Xalqaro sanksiya

Xalqaro sanksiya — oʻz xalqaro majburiyatlarini yoki xalqaro huquq normalarini buzgan davlatga nisbatan qoʻllanadigan taʼsir chorasi.^[1] Boykot, embargo, repressaliyalar, retorsiyalar va boshqalar bu sanksiyalarga misol boʻla oladi.

Xalqaro sanksiya bu davlatlar, koʻp tomonlama yoki mintaqaviy tashkilotlarning davlatlar yoki tashkilotlarga milliy xavfsizlik manfaatlarini himoya qilish yoki xalqaro huquqni himoya qilish, xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdidlardan himoya qilish uchun diplomatik saʼy-harakatlarining bir qismi boʻlgan siyosiy va iqtisodiy qarorlardir^[2]^[3]^[4]^[5].

Bu qarorlar asosan iqtisodiy, savdo, diplomatik, madaniy yoki boshqa cheklovlarni (sanksiya choralarini) vaqtincha qoʻllashni oʻz ichiga oladi, ular xavfsizlik bilan bogʻliq tashvishlar endi qoʻllanilmay qolganda yoki yangi tahdidlar paydo boʻlmaganda bekor qilinadi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining VII bobiga koʻra, faqat BMT Xavfsizlik Kengashi xalqaro hamjamiyat tomonidan BMTga aʼzo barcha davlatlar tomonidan bajarilishi kerak boʻlgan sanksiyalarni qoʻllash (41-modda) vakolatiga ega (2,2-modda). Sanksiyalar xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdidlarning oldini olish yoki ularni bartaraf etish uchun xalqaro hamjamiyatning eng kuchli tinch vositasi boʻlib xizmat qiladi. Sanksiyalar harbiy kuch ishlatishni oʻz ichiga olmaydi. Biroq, agar sanksiyalar mojaroni diplomatik yoʻl bilan hal qilishga olib kelmasa, kuch ishlatishga Xavfsizlik Kengashi tomonidan 42-moddaga muvofiq alohida ruxsat berilishi mumkin.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining sanksiyalarini alohida davlatlar oʻzlarining strategik manfaatlarini taʼminlash uchun kiritadigan bir tomonlama sanksiyalar bilan aralashtirib yubormaslik kerak^[6]. Odatda kuchli iqtisodiy majburlash sifatida moʻljallangan, bir tomonlama sanksiyalar ostida qoʻllanadigan choralar majburiy diplomatik harakatlar, iqtisodiy urush yoki urush boshlanishi sifatida boʻlishi mumkin.

Sanksiyalarning bir necha turlari mavjud.

Iqtisodiy sanksiyalar — odatda savdoni taqiqlash, ehtimol qurol-yarogʻ kabi maʼlum sektorlar bilan cheklanishi yoki ayrim istisnolardan tashqari (oziq-ovqat va dori-darmon kabi)^[7]
Diplomatik sanksiyalar — diplomatik aloqalarni, masalan, elchixonalarni qisqartirish yoki olib tashlash.
Harbiy sanksiyalar — harbiy aralashuv
Sport sanksiyalari — bir mamlakat xalqi va jamoalarining xalqaro tadbirlarda ishtirok etishiga toʻsqinlik qiladi.
Atrof-muhitga sanksiyalar — Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson muhiti boʻyicha konferensiyasi eʼlon qilinganidan beri atrof-muhitni muhofaza qilish boʻyicha xalqaro saʼy-harakatlar asta-sekin oshirildi.

Iqtisodiy sanksiyalar faqat iqtisodiy sabablarga koʻra qoʻllanadigan savdo sanksiyalaridan farqlanadi va odatda savdoni taqiqlash emas, balki tariflar cheklash yoki shunga oʻxshash choralar koʻradi.

