Zakoiy Dada afandi

Zakoiy Dada Afandi (1825-yil, Ayubsulton - 1897-yil, Istanbul), Usmonli klassik turk musiqasi bastakori^[1].

U faqat Dada afandi nomi bilan tanilgan Hammomizoda Ismoil Dada afandining shogirdi edi. Usmonlilar davridagi mumtoz turk musiqasining soʻnggi buyuk bastakori hisoblanadi. Koʻplab shogirdlar yetishtirgan san’atkor klassik repertuarni bugungi kunga yetkazishdagi roli bilan musiqa tarixida muhim oʻrin tutadi.

U bastakor Ahmad Irsoyning otasi.

Hayoti

Oilasi

U 1825-yilda Ayubsultonda Jadid Ali posho mahallasidagi Jadid Ali posho masjidi yonidagi uyda tugʻilgan.^[2] Otasi ushbu masjidning imom-xatibi boʻlgan (Keyinchalik Zakoiy Dada va uning oʻgʻli Ahmad Irsoy bir masjidda imomlik qilgan)^[3]. Otasi, imomlikdan tashqari, dovruqli munshiy va mashhur xattot boʻlgan Hofiz Sulaymon afandi; onasi Xoji Hasan afandining qizi Ziyneti' xonim^[4]. Oilaning yagona farzandi Zakoiy 1859-yilda avval onasidan, 1863-yilda esa otasidan ayrilgan. 1865-dan oldin Fatma Xonimga uylangan.

Taʼlimi

Dastlab otasi xattotlik, amakisimuallimlik qilgan Laʼli-zoda Abdulboqiy boshlangʻich maktabini bitirgach, otasidan xattotlikni, amakisidan Qur'onni oʻrganishni davom ettirdi^[3]. 1843-yilning avgustida 18 yoshga toʻlgach, hofiz boʻlib, otasidan xattotlik guvohnomasini oladi. Keyinchalik Ayubsulton hududi yaqinidagi saroyda yashovchi Baliqli Xoja Ali afandidan madrasa saboqlarini olib, taʼlimni davom ettirdi. Xuddi shu yillarda u Ayyubi Mahmud Beydan musiqa saboqlarini ola boshlaydi. Musiqachi sifatidagi shuhrati yoyila boshlagan vaqtda bir yil davomida Kazasker Mustafo Izzat afandidan sulus va nasx xatlarini oʻrgandi^[3].

Bir yil Ayyubi Mahmud Beydan saboq olib, madhiya va qoʻshiqlar yozishga kirishdi. Mahmud Bey uni Dada afandining saroyiga olib borib, boshqa bir shogirdi Hamdi afandi bilan tanishtirdi. Dadaning iltimosiga koʻra, u qasrida haftada bir oʻz kun mustaqil va bir kun ustozi Mahmud Bey bilan yolgʻiz ishlay boshladi. 1844-yil iyulidan 1845-yilning mayigacha Misrga borganida 10 oy mashq qilish imkoniga ega boʻldi^[2]. U Mahmud Beyning oxirgi talabasi edi. 1845-yil boshida bir kuni Mehmed Bey Soʻz-i Dildan bastalagan I. va II. asarlarni Dadaga taqdim qilganda, Ismoil Dada bu bobning Ogʻir Samoiysini Zakoiy afandi va Oʻynoqi Samoiysini Hamdi afandi bastalashini iltimos qiladi. Bu kompozitsiya Hofiz Zakoiy afandining birinchi katta asari edi.

Misrdagi yillar

1845-yil oