Ubaydullox ibn Mas’ud
Бухоролик ўнлаб атоқли фақиҳлар (ҳуқуқшунос олимлар) орасида, Садру-ш-шариатлар оиласи ўзига хос мавқега эга бўлиб, ислом ҳуқуқшунослигида мумтоз ўрин тутган ҳанафий мазҳабининг йирик намояндалари сифатида хизмат қилдилар ва улар Марғинонийнинг шоҳ асари “Ал-Ҳидоя”га катта диққат-эътибор қаратдилар.
Ubaydullox ibn Mas’ud | |
|---|---|
| Shaxsiy maʼlumotlar | |
| Dini | Islom |
| Tanilgan sohasi | olim, muhaddis faqih, alloma |
Hayoti
tahrirСадру-ш-шариа лақаби билан машҳур бўлиб келган Убайдулло ибн Масъуд ҳанафийлар фиқҳининг порлоқ юлдузи ҳисобланади. У бобоси Тожу-ш-шариъа лақаби билан шуҳрат қозонган Маҳмуд ибн Садру-ш-шариа тарбиясида камол топиб, Шарқ фалсафаси, калом илми ва табиатга оид фанларни ўзлаштириб, фиқҳ илмида катта аллома сифатида танилди ва ҳанафий мазҳабининг атоқли ва сермаҳсул олимларидан бири бўлиб ижод қилди. У аждодларидан қолган илмий асарларни жамлаб, нафис ёдгорликларни тўплаш билан шуғулланиб келди ва бобоси ёзган “Виқояту-р-ривоя”ни араб тилида шарҳлаб, уни “Шарҳу-л-виқоя” деб атади. Бу китоб энг яхши ва тўлиқ шарҳ ҳисобланади. Шундан кейин баъзи ўқувчиларнинг “Виқояту-р-ривоя” китобини ўзлаштириб олишга қурби етмаётганлигини сезиб, ундаги энг зарурий масалаларни танлаб олиб, уни “Ан-Нуқоя” (“Қисқача баён”) ёки “Мухтасару-л-виқоя” деб атади. Асарнинг муқаддимасида муаллиф шундай деб ёзади:
“Бобом Маҳмуд ибн Садру-ш-шариъа менинг фиқҳ илмини яхши ўрганишим учун “Виқояту-р-ривоя фи масоили-л-Ҳидоя” китобини тузди. Бу китобдек сўзлари мўъжаз, мазмуни аниқ ва тўла иккинчи бир китобни замон аҳли кўрган эмас. Мен баъзи бир толиблар ҳиммати бу китобни ўрганиб ўзлаштиришга қодир эмаслигини сезиб, зарурий масалаларни танлаб олиб, ушбу “Мухтасар” (“Қисқартирилган китоб”)ни чиқардим. Ҳар ким “Ал-Ҳидоя”да келтирилган масалаларни ўрганиб, ўз хотирасида сақламоқчи бўлса, “Виқоя” китобини (бобом таълиф этган китобни) ўрганиб олишга урингай. Шошилиб турган, вақти оз бўлган киши мен таълиф этган бу “Мухтасар” (“Мухтасару-л-виқоя”)ни ўрганишга таважжуҳ қилгай”.
Unvonlari
tahrirШунингдек, Садру-ш-шариъа иккинчи усулу-л-фиқҳ бўйича “Ат-Тавзийҳ” деб атади. Ушбу китоб усул илми бўйича шофиъий ва ҳанафий йўналишларини бирлаштириб ёзилган муҳим асар бўлиб, йирик олимлар томонидан шарҳланган.
“Ал-Муқаддимоту-л-арбаъа” (“Тўртта муқаддима”), “Таъдийлу-л-улум ва-ш-шурут...” номли асарлари ҳам катта эътибор ва шуҳрат касб этиб келган.
E'tiroflar
tahrirҲиндистонлик машҳур олим Абдулҳай Лакнавий “Мухтасару-л-виқоя” муалифи Убайдулло ибн Масъудни “Барча томонидан қабул қилинган имом, шариат қонунларининг соқчиси, аслий ва фаръий (жузъий) муаммолар устози ва қисқартирувчиси, ақлий ва нақлий (шаръий) фанлар олими, фақиҳ (ҳуқуқшунос), фиқҳ усулларининг билимдони, мантиқий, муҳаддис (ҳадисшунос), муфассир, тилшунос, адиб, мутакаллим, буюк қадру манзилат ва юксак мақом эгаси, илму адаб билан тўлиб тошган, мажду азаматни ота-боболаридан мерос қилиб олган зот эди”, – деб танитади.
