Texnika

Texnika (techne — mahorat, sanʼat) — moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Asosiy vazifasi — inson mehnatini yengillashtirish va mehnat unumdorligini oshirish. U tabiat resurslaridan samarali foydalanishga, Yer qaʼrini, Dunyo okeanini, kosmik fazoni oʻzlashtirishga imkon beradi.

"T." termini biror ish (hunar) yoki sanʼatda qoʻllaniladigan usullarni ham bildiradi (mas., toʻquvchilik T.si, etikdoʻzlik T.si, shaxmat oʻyini T.si va boshqalar).

T. vositalari doimo takomillashib boradi, yangi texnologiya, yangicha mahsulot i. ch. zaruriyati tugʻilishi bilan yangidanyangi T. yaratiladi. T. tarixi ibtidoiy jamiyatga borib takaladi. Umuman T. tarixini quyidagi 7 bosqichga boʻlish mumkin: 7— oddiy i. ch. qurollari va usullari yaratilishi; 2 — murakkabroq i. ch. qurollari va usullari yaratilishi; 3 — odam tomonidan boshqariladigan murakkab mehnat qurollari yaratilishi; 4 — manufaktura i. ch. sharoitida mashina T.sining yaratilishi; 5 — ilgʻor mamlakatlarda bugʻ dvigateli asosida ish mashinalarining paydo boʻlishi; 6 — elektr energiyasi asosidagi mashinalar tizimining yaratilishi; 7 — avtomatlashtirilgan mashinalar tizimi va kosmik T.ning taraqqiy etishi, axborotlar texnologiyasi (mas., internet)ning rivojlanishi.

T.ning evolyutsiya bosqichi ancha uzoqqa choʻziladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida dastavval tosh qurollar, keyinchalik oʻqyoy, loydan yasalgan idishlar, tosh bolta va mis qurollar paydo boʻlgan.

Keyinchalik (mil. av. 4 — 3 ming yillikda) jezdan yasalgan mehnat qurollari vujudga keldi. Keyinroq temir eritish va undan foydalanishga oʻtildi. Xitoyda mil. av. 2357-yillardayoq temir maʼlum edi. Mustahkam mehnat qurollariga boʻlgan talab poʻlat ishlab chiqarish.ga olib keldi. Dehqonchilik rivojlana boshlagach, suv chiqarish qurilmalari, charxpalak paydo boʻldi.

Harbiy T.da oʻq yoydan tashqari poʻlat qilichlardan foydalanila boshlandi. Keyinchalik qurilishda turli yuk koʻtarish richaglari ixtiro qilindi. Odamlar yoʻllarini yaqin qilish maqsadida suvdan foydalanish uchun daraxt tanasidan qayiq yasashni oʻrgandilar. Keyinchalik koʻp eshkakli kemalar paydo boʻldi. Toʻqimachilik dastgohlari yaratildi. Keyingi davrlarda dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik rivojlandi. Yelkanli kemalar, shamol tegirmonlari yaratildi. Texnikada gʻildirakli ogʻir va yengil pluglar paydo boʻldi.

15—16-asr asrlarda ancha takomillashgan domna pechlari qurildi. Asosiy dvigatel oʻrnida gidravlik mashinalardan foydalanildi. Bu davrda konchilik, metallurgiya rivojlana boshladi (qarang Kon sanoati). Harbiy T.da oʻt ochish kurollari, mashina va mexanizmlar paydo boʻldi.

18-asr oxirida bugʻ mashinasi va toʻqimachilik mashinalarining paydo boʻlishi sanoatda inqilobning boshlanishidan darak berdi.

19-asrda bosma mashina, telegraf apparatoʻ, fotografiya, ichki yoʻnuv dvigateli, samolyot, radio, telefon, kinematografiya, avtomobil yaratildi, harbiy texnika, temir yoʻl transporta rivojlandi va boshqa 20-asrda elektr energiyasidan foydalanish kuchaydi, aviatsiya, atom texnikasi, hisoblash texnikasi, elektronika, televideniye, raketasozlik, avtomatika, kosmonavtika va boshqa taraqqiy etdi. 21-asr boshlaridan axborotlar texnologiyasi (internet, uyali telefon va boshqalar) rivojlana boshladi.

Qanday vazifani bajarishiga qarab, T. ishlab chiqarish va ishlab chiqarish. da katnashmaydigan T.ga (maishiy xizmat koʻrsatish, ilmiy tadqiqot, maorif va madaniyat, harbiy, tibbiyot T.siga) ajraladi. Ishlab chiqarish T.siga mashinalar, mexanizmlar, asboblar, mashina, texnologik jarayonlar, boshqariladigan apparatlar, sanoat binolari va inshootlari, yoʻllar, koʻpriklar, kanallar, transport, kommunikatsiya, aloka vositalari va boshqa kiradi. Ishlab chiqarish T.sining faol qismi mashinadir. Unga texnologik mashinalar — metallga ishlov berish, qurilish, togkon, metallurgiya, qishloq xoʻjaligi., toʻqimachilik, oziq-ovqat, qogʻoz tayyorlash mashinalari va boshqa, transport mashinalari — avtomobillar, teplovozlar, samolyotlar va boshqa, konveyerlar, elevatorlar, kranlar va boshqa, nazoratboshqarish va xisoblash mashinalari — elektr mashinalari, ichki yonuv dvigatellari, turbinalar va boshqa kiradi. Texnika texnika vositalari orasida energiya hosil qilish va uni bir turdan ikkinchisiga aylantirishga xizmat qiladigan energetika T.sining axamiyati katta. Harbiy T. (tanklar, artilleriya, raketa qurilmalari, uchish apparatlari, suv osti va suv usti kemalari va boshqalar) aloxida T. vositalari guruhini tashkil qiladi.

