Tillar oilasi

Tillar oilasi — kelib chiqishi jihatidan oʻzaro qarindosh, tuzilishi va ayrim leksikgrammatik xususiyatlariga koʻra oʻxshash tillar majmui. Tillar oilasini tashkil etuvchi tillarning bir-biriga yaqin yoki uzoq qarindoshligi tilshunoslikda qiyosiytarixiy metod orqali belgilanadi. Oila tushunchasi terminologik jihatdan hajman oʻzgaruvchandir. Qarindosh tillarning ayni bir majmuasi gogʻ guruh deb, goh oila deb atalishi mumkin. Mas., eroniy tillar oʻz ichki boʻlinishi nuqtai nazaridan oila deb, hindevropa tillari oilasiga mansubligi jihatidan esa guruh deb atalishi mumkin. Aniqlanishi qiyin va oʻzaro ancha uzoklashib ketgan tillarning oilalari (mas., indeys tillari) uchun "makrooila", "filiya", "fila" terminlari ham qoʻllanadi.

Har bir Tillar oilasi bir necha oʻnlab tillarni oʻz ichiga oladi va ular, oʻz navbatida, birbiriga yaqinligiga qarab, tarmoqlarga (shoxobchalarga) boʻlinadi. Tarmoqlardagi tillarning oʻzaro yaqinligi ham bir xil boʻlmaydi. Shunga koʻra, ular guruhlarga, guruxlar esa guruhchalarga boʻlinib, tasnif va tavsif etiladi. Mas., uzbek, uygur, qirgʻiz, qozoq, tuva, qaraim, tatar, boshqird, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, chuvash singari 20 dan ortiq til turkiy Tillar oilasini tashkil etadi. Ushbu oila, oʻz navbatida, 6 ta guruh va guruhchalarga boʻlinadi (A.N.Samoylovich tasnifi).

Jahon tillarini 200 yildan beri qiyosiytarixiy metod asosida tadqiq etish natijasida Tillar oilasining genealogik (kelib chiqishiga koʻra) tasnifi yaratilgan. Lekin ayrim ulik tillar va jonli tillar (mas., yapon, koreys, ayn, bask tillari va boshqa tillar) yetarli darajada oʻrganilmaganligi tufayli, ularni biror til oilasiga kiritish qiyin. Tillarni anik,, batafsil oʻrganish, tadqiq etish Tillar oilasini toʻgʻri belgilashga yordam beradi. Keyingi yillardagi tadqiqotlar tufayli hom Tillar oilasi yoʻqligi, balki bitta somhom (afroosiyo) Tillar oilasi borligi aniqlangan. Bir qator tilshunoslar moʻgʻul, tungusmanjur va turkiy tillarni (bularning har biri alohida Tillar oilasi hisoblanadi) bir umumiy Tillar oilasiga — oltoy Tillar oilasiga birlashtiradilar. Boshka guruh tilshunoslar esa oltoy, hindevropa, somhom, ural, dravid kabi tillar (juda qad. zamonlarda) qarindosh boʻlgan deb, ularni bitta Tillar oilasiga birlashtirganlar (qarang Nostratik tillar). Lekin bunday faraziyalar hozircha oʻz isbotini topgani yoʻq.

Amerika va Afrikadagi mahalliy aholining tillari juda koʻp va xilmaxil boʻlsada, ularning aksariyati yaxshi oʻrganilmagan. Ularning kam oʻrganilganligi hamda mahalliy tillarning borgan sari kamayib borayotganligi ushbu hududlarda Tillar oilasi ni toʻgʻri belgilashga imkon bermaydi. Shunday boʻlsada, indeys tillarining Shimoliy Amerikada 7 ta, Meksika va Markaziy Amerikada 3 ta, Janubiy Amerikada 20 dan ortiq oilasi borligi aniqlangan. Har bir oila 15—20 tadan 100 tagachatilni qamrabolgan. Masalan, Mapkaziy va Janubiy Amerikada keng tarqalgan chibcha Tillar oilasi, oʻz navbatida, 20 guruhga boʻlinadi va jami 70 ga yaqin tilni qamrab oladi.

Hozirgi jahonda tillarning umumiy soni 2500 tadan 5000 tagacha deb taxmin qilinadi. Biroq tillar va Tillar oilasining aniq miqdorini aytish qiyin, chunki turlituman tillar va bir tilning lahjalari oʻrtasidagi tafovutlar koʻpincha shartli xususiyatga ega. Bir qator tillarning haqiqatan mustaqil tilmi yoki lahjami ekanligi anik, belgilanmagan. Ayrim chalkashlik yoki olimlar urtasidagi kelishmovchiliklarga qaramay, tillarning genealogik tasnifi 2000 dan ortik, tilni bir necha Tillar oilasiga (hindevropa, finugor, turkiy, mugʻul, somhom, tungusmanjur, xitoytibet, dravid, papuas, indeys, nigerkongo, sudan va boshqa Tillar oilasiga) birlashtiradi.

Adabiyot

• Ivanov V.V., Genealogicheskaya klassifikatsiya yazikov i ponyatiye yazikovogo rodstva, M., 1954; Teoreticheskiye osnovi klassifikatsii yazikov mira, M., 1980; Reformatskiy A.A., Vvedeniye v yazikovedeniye, M., 1998.

Dunyo til oilalari

Dunyodagi til oilalari soniga oid hisob-kitoblar juda xilma-xildir. Ethnologue ma'lumotlarga ko'ra, 142 xil til oilalari tarqalgan boʻlib 7151 ta til mavjud. Lyle Kempbell (2019) jami 406 ta mustaqil til oilalarini, shu jumladan ajratmalarini a

Etnolog 27 (2024) dunyoda ma'lum bo'lgan 7164 tilning kamida 1 foizini o'z ichiga olgan quyidagi oilalarni sanab o'tadi:

1. Niger-Kongo (1552 tillar )
2. avstroneziya (1256 tillar )

6. Yadroviy Trans-Yangi Gvineya (317 til)
7. Pama-Nyungan (250 til)
8. Oto-manguean (181 tillari)
9. avstroosiyo (158 tillari)
10. Tai-Kaday (95 tillari)
11. Dravid tili (82 tillari)
12. Aravakan (77 til)
13. Mande (75 til)
14. Tupian (71 til)

Til hisoblari dialekt deb hisoblangan narsaga qarab sezilarli darajada farq qilishi mumkin; masalan, Lyle Kempbell atigi 27 ta Usmonli tilini sanaydi , Etnolog va Glottolog ham qaysi tillar oilaga tegishli ekanligiga rozi emas.