Turlari

Sanksiya sabablari

Sanksiyalar formulalari uchta toifaga moʻljallangan. Kategoriyalar harakatning global xususiyatidan kelib chiqqan holda siyosiy kontekstlarni farqlash uchun ishlatiladi. Birinchi toifaga xalqaro huquq bilan hamkorlikni majburlash uchun moʻljallangan sanksiyalar kiradi^[8]. Buni 1990-yil 6-avgustdagi 661-rezolyutsiyada Iroqqa qoʻshni Quvaytning dastlabki bosqinidan soʻng kiritilgan sanksiyalar misolida koʻrish mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qurolli mojaroning oldini olish maqsadida mamlakatga embargo qoʻydi. 665-sonli rezolyutsiya va 670-sonli rezolyutsiya orqali Iroqqa dengiz va havo blokadasini belgilab qoʻydi. Dastlabki sanksiyalarning maqsadi Iroqni Quvaytning tan olingan suverenitetini oʻz ichiga olgan xalqaro qonunlarga rioya qilishga majburlash edi.

Sanksiyaning ikkinchi toifasi — bu geografik chegarada tinchlikka tahdidni oʻz ichiga olgan sanksiyalar. 2010-yilgi Eron yadroviy qurolini tarqatish boʻyicha bahs bunga misoldir. Oʻsha yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 9-iyunda 1929-sonli rezolyutsiyani qabul qildi va buzgʻunchi qurollarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan raketa va qurol-yarogʻ materiallariga cheklovlar qoʻydi^[9]. Ushbu cheklash tamoyili Eronning qoʻshni mintaqada tajovuz qilish ehtimolini oʻz ichiga oladi.

Uchinchi toifaga Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashlari aʼzo/aʼzo boʻlmagan davlatning muayyan harakati yoki siyosatini qoralashni oʻz ichiga oladi. Ozchilik 1965-yil 11-noyabrda Rodeziya mustaqilligini eʼlon qildi^[10]. Bosh assambleya va Birlashgan Millatlar Tashkiloti 107 ovoz bilan Rodeziyani barcha harbiy, iqtisodiy, shuningdek, neft va neft mahsulotlari boʻyicha qoraladi. Xalqaro norozilik namoyishi Rodeziya xalqiga qarshi sanksiyalar kiritdi, ammo iqtisodiy sanksiyalar uchun chora sifatida bu maqsadsiz qaror edi.

Bu uchta toifa sanksiyalar davlatlarga nisbatan qoʻllanishi sabablarini toʻliq tushuntirishdir, ammo ovoz berish huquqiga ega aʼzolar ularni qoʻllash uchun bir xil siyosiy sabablarga ega. Sanksiyalarni qoʻllash yoki qoʻllamaslik boʻyicha ovoz berishda koʻp davlatlar bir yoki bir nechta toifadagi shaxsiy manfaatlardan kelib chiqqan holda belgilaydi.

Iqtisodiy sanksiyalar

Iqtisodiy sanksiyalar savdo toʻsiqlari, tariflar va moliyaviy operatsiyalar boʻyicha cheklovlardan farq qilishi mumkin^[11]. Ushbu turdagi sanksiyalar tovarlarga import bojlari yoki ayrim tovarlarni maqsadli mamlakatga eksport qilishni taqiqlaydi, import qilinadigan tovarlarni blokirovka qilish maqsadida portlarni toʻliq dengiz blokadasiga oladi. Sanksiya qoʻllayotgan mamlakatning maqsadi davlatga siyosatni oʻzgartirishga majburlash yoki maqsadli hukumatdan muayyan harakatga erishish uchun katta xarajatlarni yuklashdan iborat^[12]. Biroq, iqtisodiy sanksiyalarning samaradorligiga shubha bilan qaraladi, chunki uning ogʻir taʼsiri u zarar yetkazishi uchun moʻljallangan maqsadli rejimlardan koʻra umumiy aholiga koʻproq zarar keltiradi^[13].

