Taypinlar davlati

Taypinlar davlati (1850-1864)

Dehqonlar qoʻzgʻoloni

Dastlabki bosqich

'''Sin''' sulolasi hukmronligini xavf ostiga qo‘ygan va 15 yil davom etgan Xitoy tarixidagi eng yirik xalq qo‘zg‘olonlari birining boshlanishiga anʼanaviy omillarning va xorijiy kuchlar bosqini kabi yangi hodisalarning o‘zaro murakkab bog‘liqligi sabab bo‘lgan edi. XVIII-XIX asrlar boshidagi qo‘zg‘olonlarda o‘zini namoyon qilgan sulolaviy inqiroz Xitoy jamiyatining jahon iqtisodiy va madaniy aloqalariga jadal jalb qilinishi oqibatida yanada og‘irlashdi. Ehtimol, eng muhim taʼsir G‘arb davlatlari bilan savdo-sotiqda Xitoyning salbiy balansi tobora ortib borayotgani xalq noroziligining oshishiga olib keldi, bu esa o‘z navbatida mamlakatga afyun importining katta o‘sishining natijasidir. 1820-1840 yillarda savdo operatsiyalari natijasida Xitoy iqtisodiyoti qariyb 10 million lyan kumush foyda ko‘rdi, Xitoydan esa 60 millionga yaqini eksport qilindi. Bu esa kumushning misga nisbatiga taʼsir ko‘rsatdi. Shunday qilib, agar XIX asrning boshlarida bir lyan kumush uchun ular 1 ming mis tanga (tutszr) berishgan bo‘lsa, keyinchalik 1840 — yillarning boshlarida — 1500 tangani tashkil qildi. Oxirgi holat soliq yuki muammosiga bevosita bog‘liq edi. Yuqorida taʼkidlab o‘tilganidek, yer solig‘i yerning miqdori va sifatiga qarab belgilandi. Gramm kumush bilan hisoblab chiqildi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘lovlar mis tangalarda bozorda haqiqiy nisbatga muvofiq amalga oshirildi. Shunday qilib, haqiqiy soliq yuki, birinchi navbatda, G‘arb bilan asosiy savdo-sotiq davom etadigan Janubiy Xitoy provensiyalari hududida sezilarli darajada oshishi kerak edi.

Qoʻzgʻolonning kuchayishi

Kelgindilar bosqini bilan bog‘liq va xalqning noroziliklarini oshishiga sababchi boʻlgan ikkinchi holat — bu birinchi „afyun“ urushidan keyin asosiy savdo hajmini Yanszi havzasining qirg‘oq provensiyalariga o‘tkazish edi. Bu Guandunda chet elliklarning qarshilikka uchragani va bir qator yangi qirg‘oq shaharlarining tashqi savdoga ochilishi natijasi edi. Ilgari janubga olib o‘tilishi kerak bo‘lgan tovarlarni endi Yanszi havzasining suv transport tarmog‘idan foydalanib, chet elga jo‘natish juda qulay bo‘lib qoldi. Bu XIX asrning o‘rtalariga kelib, anʼanaviy ravishda tashqi savdo uchun yuk tashish bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy quyi sinflarga mansub janubiy provensiyalar aholisining katta qismini ishdan mahrum qildi. Shunday qilib, jahon bozori va kapitalizmning taʼsiri bilan bog‘liq yangi omillar anʼanaviy mexanizmning bir qismiga aylandi, uning harakati sulolaviy inqirozning kuchayishiga va xalq qarshiligining boshlanishiga olib keldi. Xitoyning janubidagi, qo‘zg‘olon boshlangan viloyatlarda, aholining ikki guruhi — punti („tubjoy“ yoki pekin lahjasida „bendi“) va hakka („musofirlar“ yoki normativ o‘qishda „kejia“) o‘rtasida juda kuchli anʼanaviy ziddiyatlar bo‘lgan. Birinchi guruh, yaʼni punti, kuchli urug‘ jamoalariga birlashtirilgan, dehqonchilik va vodiylarning serhosil yerlari uchun eng qulay joylarni egallab, o‘zlarini bu joylarning haqiqiy xo‘jayinlari deb hisoblashgan.

