Tsu xudosi
Tsu yoki Tsay, Tsey (chech.-ingush. TsIu, TsIay, TsIey) — Nax mifologiyasidagi xudo. U haqidagi maʼlumotlar juda kam va asosan XX-XXI asrlardagi baʼzi kavkaz tadqiqotchilarining taxminlaridan iborat.
Ismi tahrir
Rus tilida xudo ismining yangrashi va yozilishi bitta soʻz shakliga ega emas va Tsu[1] yoki, baʼzan Tsay[1] va Tsey[1] sifatida koʻrsatiladi. Zamonaviy chechen va ingush tillarida — TsIu[1][2] yoki TsIay[1] va TsIey[1].
Vazifalari tahrir
Tsu xudosiga juda koʻp eslatmalar va uning vazifalari tavsifi chechen oʻlkashunosi A. S. Sulaymonovning „Chechen-Ingushetiya toponimiyasi“ (1976-1985) toponimik lugʻatida toʻplangan. Uning taxminlariga koʻra, deyarli yigirma yillik dala tadqiqotlariga asoslanib, Tsu — olov[1][2] va oʻchoq xudosi, yovvoyi hayvonlarning xoʻjayini, ov va ovchilarning homiysi deya koʻrsatilgan.
Ehtirom koʻrsatish ob’ektlari tahrir
Nax xalqlari vakillari yashaydigan hududdagi toponimiya baʼzi toponimlarning, ehtimol bir vaqtlar Tsu xudosiga bagʻishlangan ibodat joylari bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Bu nomlar orasida A. S. Sulaymonov bir qator ob’ektlarni ajratib koʻrsatdi: Myat-loamtara Tsyalg ibodatxonasi (chechen-ingush: Mat-loamtIara TsIalg, „Myat togʻi ibodatxonasi“) Myat-Loam togʻida (zamonaviy nomi Stolovaya) Beyni qishlogʻi[1] yaqinida; Tsen Loam togʻidagi ibodatxona (chech.-ingush. TsIen loam, „Tsu gora“) Guli qishlogʻining shimoliy tomonida[1]; Tsiechu loamta togʻi (chech.-ingush. TsIechu loamtIa, „Tsaya gore na“) Xamxi[1] yaqinida; Tsayn Alahda muqaddas daraxtzorlar — (chech.-ingush. TsIayn Ialax) Hiylax [1] qishlogʻi yaqinida, Tsian avlax bassuo va Tsen avlax (chech.-ingush. TsIan Iavlax bassuo va TsIen Iavlax) Peshxada[1], Tsey hun (chech.-ingush. TsIey xun, „Tsey les“) Guli qishlogʻining gʻarbiy tomonida[1]; Tsay kherage toshi (chech.-ingush. TsIayn kxerage „Tsaya valunu k“) Alleroy qishlogʻi yaqinida[1]; Tzain tsonashkie pichanzori (chech.-ingush. TsIayn sonashkie, „Xramovie Tsaya pokosi“)[1].
Bogʻliq toponimlar tahrir
A. S. Sulaymonov baʼzi Nax toponimlarining etimologiyasi, masalan, Tsandashka tabiiy chegarasi (chech.-ingush. TsIandashka) Duyra-lam togʻi va boshqa ob’ektlar — TsIeyshtIi, TsIovgashka yaqinida Tsu xudosining nomiga borib taqalishi mumkin[1].
Manbalar tahrir
Adabiyotlar tahrir
- Ильясов Л. М. Тени вечности. Чеченцы: архитектура, история, духовные традиции : науч.-попул. работа / Ред. С.-М. Хасиев, ассист. Р. Дошаев. — «Благотворительный фонд им. З. Бажаева». — М. : «Пантори», при информац. поддержке газеты «Новые Известия», 2004. — 384 с. : ок. 400 ил. — 5000 экз. — ISBN 5-9128-0013-9.
- II часть : Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) : топоним. слов. // Топонимия Чечено-Ингушетии : в IV частях (1976—1985 гг.) / Сост. А. С. Сулейманов, ред. А. Х. Шайхиев. — Гр. : ЧИ кн-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.