Diplomatik sanksiyalar

Diplomatik sanksiyalar — bu iqtisodiy yoki harbiy munosabatlarga taʼsir qilmasdan, diplomatik va siyosiy vositalar orqali maʼlum bir harakatga norozilik bildirish uchun qabul qilingan siyosiy choralar. Choralar qatoriga yuqori darajadagi hukumat tashriflarini cheklash yoki bekor qilish, diplomatik vakolatxonalar yoki xodimlarni chiqarib yuborish kiradi.

Harbiy sanksiyalar

Harbiy sanksiyalar ehtiyotkorlik bilan nishonga olingan harbiy zarbalardan tortib, mamlakatning anʼanaviy yoki noanʼanaviy imkoniyatlarini pasaytirish uchun, qurol-yarogʻ yoki ikki tomonlama maqsadlarda ishlatiladigan narsalarni yetkazib berishni toʻxtatish uchun qurol embargosining kamroq agressiv shakligacha boʻlishi mumkin.

Sport sanksiyalari

Sport sanksiyalari qoʻllanilayotgan mamlakat aholisining maʼnaviyatini buzishga qaratilgan psixologik urush usuli sifatida qoʻllanadi. Sport sanksiyalari 1992—1995-yillardagi Yugoslaviya Federativ Respublikasiga qarshi BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan 757-rezolyutsiya bilan qabul qilingan xalqaro sanksiyalarning bir qismi sifatida kiritilgan. 1977-yilda Millatlar Hamdoʻstligi tomonidan tasdiqlangan Gleneagles kelishuvi aʼzo davlatlarni oʻz sportchilari va sport tashkilotlari, jamoalari yoki Janubiy Afrikadan kelgan shaxslar oʻrtasidagi aloqa va raqobatni toʻxtatish majburiyatini oldi. Biroq, u majburiy emas edi va bu kabi hodisalarni toʻxtata olmadi. 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi paytida koʻplab sport tashkilotlari Rossiya va Belorussiyaga qarshi sport sanksiyalarini kiritdilar. Sanksiya qoʻllangan mamlakatlar odatda har qanday sport musobaqalarini oʻtkazishga ruxsat etilmaydi va ularning bayrogʻi va davlat ramzini koʻrsatishga ruxsat etilmaydi.

Atrof-muhitga qarshi sanksiyalar

Atrof-muhitga qarshi sanksiyalar savdo kabi iqtisodiy va siyosiy masalalarni oʻz ichiga oladi, chunki bularning barchasi bir-biriga bogʻliqdir. Savdo toʻsiqlari va savdo cheklovlari asosiy omillardir, chunki ular yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar, ozon qatlamini buzuvchi kimyoviy moddalar va atrof-muhit qonunlari bilan shugʻullanadi. Atrof-muhitga oid sanksiyalar va qonunlar nisbatan yangi boʻlsa-da, atrof-muhit muammolari bilan bogʻliq soʻnggi tashvishlar odamlar va hukumatlarni muammolarni hal qilishda faol hamkorlik qilishga undadi.

Jismoniy shaxslarga nisbatan sanksiyalar

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi siyosiy rahbarlar yoki iqtisodiy shaxslarga nisbatan sanksiyalar joriy qilishi mumkin. Bu odamlar odatda oʻz millatidagi siyosiy aloqalar tufayli oʻz sanksiyalaridan qochish yoʻllarini topadilar.

Xalqaro huquqdagi sanksiyalar

Baʼzida bir davlat yoki Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi hukumatlararo organ tomonidan kiritilgan sanksiyalar iqtisodiy sanksiyalar yoki harbiy sanksiyalar boʻlsa, oʻzini himoya qilish huquqi „noqonuniy“ yoki „jinoiy“ deb daʼvo qilinadi.

Xalqaro Taraqqiyot Tashkilotining 1996-yilgi hisobotida sanksiyalar „jamiyatning eng zaif va eng kambagʻal aʼzolari, goʻdaklar, bolalar, surunkali kasallar va qariyalarni jamoaviy jazolashning noqonuniy shakli“ sifatida tanqid qilingan.

