlgan rialga asoslangan tizim oʻrnatildi: 1 rial = 80 buksh. Bu davrda kumush harflar, bukshi, kabir va para zarb qilingan.

20-asr boshlarida bronza harflar va halollar, kumush kabirlar zarb qilingan. 1904-yilda Imom Yahyo pul islohotini oʻtkazdi, pul tizimi oʻzgartirildi: 1 riyol = 40 buksh = 80 halol = 160 zalot. Birinchi marta rial (imadi rial) va uning fraksiyalarida tangalar zarb qilina boshlandi. Oltin tangalar ham turk lirasi standarti asosida zarb qilingan.

Qirol Ahmad davrida (1948-1962-yillar hukmronlik qilgan) oltin turk lirasi standartiga asoslangan oltin rial zarb qilingan. Ulardagi nominal suverenlarda ham koʻrsatilgan (1 rial = 4 suveren). Mariya Tereza taleri muomalada boʻlishda davom etdi va boshqa valyutalar ham qoʻllanildi: hind rupisi, Saudiya riali, funt sterling, AQSh dollari.

1962-yilda Yaman Arab Respublikasi eʼlon qilindi. 1963-yilda yangi tangalar muomalaga chiqarila boshlandi. Pul tizimi dastlab oʻzgarishsiz qoldi (1 rial = 40 buksham). 1964-yil 5-fevralda qogʻoz pullarni chiqarish toʻgʻrisida qonun qabul qilindi. Ularni chiqarish Yaman valyuta kengashi tomonidan amalga oshirildi. 1965-yil mart oyida Mariya Tereza talerlari muomaladan olib tashlandi. 1965-yil 8-mart va 1966-yil 23-fevraldagi farmonlarga muvofiq 10, 20 buksha va 1 riallik kumush tangalar muomaladan chiqarildi.

1971-yilda Yaman Markaziy banki tashkil etilib, unga emissiya huquqi berildi.

1972-yil may oyida qatʼiy nisbat oʻrnatildi: 5 rial = 1 AQSh dollari, 1973-yil may oyidan — 4,50 rial = 1 AQSh dollari. 1983-yildan boshlab valyuta kursida muntazam ravishda pasayish yoʻnalishi boʻyicha tuzatishlar amalga oshirildi.

1975-yilda yangi ayirboshlash birligi muomalaga kiritildi — fils. 1 rial = 100 fils. 10 va 20 bukshalik banknotalar muomaladan chiqarildi .

1990-yilda Yaman Arab Respublikasi va Yaman Xalq Demokratik Respublikasi birlashganidan keyin ham Shimoliy Yaman riali, ham Janubiy Yaman dinori butun mamlakat boʻylab muomalada boʻlib, 26 dinorga 1 rial nisbatida tenglashtirilgan. Yaman Markaziy banki (shimoliy) va Yaman banki (janubiy) yagona Yaman Markaziy bankiga birlashtirildi.

1993-yilda yangi tangalar chiqarila boshlandi. 1996-yilda dinor muomaladan chiqarildi, Yaman riali birlashgan mamlakatning yagona valyutasiga aylandi, Shimoliy Yaman rialidagi eski banknotalar asta-sekin yangilariga almashtirildi.

1904-1990-yillardagi tangalar

Imom Yahyo (1918-yildan podshoh) davrida zarb qilingan tangalar :

• bronza: 1 zalat, 1 ⁄ 80, 1 ⁄ 40 imadi rial;
• kumush: 1 ⁄ 40, 1 ⁄ 20, 1 ⁄ 10, 1 ⁄ 8, 1 ⁄ 4, 1 imadi rial;
• oltin: 1 ⁄ 8, 1 ⁄ 4, 1 ⁄ 2, 1, 2 1 ⁄ 2, 5, 10 lira.

Shoh Ahmad davrida zarb qilingan tangalar:

• bronza va alyuminiy: 1 ⁄ 80, 1 ⁄ 40 Ahmad riali;
• kumush: 1 ⁄ 16, 1 ⁄ 10, 1 ⁄ 8, 1 ⁄ 4, 1 ⁄ 2, 1 ahmadi riyol;
• oltin: 1 ⁄ 4 rial — 1 suveren, 1 ⁄ 2 rial — 2 suveren, 1 rial — 4 suveren.

Yaman Arab Respublikasi zarb qilgan tangalar:

1962-1974-yillarda:

• bronza: 1 ⁄ 80, 1 ⁄ 40 rial, 1 ⁄ 2 bukshi;
• alyuminiy bronzadan: 1 ⁄ 2, 1, 2 buta;
• guruch: 1 ⁄ 40 rial;
• kumush: 1 ⁄ 20, 2 ⁄ 10, 1 ⁄ 10, 1 ⁄ 4 rial, 5, 10, 20 buksh, 1 rial.

1974-1985-yillarda:

• alyuminiy: 1 fils;
• guruch: 5, 10 fils;
• mis-nikel: 25, 50 fils, 1 rial.

YAR esdalik tangalari ham qimmatbaho metallardan zarb qilingan: 1, 2, 2 1 ⁄ 2, 5, 10, 15, 20, 25, 30, 50, 100, 500 rial .

Banknotalar

Chiqarilgan banknotalar:

• Yaman valyuta kengashi: 10, 20 buksh, 1, 5, 10, 20, 50 rial;
• Yaman Markaziy banki: 1, 5, 10, 20, 50, 100 rial .

Adabiyotlar

• Бутаков Д.Д., Золотаренко Е.Д., Рыбалко Г.П.. Валюты стран мира: Справочник, 5-е изд., перераб. и доп, М.: Финансы и статистика, 1987. 
• Bruce C.R., Michael T., Miller H.. Standard Catalog of World Coins 1601-1700, 4-е изд, Iola: Krause Publications, 2008. ISBN 978-0-89689-708-3. 
• Cuhaj G., Michael T.. Standard Catalog of World Coins 1701-1800, 5-е изд, Iola: Krause Publications, 2010. ISBN 978-1-4402-1364-9. 
• Cuhaj G., Michael T., Miller H.. Standard Catalog of World Coins 1801-1900, 6-е изд, Iola: Krause Publications, 2009. ISBN 978-0-89689-940-7. 
• Cuhaj G., Michael T., Miller H.. Standard Catalog of World Coins 1901-2000, 39-е изд, Iola: Krause Publications, 2011. ISBN 978-1-4402-1172-8. 
• Cuhaj G.S.. Standard Catalog of World Paper Money. General Issues 1961—Present, 17-е изд, Iola: Krause Publications, 2011. ISBN 978-1-4402-1584-1.