Taypin qoʻzgʻoloni

Taypin qo‘zg‘olonining bo‘lajak rahbari Xun Syusuan (1814-1864) Guandon provensiyasida oddiy dehqon oilasida tug‘ilgan. Xun bolalikdan bilimga chanqoq edi. Bola olti yoshga to‘lganda, ota-onasi uni qishloq maktabiga jo‘natishadi. U maktabni tengdoshlaridan farqli ravishda muvaffaqiyatli tugatdi. Yoshligida imtihonni topshira olmagani sababli qattiq qayg‘udan og‘ir kasal bo‘lib qoladi va holsizlanib qoladi. Tushida unga bir dono keksa qimmatbaho toshlar bilan bezalgan oltin qilichni hadya etadi. Bu tushni u belgi sifatida tushunib, juda ruhlanib ketadi. Keyinchalik xristianlik dinidagi Xudoni o‘sha tushidagi keksa deb tushungan va natijada xristianlik diniga qiziqib o‘ziga tarafdorlar qidira boshlagan. Keyinchalik Xun Syusuan o‘z davlatini "Taypin Tyango" („samoviy buyuk farovonlik mamlakati“) deb nomladi. Xun Syusuan o‘zini Iso Masihning ukasi va kelajakdagi Samoviy mamlakatning hukmdori deb hisoblardi. Hukumat taʼqiblariga va vaqtinchalik muvaffaqiyatsizliklarga qaramasdan, Xun Syusuan va uning hamrohlarlari yangi izdoshlarni o‘ziga tortdi. Ularning orasida tez orada qo‘zg‘olonning bo‘lajak rahbarlari guruhi tuzildi. Ular orasida baquvvat va iqtidorli tashkilotchi Yan Syusin (1817-1856-yillar) bor edi. Oddiy ko‘mir yoquvchi bo‘lib, u Xudo Otaning o‘zi u orqali izdoshlari bilan gaplashayotganini taʼkidlardi. Guansidagi badavlat oiladan chiqqan Shi Dakay (1831-1863) juda yoshligida isyonchilarga qo‘shilgan. U qarindoshlari bo‘lgan bir necha yuz kishini qo‘zg‘olonchilar safiga olib keldi. Harakat yetakchilari orasida Vey Chanxueyni ham aytib o‘tish mumkin, uning oilasi „shenishi“larga tegishli bo‘lib juda boy bo‘lgan. Ularning hayoti o‘lim bilan yakunlanishi mumkin bo‘lgan ishda ishtirok etishining o‘ziga xos sabablari bor edi.1850-yilning yozida Xun Syusuan o‘z tarafdorlarini Guansidagi Jin-szian (Guypin) qishlog‘iga yig‘ib, hokimiyatga qarshi hal qiluvchi kurashga tayyorgarlik ko‘rishga chaqirdi. Tahminan 20-30 ming kishi erkaklar, ayollar va bolalar murojaatga javob berdi. Ko‘pchilik, butun mol-mulkini sotganidan so‘ng, butun oilalari va hatto urug‘lari bilan taypinlar qo‘zg‘oloniga qo‘shilishdi. Taypin qo‘zg‘oloni rahbariyati o‘z izdoshlarini erkak va ayol bo‘linmalariga ajratib, xalq urushi g‘alabasidan keyin nikohga ruxsat berilishini eʼlon qildi. Taypin safida tamaki va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish, shuningdek qimor o‘ynash taʼqiqlangan va qattiq jazolangan. Manjur sulolasining qudrati tan olinmaganligining belgisi sifatida taypinlar sochlarini kesib tashladilar va yelkasiga tushirib yurishardi. Shu sababli ularni hukumat manbalarida „uzun sochli“ deb atashgan. Qo‘zg‘olonchilarning ijtimoiy tarkibi har xil ijtimoiy maqomdagi va turli millatdagi odamlarni o‘z bayroqlari ostiga birlashtirgan mashhur harakat edi. Uning safida dehqonlar, shuningdek mahalliy urug‘larga mansub boʻlganlar, Guansi tog‘li hududlarida tog‘-kon ishlarida ishlaydigan ko‘mir yoquvchilar va konchilar, kambag‘al va badavlat odamlar, Shenshi oilalari, mahalliy xalq birinchi navbatda Chuan vakillari va boshqalar bor edi. Lekin, albatta, asosiy qismi o‘sha paytdagi Xitoy jamiyatining quyi qatlamlariga tegishli bo‘lishi mumkin bo‘lganlar edi. Taypin qo‘zg‘oloni bir necha bosqichlarga bo‘linadi.