Садру-ш-шариъа иккинчи Убайдулло ибн Масъуд 1346-йил ҳаётдан кўз юмди. Унинг қабри ота-боболарининг абадий макони – Бухоронинг Шеробод деган жойидадир.
Buxorolik o‘nlab atoqli faqihlar (huquqshunos olimlar) orasida, Sadru-sh-shariatlar oilasi o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib, islom huquqshunosligida mumtoz o‘rin tutgan hanafiy mazhabining yirik namoyandalari sifatida xizmat qildilar va ular Marg‘inoniyning shoh asari “Al-Hidoya”ga katta diqqat-e’tibor qaratdilar.
Sadru-sh-sharia laqabi bilan mashhur bo‘lib kelgan Ubaydullo ibn Mas’ud hanafiylar fiqhining porloq yulduzi hisoblanadi. U bobosi Toju-sh-shari’a laqabi bilan shuhrat qozongan Mahmud ibn Sadru-sh-sharia tarbiyasida kamol topib, Sharq falsafasi, kalom ilmi va tabiatga oid fanlarni o‘zlashtirib, fiqh ilmida katta alloma sifatida tanildi va hanafiy mazhabining atoqli va sermahsul olimlaridan biri bo‘lib ijod qildi. U ajdodlaridan qolgan ilmiy asarlarni jamlab, nafis yodgorliklarni to‘plash bilan shug‘ullanib keldi va bobosi yozgan “Viqoyatu-r-rivoya”ni arab tilida sharhlab, uni “Sharhu-l-viqoya” deb atadi. Bu kitob eng yaxshi va to‘liq sharh hisoblanadi. Shundan keyin ba’zi o‘quvchilarning “Viqoyatu-r-rivoya” kitobini o‘zlashtirib olishga qurbi yetmayotganligini sezib, undagi eng zaruriy masalalarni tanlab olib, uni “An-Nuqoya” (“Qisqacha bayon”) yoki “Muxtasaru-l-viqoya” deb atadi. Asarning muqaddimasida muallif shunday deb yozadi:
“Bobom Mahmud ibn Sadru-sh-shari’a mening fiqh ilmini yaxshi o‘rganishim uchun “Viqoyatu-r-rivoya fi masoili-l-Hidoya” kitobini tuzdi. Bu kitobdek so‘zlari mo‘‘jaz, mazmuni aniq va to‘la ikkinchi bir kitobni zamon ahli ko‘rgan emas. Men ba’zi bir toliblar himmati bu kitobni o‘rganib o‘zlashtirishga qodir emasligini sezib, zaruriy masalalarni tanlab olib, ushbu “Muxtasar” (“Qisqartirilgan kitob”)ni chiqardim. Har kim “Al-Hidoya”da keltirilgan masalalarni o‘rganib, o‘z xotirasida saqlamoqchi bo‘lsa, “Viqoya” kitobini (bobom ta’lif etgan kitobni) o‘rganib olishga uringay. Shoshilib turgan, vaqti oz bo‘lgan kishi men ta’lif etgan bu “Muxtasar” (“Muxtasaru-l-viqoya”)ni o‘rganishga tavajjuh qilgay”.
Shuningdek, Sadru-sh-shari’a ikkinchi usulu-l-fiqh bo‘yicha “At-Tavziyh” deb atadi. Ushbu kitob usul ilmi bo‘yicha shofi’iy va hanafiy yo‘nalishlarini birlashtirib yozilgan muhim asar bo‘lib, yirik olimlar tomonidan sharhlangan.
“Al-Muqaddimotu-l-arba’a” (“To‘rtta muqaddima”), “Ta’diylu-l-ulum va-sh-shurut...” nomli asarlari ham katta e’tibor va shuhrat kasb etib kelgan.
Hindistonlik mashhur olim Abdulhay Laknaviy “Muxtasaru-l-viqoya” mualifi Ubaydullo ibn Mas’udni “Barcha tomonidan qabul qilingan imom, shariat qonunlarining soqchisi, asliy va far’iy (juz’iy) muammolar ustozi va qisqartiruvchisi, aqliy va naqliy (shar’iy) fanlar olimi, faqih (huquqshunos), fiqh usullarining bilimdoni, mantiqiy, muhaddis (hadisshunos), mufassir, tilshunos, adib, mutakallim, buyuk qadru manzilat va yuksak maqom egasi, ilmu adab bilan to‘lib toshgan, majdu azamatni ota-bobolaridan meros qilib olgan zot edi”, – deb tanitadi.
Sadru-sh-shari’a ikkinchi Ubaydullo ibn Mas’ud 1346 yil hayotdan ko‘z yumdi. Uning qabri ota-bobolarining abadiy makoni – Buxoroning Sherobod degan joyidadir.