Tutekton
Tutekton (udmurtchadan tarjimada „quvur“, yoki tuygumi, tuy gumi udmurtchada „mis (latun) quvurcha“) — udmurtlarning kichkina choʻpon surnayiga oʻxshash puflama musiqa asbobi.
| Turi |
Puflama musiqa cholgʻulari |
|---|---|
| Oʻxshash asboblar | |
|
Shox (musiqa asbobi) | |
Tavsifi
tahrirTutekton 250–300 mm. uzunlikdagi konussimon naydan iborat boʻlib, qayin poʻstlogʻi, qalay yoki misdan yasaladi[1]. Asbobning yuqori qismiga yogʻoch mushtuk oʻrnatiladi. Tutektonda chalish teshiklari yoʻq, lekin ikkita chalish teshigi boʻlgan sozlar ham uchrab turadi[2]. Tutekton puflab chalinadi; kuchli va biroz keskin ovozga ega[1].
Tayyorlanishi
tahrirQalay yoki mis tutektonni temirchilar yasagan: olovda yumshatilgan metall konus shaklidagi trubkaga oʻralgan. Mushtuk ip oʻraladigan yogʻoch gʻaltakdan yasalgan: uning yarmi kesilgan, ikkinchisining ustiga rezina tasma tortilib, ip bilan mahkamlangan. Gʻaltak va rezina tasma orasiga rezinaning kengligiga mos somon choʻpi yoki gugurtchoʻp qistirilgan[3].
Tutektonning keyingi versiyalari shisha butilkalardan tayyorlangan. Buning uchun shishaning pastki qismi ip bilan oʻralgan, soʻng gugurt chaqib qizitilgan. Bir necha daqiqadan soʻng sovuq suvga solinganda tortilgan ip boʻylab butilkaning tubi ajralib tushib, oʻziga xos quvurcha hosil boʻlgan[3].
Tutekton ijrosining anʼanaviy turlaridan tashqari, xalq amaliyotida somon tilchali yogʻoch va qamish naychalar ham qayd etilgan. Bunday cholgʻu asboblarining birinchi kitobiy taʼrifini Mari musiqashunos-folklorshunosi Yakov Andreevich Eshpay 1937-yilgi ekspeditsiyasidan soʻng bergan[4].
Foydalanish
tahrirTutekton asosan kommunikativ vazifani bajargan: uning yordamida chorvaning yaylovga chiqish va qaytish vaqti haqida signallar berilgan, dalada podani boshqarishda foydalanilgan. Choʻponlar ham xuddi shunday tarzda bir-birlariga biror maʼlumot uzatgan boʻlishi mumkin[3].
Tutekton udmurt vokal va cholgʻu ansambllarida joʻr boʻluvchi, gohida yakkaxon cholgʻu asbobi sifatida qoʻllanib kelingan[2].
Hozirgi paytda ishlatilmaydi.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 Туганаев 2008.
- ↑ 2,0 2,1 Загребин 2012.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Пчеловодова 2010.
- ↑ Голубкова 1978.
Adabiyotlar
tahrir- Tutekton // Udmurtskaya Respublika: Ensiklopediya / gl. red. V. V. Tuganaev. — 2-e izd., ispr. i dop. — Ijevsk: Izdatelstvo „Udmurtiya“, 2008. — 768 s. — 2200 ekz. — ISBN 978-5-7659-0486-2.
- Tutekton/tuy gumi// Udmurtskaya Respublika: Kultura i iskusstvo: Ensiklopediya/ gl. red. A. Ye. Zagrebin. — Ijevsk: Udmurtskiy institut istorii, yazika i literaturi UrO RAN, 2012. — 540 s. — 300 ekz. — ISBN 978-5-901304-62-4.
- Muzikalnaya kultura Sovetskoy Udmurtii. 1917—1967 // A. N. Golubkova. — Ijevsk: Udmurtiya, 1978. — 156 s.
- Pchelovodova Irina Vyacheslavovna. Aerofoni v sisteme traditsionnoy instrumentalnoy kulturi udmurtov // Yejegodnik finno-ugorskix issledovaniy. — 2010. — № 1. — S. 95—108.