Birinchi bosqich

1850-1853 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu bosqich isyonchilar kuchlarni yig‘ib, qurolli otryadlar tuzib, keyinchalik katta qo‘shinlarga aylanib, shimolga qarab jang qilgan davrlar hisoblanadi. Taypinlar o‘z davlatining poytaxtiga aylantirgan Nankinni qamal qilishi va bosib olishi bilan yakunlandi. Eng kuchli qo‘zg‘olon 1853-1856 yillarda sodir bo‘ldi. Bu payt isyonchilar nafaqat Yanszining quyi oqimining bir necha qirg‘oq provensiyalari hududida mutlaqo barqaror davlat tuzilishini yaratishga, balki Sin sulolasi uchun haqiqiy tahdid sifatida namoyon bo‘lishga muvaffaq bo‘lishdi. 1856-yil kuzida Taypin qo‘zg‘oloni rahbarligida sodir bo‘lgan qonli ichki kurash bilan bog‘liq voqealar qo‘zg‘olon tarixini yuksalish davriga va qo‘zg‘olonchilar muvaffaqiyatsiz kurashda oldingi g‘alabalardan qolgan yutuqlarni saqlab qolishga harakat qilgan davrga ajratadi.

Oxirgi bosqich

1856-1864 yillar — Taypinlar qo‘zg‘oloni tarixining oxirgi bosqichi, Nankinning mag‘lubiyatga uchrashi va Taypin qo‘zg‘olonining barcha asosiy ishtirokchilarining o‘limi bilan tugadi. 1851-yilning kuzida Taypinlar Guansi shimolidagi kichik bir shahar Yunʼanni egallab olishdi va u yerda keyingi yilning bahorigacha qolishdi. Bu yerda Taypin davlatining siyosiy institutlarining shakllanishi yakunlandi, Xun Syusuan samoviy Van (hukmdor) ga aylandi, bu uning Taypin iyerarxiyasidagi ustun mavqeyidan dalolat beradi. Taypin qo‘shinlari qo‘mondoni Yan Syutsin Sharqiy Van unvonini oldi. Vey Chanxuey Shimoliy Vanga, Shi Dakay esa mustaqil Vanga aylandi. Bu hukmdorlarning har birining qo‘mondonligi ostida o‘z qurolli kuchlari va maʼmuriy apparatlari bo‘lgan. Xun Syusuan oliy yetakchi hisoblanar edi, uni tez orada „vansuy“ („o‘n ming yillik hayot“) tilagi bilan kutib olishni boshlashdi. Biroq, haqiqiy harbiy sardor va oliy maʼmur bu davlat boshi isteʼdodi to‘liq ochilgan Yan Syusin edi. Keyinchalik Xun ko‘p vaqtini diniy va falsafiy insholar yozish bilan o‘tkazdi, davlat tashvishlarining asosiy yuki esa Yan Syusining yelkasiga tushdi. Mart oyida, qattiq qamaldan so‘ng, Taypinlar Nankinni egallab olishdi. O‘sha paytdan boshlab shahar 1864-yil davlatning qulashigacha samoviy poytaxt bo‘lib qoldi. Asosan Yanszining quyi havzasida joylashgan Xitoyning markaziy-janubiy provensiyalarini o‘z bazasiga aylantirib, isyonchilar Shimoliy Xitoyni bo‘ysundirish fikridan butunlay voz kechishmadi. 1853-yilning bahorida ular Pekinni zabt etish uchun birinchi ekspeditsiyani uyushtirdilar. Qo‘shinlarni Taypinning eng iqtidorli qo‘mondonlaridan biri boshqarganiga qaramay, qo‘zg‘olon muvaffaqiyatsiz tugadi, asosan kuchlar yetarli emas edi. O‘sha yilning oktabr oyiga kelib, soni 20 ming kishiga kamaygan qo‘shin Tyanjin chekkasiga yetib bordi, ammo kam sonli qurolsiz artilleriya shaharni bosib ololmadi. Tahminan 40 ming kishilik qo‘shinning ikkinchi otryadga yordam berish uchun 1854-yil boshida yuborilishi bu masalani hal qila olmadi. Bu vaqtda birinchi mag‘lubiyatlardan so‘ng, Sin qo‘shinlari bir necha oylik janglardan so‘ng, shimoliy ekspeditsiyada qatnashgan ikkala qo‘shinni mag‘lubiyatga uchratdilar. Ularning