Foydalanishni qoʻllab-quvvatlash

Sanksiyalar uzoq vaqtdan beri munozara mavzusi boʻlib kelgan, chunki olimlar ularning fuqarolarga taʼsiri, sanksiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishda etnosentrizm darajasi va samarasiz boʻlish ehtimoli haqida savol tugʻdiradi.

Sanksiya tarafdorlarining taʼkidlashicha, sanksiyalarning bir guruh odamlarga taʼsiridan qatʼi nazar, bu fuqarolar allaqachon oʻz hukumati tomonidan zulm ostida qolgan. Qoʻllab-quvvatlovchilar, shuningdek, sanksiyalar hech qanday chora koʻrmaslikdan farqli oʻlaroq, eng yaxshi muqobil xalqaro vosita ekanligini va sanksiyalar mavjud boʻlmaganda, zulmkor rejimlarni isloh qilish uchun hech qanday ragʻbat yoʻqligini taʼkidlaydilar. Muxolifat tarafida esa sanksiyalar milliy qadriyatlarni targʻib qilish va davlat madaniyatini pasaytirish yoʻli ekanligi taʼkidlanadi. Qarshi bahsda qoʻllab-quvvatlash biror narsa qilish kerakligi va demokratik tinchlik nazariyasi har qanday madaniy befarqlikka qaramay, asosli asos sifatida keltiriladi.

Millat(lar)ga qoʻyilgan sanksiyalarni olib tashlash va bekor qilishning bir necha yoʻli mavjud. Ayrim hollarda, masalan, 1990-yilda Iroqqa nisbatan joriy qilinganlar, sanksiyalarni bekor qilish uchun faqat yangi rezolyutsiyadan foydalanish mumkin^[14]. Bu rezolyutsiyada sanksiyalarni olib tashlash toʻgʻrisida hech qanday qoida koʻrsatilmaganda amalga oshiriladi. Bu, odatda, sanksiyalangan tomon Xavfsizlik Kengashining muayyan shartlarini qabul qilishga tayyorligini koʻrsatgan taqdirdagina amalga oshiriladi. Sanksiyalarni bekor qilishning yana bir usuli — bu muddatlarning dastlabki sanksiya bilan amalga oshirilishi. Uzoq davom etgandan soʻng, sanksiya oxir-oqibat hamkorlik bilan yoki hamkorliksiz olib tashlanadi. Vaqtni cheklash amaliyoti yillar davomida oʻsib boradi va BMT Xavfsizlik Kengashi kabi sanksiyalovchi organlar tomonidan qoʻyilgan shartlarga hech boʻlmaganda qisman mos keladigan davlatlarga nisbatan cheklovlarni bosqichma-bosqich olib tashlash imkonini beradi.

