Temuriylar harbiy sanʼati

Temuriylar harbiy sanʼati — jahon harbiy sanʼati rivojiga Amir Temur va uning avlodlari, xususan, Bobur qoʻshgan salmoqli hissa. Bu mutaxassislar, sarkardalar tomonidan shartli ravishda eʼtirof etilgan. Buyuk lashkarboshi va novator harbiy tashkilotchi hisoblanmish Sohibqiron intizomli armiya tuzishga, jang paytida qo'shin qismlarini oqilona boshqarishga, jang taqdirini hal qiladigan joylarga harbiy kuchlarni tezkorlik bilan yoʻllashga, mavjud toʻsiq va gʻovlarni tadbirkorlik bilan bartaraf etishga, qoʻshindagi jangovar ruhni yuksak darajada ushlab turishga erishgan. Amir Temur va temuriylar armiyasi chorvadorlar qatori kosibchilik, hunar mandchilik, dehqonchilik bilan mashgʻul oʻtroq aholidan ham askar toʻplagan. Qoʻshinda harbiy kuchlarning asosini tashkil qilgan otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalar ham xizmat qilgan. Sohibqiron Sharqda birinchilardan boʻlib armiyaga oʻt sochar qurol — toʻp(raʼd)ni olib kirgan. Temuriylar davrida bu qurolning boshqa turlari (zarbzan, farangi, qozon va hokazo) keng yoyildi. Togʻli hududlarda jang harakatlari olib boruvchi maxsus harbiy qism va boʻlinmalar tashkil qilingan. Amir Temur jahon harbiy ish tarixida birinchilardan boʻlib qoʻshinni jang maydonida anʼanaviy 5 boʻlakdan farqli ravishda 7 qoʻlga boʻlib joylashtirish tartibini joriy etgan(yasol). Bu yangilik keyinchalik Toʻxtamish, Shayboniyxon singari sarkardalar tomonidan oʻzlashtirilgan. Ibn Arabshohning guvoxlik berishicha, Sohibqiron qoʻshinida ayollardan iborat boʻlinmalar boʻlib, ular erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalarini koʻrsatgan.

Temuriylar armiyasi son jihatdan aniq tashkil etilgan, uning jangovar tartibi takomillashib borgan, uz vaqtining ilgʻor qurol va texnikasi bilan taʼminlangan, qismlar bir-biridan kiyimbosh, bayroq va tugʻlari bilan farqlangan. Bunday farklanish jangda qoʻshinni boshqarishda qoʻl kelgan. Dushman mudofaasini turli usullar bilan barbod etish, raqibning yirik shaharlariga qoʻqqisdan zarba berish, qalʼa, qoʻrgʻon va hisorlarning uzoq muddat muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng koʻlamda qurshab olib, qishloq, shahar, tuman, viloyatlarni birinketin zabt etish, dushmanni batamom yakson etgungacha taʼqib qilish, taslim boʻlgan mamlakatlarni boshqarishga ishonchli kishilarni tayinlash singari amaliyotlar Amir Temur va temuriylarga koʻplab zafarlar olib kelgan. Taktika jihatdan Amir Temur armiyasi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan. Razvedka aʼlo darajada yoʻlga qoʻyilgan, qismlarning janggohda yoki jangovar safda talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va choralar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida tezkorlik bilan boshqarishga alohida diqqat qaratilgan. Oʻnlik, yuzlik, minglik va tuman qoʻmondonlarini tanlash masalasiga oliy bosh qoʻmondon masʼul hisoblangan. Sohibqironning harbiy sanʼat rivojiga qoʻshgan ulkan xizmatlaridan yana biri — jang vaqtida qoʻshin qanotlarini dushman hujumidan muhofaza qilish va, oʻz navbatida, gʻanim kuchlarini yon tomondan aylanib oʻtib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism — qunbulning joriy etilishi boʻlgan. Bunday yangi harbiy qism Aleksandr, Gannibal, Chingizxon, Lyudovik XIV, Buyuk Fridrix kabi atoqli sarkardalar qoʻshinida boʻlmagan. Shayboniyxon armiyasida bunday kiyem mavjud edi va u toʻlyuma atamasi bilan nomlangan. Qoʻshin toʻplash haqida maxsus buyruq (tunqol) elon qilingach, hukmdor tomonidan tuzilgan roʻyxatga binoan jangchilar otulovi, qurolyarogʻi, oziq-ovqati, yemxashagi bilan toʻplanish yeriga yetib kelgan. Har bir askarga bitta yoy, 30 ta oʻq, bir sadoq, bitta qalqon, bitta qoʻshimcha ot, yarim man ogʻirligida arqon, bir dona pishik, teri xalta va bitga qozon ajratilgan. Har 10 jangchi bir chodir, 2 belkurak, bir kerki, bitta oʻroq, bir arra, bir tesha, bitta bolta va 100 dona nina olib yurishi shart hisoblangan. Sara jangchilarning har 5 tasi bitta chodirga joylashgan. Oʻnbegining alohida chodiri va 5 ta qoʻshimcha oti boʻlgan. Yuzbegiga ham alohida chodir va 10 ta qoʻshimcha ot berilgan. Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham taʼminlangan. Sohibqiron armiyasining turli boʻlinma va qismlariga 313 bek boshchilik qilgan. Ulardan dastlabki 100 tasi oʻnbegilik, ikkinchi 100 tasi yuzbegilik, uchinchi 100 tasi mingbegilik lavozimlarini egallagan. Diviziya — tumanlarga Amir Temurning farzandlari, nabiralari va nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan. Yetarli miqdorda qoʻshin toʻplangach, u koʻrikdan oʻtkazilgan. Temuriylar davrida yurish yoki jangdan oldin lashkarni koʻrikdan oʻtkazib, uning jangovar ruhi va holatini aniklash izchillikka aylangan. Qushinning jangovar holatini nazardan oʻtkazish imtihon qilish usuli sifatida eʼtirof etilgan ovgarta (ov uyushtirish)dan unumli foydalanilgan.

Temuriylar harbiy yurishlarga koʻproq kuklam, yoz va kuz mavsumlarida otlanishni maʼqul bilganlar. Safar qoidasiga koʻra, har bir sarkarda oʻz darajasi va lavozimiga qarab qism va boʻlinmalari bilan yasol — jangovar tartibda harakat qilgan. Yasolni buzgan shaxs qattiq jazolangan. Qoʻshin janggohga tushganda lashkargoh atrofi aravalar bilan toʻsilgan, xandaqdar bilan ihota qilingan, soqchi boʻlinmalar tomonidan qoʻriklab turilgan. Yurish yoki jang paytida boshboshdoqlik, parokandalikni oldini olish maqsadida har bir boʻlinma, guruh, kismning oʻz paroli — oʻron belgilangan. Armiya safar chogʻida quyidagi jangovar tartibda harakat qilgan: Bosh kuchlardan ancha oldinda qaravul (avanpost), undan keyin mangʻlay (hiravul)(avangard), barangʻar, juvangʻar, qoʻl(markaz), chagʻdavul (aryergard) yurgan. Qoʻshin ketidan oʻgʻruq (oboz) peshmapesh kelgan. Oliy bosh qoʻmondon jang maydonini tanlashga alohida diqqat qaratgan. Janggohning tekis, keng va qoʻshin qismlarini joylashtirishga qulay boʻlishi talab qilingan. Jang maydonining suvga yaqin boʻlishi hamda jang vaqtida kuyosh nurining askarlar koʻziga tushmasligi maqsadga molik hisoblangan. Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga yarim oy shakli qadalgan jangovar bayroq va tugʻlar bilan bezatilgan oliy qoʻmondon borgohi balandlikka oʻrnatilgan. U yerdan jangning borishi kuzatilib turilgan.

Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Amir Temurning 12 ming kishilik qoʻshini jangga mana bunday tartibda kirgan. Dushman bilan dastlabki toʻqnashuvni aygʻoqchilik bilan mashgʻul boʻlgan qaravul boshlab bergan. Shundan soʻng oʻng va chap qanot ilgʻor qismlari — barangʻar xiravuli va juvangʻar hiravuli madadida asosiy ilgʻor qism — mangʻlay jangga kirgan. Mangʻlay ortidan barangʻar hamda juvangʻarning qolgan 2 boʻlagi — chapavul va shagʻavul ketma-ket harakatga kelgan. Ushbu kuchlar dushmanni Magʻly6 etishga kifoya qilmasa, bosh qoʻmondon (amir ulumaro) boshchiligidagi markaz (qoʻl)(gʻoʻl) hal qiluvchi hujumga tashlangan: vdravul, qaravul, manglay (xuravul).

Sohibkiron armiyasi qatnashgan ulkan janglarning taktik borish manzarasi quyidagicha boʻlgan: qoʻshin markazi 40 boʻluk — polika taqsimlangan va Oliy bosh qoʻmondonga itoat qilgan. Ushbu boʻluklarning sara jangchilardan tashkil topgan 12 boʻluki safning 1qatorida, qolgan 28 boʻluki 2 va 3qatorlarda joylashgan. Qirq boʻlukning oʻng tarafi oldida amirzodalar qismlari, soʻl tarafi oldida qarindoshlar va itshfoqchilar qismlari saf tortgan. 2qatorning barangʻarida 6 boʻluk oʻz ilgʻori — hiravul bilan oʻrin egallagan. Ayni shu miqsordagi boʻluk va hiravulga juvangar ham ega boʻlgan.

2-qator barangʻari va juvangʻari oldida yuqoridagi tartibda 1qator qismlari joylashgan. Uning oldida bosh ilgʻor — mangʻlay (yoki hiravuli buzurg) harakatda boʻlgan. Yengil suvoriylardan iborat 2 boʻluk armiyani qoʻqqisdan boʻladigan hamladan muhofaza qilish, dushman kuchlari harakatini kuzatish bilan band boʻlgan.

Bobur qoʻshini dastlab anʼanaviy 5 qismdan tashkil etilgan holda harakat qilgan. Keyinchalik bu jangovar tartibga jiddiy f oʻzgartirishlar kiritilgan, markaz (gʻoʻl) kuchaytiril3 gan. Markaz oʻng qoʻl baraigʻyar chapavul va soʻl qoʻlga taqsimlangan hamda oʻng yon va soʻl yondan iborat xossa tobin oldida qator vazifasida harakat qilgan. Xossa tobin oʻng va soʻldan tarkib top gan, 3qator vazifasini oʻtagan shaxsiy gvardiya boʻy oldidan joy olgan. Saralangan askarlardan tuzilgan xossa tobin markaz (gʻoʻl)dan kuchsizroq, boʻydan esa kuchliroq hisoblangan.

Temuriylarga koʻplab zafarlar keltirgan bu harbiy tartib keyingi davrlarda Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Oʻrta Osiyo xonliklari (Buxoro, Xiva, Koʻqon) davrida ancha oʻzgarishlarga duch kelgan.

Manbalar: Bobur Zahiriddin Muhammad, Boburnoma, T., 1960; Temur tuzuklari [forschadan Alixontoʻra Sogʻuniy va Habibullo Karomatov tarjimasi], T., 1991; Giyas addin Ali, Dnevnik poxoda Timura v Indiyu [Perevod, predisloviye i primechaniya A. A. Semenova], M., 1958; Sharafuddi n Ali Ya zdiy, Zafarnoma, T., 1997; I b n Arabshoh, Amir Temur tarixi. Ajoyib almakdur fi tarixi Temur(Temur tarixida taqdir ajoyibotlari), 1-kitob, T., 1992; Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, T., 1996.

Adabiyot

• Grekov B. D., Yakubovskiy A.Yu., Oltin Oʻrda va uning qulashi, T., 1956; Razin Ye. A., Istoriya voyennogo iskusstva, t.2, M., 1957; Dadaboyev H., Amir Temurning harbiy mahorati, T., 1996.

Hamidulla Dadaboyev.