Tolengit
Tolengit — qozoq jamiyatidagi urugʻ, xon va sultonlar xizmatida boʻlgan. Ular uch juzning birortasiga ham kirmaydi. Qozoq davlatida ular alohida tabaqa va xon hokimiyatining ishonchli tayanchi boʻlgan.
Etnonimi tahrir
Tolengit etnonimi (tulengut, telenget, tolengut) qozoqlar tomonidan oyrat-qalmoqlardan oʻzlashtirilgan[1] va Oyrat urugʻi Telengut (dolongut) nomi bilan bogʻliq[2]. Telengut nomi, oʻz navbatida, qadimgi tele[3] va dolange[4] etnonimlaridan kelib chiqqan. J. Hamilton koʻrsatganidek, „tele“ soʻzi qadimgi moʻgʻulcha „tegreg“[5] — „arava“[6][7] soʻzining xitoycha transkripsiyasidir. Dolongut etnonimining shakli moʻgʻulcha doloon (yetti) raqami bilan bogʻliq[8].
Tarixi tahrir
Qozoqlar tarkibidagi tolengitlar jungorlar va qalmoqlar kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan avlodlar qatoriga kiradi[9]. Tolengitlar sobiq jungor (qalmoq) harbiy asirlari tabaqasi boʻlib, ulardan xon otryadi, tansoqchilari va saroy xizmatchilari tuzilgan[10]. Maʼlumki, Kenesarining tolengitlari unga bobosi Ablayxondan oʻtgan va asosan qalmoqlardan iborat boʻlgan[11].
Shokarim Xudoyberdievning yozishicha, tolengitlarning (tulengut) uzoq ajdodlari Tolet (Tulet) koʻlida yashagan Oltoy togʻi qalmoqlaridir. Shokarim yozganidek, „Qozoqlar Tolengitlarni Oʻrta Juzdagi argʻinlarning ajdodi — Kodan-tayshaning oʻgʻli Dairxoʻjaning qullari, deyishadi“. Shokarimning fikricha, ular qozoqlar va qalmoqlar oʻrtasidagi janglar davridan asirga olingan qalmoqlardir. Abulgʻoziyning soʻzlariga qaraganda, tolengit soʻzi oyrat-qalmoqlarni ham, xon tolengitlarini ham anglatgan[12].
M. A. Sarsembaev fikriga koʻra, qozoq asirligiga tushib qolgan jungorlar qul boʻldi. Keyin ularning baʼzi qismi, yaʼni jangchi boʻlib tanilganlari, Tulengutlar deb nomlangan alohida ijtimoiy joyni egallagan. XVIII-asrda tulengutlar asosan sultonlar va xonning harbiy xizmatkorlari edi. XIX-asrda ular sultonlarga qaram boʻlgan xalqlar qatorida qolishda davom etgan[13].
Agar XVIII-asrda tulengutlar faqat „oq suyak“ vakillari — sultonlar va xonlar bilan boʻlishi mumkin boʻlsa, XIX asrda tulengutlarga ega boʻlish huquqi asta-sekin „qora suyak“ — biylar va oqsoqollargacha kengaydi. XIX-asrda Oʻrta Juz yerlarida Tulengut volosti tashkil topdi[13].
Huquqlari va majburiyatlari tahrir
M. A. Sarsembaev yozganidek, „Tulengutlar krepostnoy boʻlmagan, deb taʼkidlash mumkin“. Ular xon yoki sulton qoshidagi ijro apparati edi. Ular koʻchmanchi davlatda ijroiya hokimiyatining tashkiliy-huquqiy mexanizmi ishini taʼminlaganlar. Tulengutlar xonning nukerlari, tan soqchilari, xon gvardiyasi, sud va ijroiya hokimiyati qarorlarini ijro etuvchi, diplomatik elchilar, soliq yigʻuvchilar[13] vazifalarini bajarganlar.
Joylashuvi tahrir
Hozirgi vaqtda ular asosan Shimoliy-Gʻarbiy Qozogʻiston hududlarida, Rossiya Federatsiyasining Yevropa qismining Janubiy-Sharqiy qismida yashaydilar.
Uran va tamgʻa tahrir
Tolengit naslidagi Uran, Tore naslidagi — Arxar kabi. Tamgʻa ham Tore urugʻinikiga oʻxshaydi.
Vakillari tahrir
- Dina Nurpeisova;
- Jautikov, Orymbek Axmetbekovich;
- Kajgaliev, Shamgon Sagiddinovich;
- Alimqulov, Taken;
- Baybek (Botir).
Yana qarang tahrir
Manbalar tahrir
- ↑ Бекмаханов Е. Б.. Присоединение Казахстана к России. Изд-во Академии наук СССР, 1957 — 62 bet.
- ↑ Зориктуев Б. Р.. Этническая история народов Южной Сибири и Центральной Азии. ВО «Наука», 1993 — 140 bet.
- ↑ Мир Центральной Азии: Археология, этнология. Изд-во БНЦ СО РАН, 2002 — 126, 130 bet. ISBN 978-5-7925-0107-2.
- ↑ Бичурин Н. Я.. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Рипол Классик, 2013 — 175 bet. ISBN 978-5-458-39135-1.
- ↑ Кляшторный С. Г.. Степные империи древней Евразии. Филологический факультет Санкт-Петербургского гос. университета, 2005 — 59 bet. ISBN 978-5-8465-0246-8.
- ↑ Лувсандэндэв А.. Монголо-русский словарь, Москва, 1957 — 443 bet.
- ↑ Шабалов А. С.. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014 — 8—22 bet.
- ↑ Nanzatov B. Z. Etnogenez zapadnix buryat (VI—XIX vv.). — Irkutsk, 2005. — S. 62. — 160 s. — ISBN 5-93219-054-6.
- ↑ Труды Евразийского общества генетической генеалогии. Генетическая история народов Евразии. Litres, 2017 — 198 bet. ISBN 9785040141371.
- ↑ Корниенко А. В. Загадки истории. Лжеправители. Directmedia, 2014 — 168 bet. ISBN 9789660356672.
- ↑ Кенесарина Н. А.. О деятельности Кенесары Хана по царским документам. "Наш мир", 2001 — 181 bet.
- ↑ Шакарим. Мое время. Астана: Аударма, 2010 — 299 bet.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Сарсембаев М. А.. Туленгуты, кулы в казахском обществе // Казахское ханство как суверенное государство средневековой эпохи. Астана: ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан», 2015 — 67—72 bet. ISBN 978-601-7366-19-3.