qo‘mondonlari qo‘lga olindi va qatl qilindi. Shunday qilib, Taypinlar qo‘zg‘oloni kamida ikki marta manjur hukmronligini qulatish va Xitoyni samoviy Vang hukmronligi ostida birlashtirish uchun haqiqiy imkoniyatni qo‘ldan boy berishdi. Umuman olganda, 1856-yilning kuzigacha Taypinlar lageridagi vaziyat barqaror bo‘lib qoldi. Taypinlar strategik ahamiyatga ega bo‘lgan juda muhim hududni egallashga muvaffaq bo‘lishdi va nafaqat hujumlarni muvaffaqiyatli qaytarishdi, balki hukumat qo‘shinlari va Sin hukumati tarafida bo‘lgan mahalliy harbiy rahbarlar bo‘linmalarini mag‘lub etishdi. Taypin davlati 1856-yilning kuzida boshlangan ichki kurash tufayli keskin zaiflashdi va qo‘zg‘olon kuchsizlana boshladi. Voqea sabablari tarixchilar tomonidan turlicha baholangan, biroq bu asosan, Taypin davlatida oliy hokimiyatni egallash istagiga o‘xshardi. Sentabr voqealarining qahramonlari Taypin davlatining asosiy rahbarlari edi, ular janglar paytida omon qolishga muvaffaq bo‘lishdi. Bu, birinchi navbatda, samoviy hukmdor Xun Syusuan va uning eng nufuzli sherigi Yan Syusin o‘rtasidagi kurash edi, ular Nankinni bosib olish paytida siyosiy va harbiy nazoratning asosiy dastaklarini o‘z qo‘lida jamlagan edi. 1856-yil 2 sentabr tongda, Shimoliy Vanga sodiq bo‘linmalar Vey Chanxuey, Yanning qarorgohiga bostirib kirib, u yerda bo‘lganlarning hammasini, jumladan, Yan Syusinning o‘zini ham shafqatsizlarcha o‘ldirishdi. Bundan bir necha kun o‘tgach, Xun Syusuan nomidan farmon chiqarildi, unda Vey Chanxuey sodir bo‘lgan voqea uchun aybdor qilindi, bundan tashqari, u Taypinning oliy hukmdori saroyida jamoat oldida jazoga hukm qilindi. Nankinda bir necha ming kishi bo‘lgan va shubhasiz, dushmanlarining xo‘rlanishiga guvoh bo‘lishni istagan fitna ishtirokchilari uchun xavf tug‘dirgan Yan Syusinning tirik qolgan tarafdorlari, ko‘rsatilgan joyga qurolsiz to‘planishdi. Ammo bu yerda ular Vey Chanxuey jangchilari bilan o‘ralgan, shafqatsiz va sovuqqonlik bilan yo‘q qilingan. Bu xabarlarni eshitgach o‘sha paytda urushda bo‘lgan Shi Dakay qo‘shinlarni oldinga siljitdi va oktabr oyida Nankin devori ostida yetib keldi. U bu voqeani qoraladi va buni yashirishga ham urinmadi. Vey Taypin davlatidagi asosiy rol uchun kurashda asosiy raqiblaridan qutulish umidida Shi Dakayga qarshi repressiya tayyorlayotgandi. Shi Dakay mo‘jizaviy tarzda o‘limdan qochishga muvaffaq bo‘ldi. U bo‘lajak qirg‘in haqida xabar olgach, shahardan qochib ketdi. 1864-yil 1 -iyunda Xun Syusuan vafot etdi va iyul oyi oxirida samoviy davlat poytaxtiga hal qiluvchi hujum boshlandi. Shaharga hujum qilish uchun signal dushman tomonidan Nankinni o‘rab olgan kuchli mudofaa devorlarining bir qismini vayron qilishi edi. Xunning o‘n besh yoshli o‘g‘li, samoviy Van taxtida, tajribali va sodiq maslahatchilarining yordamiga qaramay, hech narsaga qodir emas edi. Oktabr oyida Samoviy Van qo‘lga olindi va qatl qilindi.

Qoʻzgʻolon oqibatlari

Taypinqo‘zg‘olonining oqibatlari haqiqatan ham fojiali edi. Mamlakatning katta hududlari aholisi yo‘q qilindi va vayronaga aylandi. Fuqarolar urushi paytida, baʼzi maʼlumotlarga koʻra, 15-20 million odam vafot etdi.