Ishlab chiqarish.da qatnashmaydigan T.ga maishiy xizmat koʻrsatish T.si (kir yuvish, oshxona mashinalari va boshqalar); transport T.si (yengil avtomobillar, velosipedlar va boshqalar); sport T.si (poyga mototsikllari va boshqalar) kiradi. Ishlab chiqarish.ning tarmoq strukturasiga qarab (mas., sanoat T.si, transport T.si, qishloq xoʻjaligi T.si) yoki i. ch. ning aloxida struktura boʻlinmalariga qarab (mas., aviatsiya T.si, melioratsiya T.si), baʼzan T. aloxida tarmoqlarining tabiiyilmiy asosiga qarab (mas., yadro T.si, sovitish T.si, xisoblash T.si va boshqalar) tasniflanadi.

Unumdorlik, puxtalik va tejamlilik T.ning eng muhim koʻrsatkichlaridir. T.ning unumdorligi vaqt birligi ichida tayyorlangan (ishlov berilgan, tashilgan va boshqalar) mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. T.ning puxtaligi zarur miqdorda sifatli mahsulot berish xususiyati yoki texnologik vazifani belgilangan muddatda bajarish bilan ifodalanadi. T.ning te jamliligi ishlatiladigan xom ashyo, materiallar, yoqilgʻi, energiya, yordamchi qurilmalarning tannarxi bilan belgilanadi.

T.ning unumdorligi, puxtaligi va tejamliligini oshirish uchun uni takomillashtirib borish, ish jarayonlarini avtomatlashtirish zarur.

T.ning taraqqiyot davri T. vositalarini yangilash surʼatini yanada tezlashtirish, buyumlarni standartlash va unifikatsiyalash, radiotexnika, elektronika, aviatsiya, kosmonavtika, avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari, hisoblash T.si, axborotlar texnologiyasi va boshqa rivojlanishi bilan ifodalanadi. Sanoatda avtomatlashtirishning rivojlanishi avtomat liniyalar va avtomat sexlar, avtomat zdlar yaratishga olib keldi, axborotlar texnologiyalari rivojlandi.

T.ni rivojlantirish fan va texnika taraqqiyotining muhim shartidir. T.ni rivojlantirishda fan yutuqlaridan keng foydalaniladi. Hozirgi zamon fani, i. ch.ning muhim yutuqlari tabiiy va T. fanlari kashfiyotlariga tayanadi. T. fan yutuqlari asosida rivojlanib borib, fan oldiga yangi masalalar qoʻyadi. Fan va T.ning rivojlanib, ular orasidagi oʻzaro bogʻlanishni taqozo etadi. T.ning rivojlanishi mamlaktlarning geografik, iklim sharoiti va boshqalarga ham bogʻliq. Masalan, Buyuk Britaniyada kemasozlik, dengiz va port ishlari T.si, Germaniyada stanoksozlik, togʻkon va metallurgiya T.si, Yaponiyada elektrotexnika va radioelektronika, Shveysariyada anik, asbobsozlik T.si, Finlyandiyada yogʻochtaxta sanoati T.si, AQSH va Rossiyada raketasozlik, kosmonavtika, Oʻzbekistonda gidrotexnika, kibernetika, toʻqimachilik, mashinasozlik, qishloq xoʻjaligi.mashinasozligi sanoati va boshqa rivojlangan. T. istiqbolida yirik ilmiy-texnika masalalari — insonning Quyosh sistemasidagi sayyoralarga uchishi, jahon miqyosida radio, telegraf, telefon va televizion aloqalarning rivojlanishi, yangi turdagi tibbiyot apparatlari va boshqalarning yaratilishi va fan yutuqlarini umumlashtirish talab qilinadi. T. taraqqiyotiga Arximed, A. Geron, I. Gutenberg, I. Fyodorov, X. Gyuygens, I. P. Kulibin, Leonardo da Vinchi, N. Kopernik, G. Galiley, I. Nyuton, D. Uatt, Ye. A. Cherepanov va M. Ye. Cherepanov, A. Nartov, P. P. Anosov, D. Stefenson, P. Shilling, B. Yakobi, S. Morze, M. Faradey, D. Maksvell, D. I. Mendeleyev, G. Bessemer, R. Dizel, A. F. Mojayskiy, V. Rentgen,A. Eynshteyn, K. E. Siolkovskiy, S. P. Korolyov va boshqa katta hissa qoʻshgan. Sharqda T. taraqqiyoti Beruniy, Ibn Sino, Ulugʻbek, Ahmad alFargʻoniy kabi allomalar; keyinchalik Oʻzbekistonda I. F. Belyanskiy va V. P. Grabovskiy (televideniye) kabi ixtirochilar, Oʻzbekistonda Fanlar akademiyasi akademiklari S. Azimov, R. Bekjonov, A. Vohidov, H. Raxmatullin, Oʻ. Rasulov, T. Rashidov, H. Usmonxoʻjayev, H. Fozilov, M. Oʻrozboyev,B. Qobulov, P. Habibullayev, M. Hamidxonov, M. Hojinova va boshqa olimlar nomi bilan bogʻliq.

Tursunboy Rashidov, Mirkomil Mirboboyev.