Manbalar

↑ "Sanksiya". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000-2005.
↑ Hufbauer, Gary. Economic Sanctions Reconsidered. Washington, DC: Peterson Institute for International Economics, 2007 — 5-bet. ISBN 978-088132-407-5.
↑ Cortright, David. The sanctions decade : assessing UN strategies in the 1990s, Lopez, George A., Boulder, Colo.: Lynne Rienner Publishers, 2000 — 1-bet. ISBN 1555878911. OCLC 43115210.
↑ „Sanctions policy“. European External Action Service.
↑ „Assembly of the African Union Fourteenth Ordinary Session“. African Union.
↑ Enrico, Carisch. The evolution of UN sanctions : from a tool of warfare to a tool of peace, security and human rights, Rickard-Martin, Loraine,, Meister, Shawna R., Cham, Switzerland: Springer, 2017 — 454 ff-bet. ISBN 9783319600048. OCLC 1008962905.
↑ Haidar, J. I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran, „ Paris School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo (Wayback Machine saytida 29 June 2015 sanasida arxivlangan)
↑ Chesterman, Simon; Pouligny, Béatrice (2003). "Are Sanctions Meant to Work? The Politics of Creating and Implementing Sanctions Through the United Nations". Global Governance 9 (4): 503–518. doi:10.1163/19426720-00904008.
↑ “Should the United Nations Security Council Impose Additional Sanctions on Iran Due to Its Nuclear Program?" CONS. (2010). International Debates, 8(9), 41-48.
↑ McDougal, Myres S.; Reisman, W. Michael (January 1968). "Rhodesia and the United Nations: The Lawfulness of International Concern". The American Journal of International Law 62 (1): 1–19. doi:10.2307/2197519. https://digitalcommons.law.yale.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1663&context=fss_papers.
↑ Haidar, J. I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran, " Paris School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo (Wayback Machine saytida 29 June 2015 sanasida arxivlangan)
↑ „Sanctions/Embargoes“ (2011-yil 7-avgust). 2011-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.
↑ Hufbauer, Gary Clyde; Schott, Jeffrey J.; Elliott, Kimberly. Economic Sanctions Reconsidered (en). Washington: Peterson Institute for International Economics, 2007 — 1-bet.
↑ Lopez, George A.; Cortright, David (2004). "Containing Iraq: Sanctions Worked". Foreign Affairs 83 (4): 90–103. doi:10.2307/20034049.

[1] "Sanksiya". Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. 2000-2005.

[2] Hufbauer, Gary. Economic Sanctions Reconsidered. Washington, DC: Peterson Institute for International Economics, 2007 — 5-bet. ISBN 978-088132-407-5.

[3] Cortright, David. The sanctions decade : assessing UN strategies in the 1990s, Lopez, George A., Boulder, Colo.: Lynne Rienner Publishers, 2000 — 1-bet. ISBN 1555878911. OCLC 43115210.

[4] „Sanctions policy“. European External Action Service.

[5] „Assembly of the African Union Fourteenth Ordinary Session“. African Union.

[6] Enrico, Carisch. The evolution of UN sanctions : from a tool of warfare to a tool of peace, security and human rights, Rickard-Martin, Loraine,, Meister, Shawna R., Cham, Switzerland: Springer, 2017 — 454 ff-bet. ISBN 9783319600048. OCLC 1008962905.

[7] Haidar, J. I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran, „ Paris School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo (Wayback Machine saytida 29 June 2015 sanasida arxivlangan)

[jstor27800499-8] Chesterman, Simon; Pouligny, Béatrice (2003). "Are Sanctions Meant to Work? The Politics of Creating and Implementing Sanctions Through the United Nations". Global Governance 9 (4): 503–518. doi:10.1163/19426720-00904008.

[9] “Should the United Nations Security Council Impose Additional Sanctions on Iran Due to Its Nuclear Program?" CONS. (2010). International Debates, 8(9), 41-48.

[jstor2197519-10] McDougal, Myres S.; Reisman, W. Michael (January 1968). "Rhodesia and the United Nations: The Lawfulness of International Concern". The American Journal of International Law 62 (1): 1–19. doi:10.2307/2197519. https://digitalcommons.law.yale.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1663&context=fss_papers.

[11] Haidar, J. I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran, " Paris School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo (Wayback Machine saytida 29 June 2015 sanasida arxivlangan)

[12] „Sanctions/Embargoes“ (2011-yil 7-avgust). 2011-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-avgust.

[13] Hufbauer, Gary Clyde; Schott, Jeffrey J.; Elliott, Kimberly. Economic Sanctions Reconsidered (en). Washington: Peterson Institute for International Economics, 2007 — 1-bet.

[14] Lopez, George A.; Cortright, David (2004). "Containing Iraq: Sanctions Worked". Foreign Affairs 83 (4): 90–103. doi:10.2307/20034049.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]