Tushuntirish boʻshligʻi

Tushuntirish boʻshligʻi faylasuf Jozef Levin ishlab chiqqan atama boʻlib, ongning reduksionistik nazariyalari jismoniy tizimlar sub’ektga maʼlum boʻlgan tajribalarni qanday yaratishini tushuntirishga urinishda duch keladigan qiyinchiliklarga ishora qiladi. Levin bu atamani birinchi marta 1983-yilda maqolasida qoʻllagan va u „ogʻriq — asab yoʻllarining faoliyati“ iborasini misol sifatida taklif qilgan. Ushbu tavsif fiziologik maʼnoda qoniqarli boʻlishi mumkin boʻlsa-da, u sub’ektning oʻzi ogʻriqni qanday boshdan kechirayotganini tushunishga yordam bermaydi.

Tushuntirishdagi boʻshliqni yopish ongning qiyin muammosini hal qilish bilan tengdir.

Tushuntirishdagi boʻshliqning mavjudligi muammosi tushuntirishlari allaqachon maʼlum boʻlgan fizika qonunlari asosida toʻliq tavsiflanishi mumkin boʻlgan tizimlarga taʼsir qilmaydi. Zamonaviy kompyuter qanchalik murakkab koʻrinmasin, uning funksiyalarini uning jismoniy tuzilishi asosida toʻliq tushuntirish mumkin. Aksincha, miya boʻlgan jismoniy tizimda hech narsa ongning paydo boʻlishi zarurligini koʻrsatmaydi, shunga qaramay, tajriba mavzusi uchun shubhasiz mavjud. Shu asosda, psixofizik muammoni hal qilishda dualistik yondashuv tarafdorlari ong miyadan sifat jihatidan farq qiladi va tushuntirishdagi boʻshliqni bartaraf etish uchun qandaydir ruhiy moddaning alohida va materiyadan mustaqil mavjudligini taʼkidlaydilar. Monistik yondashuv tarafdorlari bunday substansiyaning mavjudligini inkor etadilar, ammo ongning umumeʼtirof etilgan nazariyasi va qiyin muammoning qoniqarli yechimi yoʻqligi sababli, ular tushuntirishdagi boʻshliqni bartaraf etishning mantiqiy izchil usulini ham taklif qila olmaydi.

Tushuntirishdagi boʻshliq muammosi uzoq vaqtdan beri aql faylasuflari va sunʼiy intellekt boʻyicha mutaxassislar oʻrtasida munozara mavzusi boʻlib kelgan va hali ham aniq hal qilinmagan. Tushuntirish boʻshligʻining mavjudligi va u bilan bogʻliq boʻlgan falsafiy muammoning mohiyati munozarali masaladir. Baʼzi olimlarning fikricha, muammo bizning hozirgi bilimlarimiz etishmasligida va kelajakda nevrologiyaning kashfiyoti va faylasuflarning yutuqlari boʻshliqni bartaraf etishga yordam beradi. Boshqa tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, boʻshliq inson bilishining fundamental cheklovlari bilan bogʻliq va hech qanday ilmiy tadqiqotlar uni bartaraf etishga yordam bermaydi. Yana boshqalar qiyin muammoning oʻzini notoʻgʻri shakllangan deb bilishadi va shuning uchun tushuntirishda boʻshliq mavjudligini tan olishni rad etishadi.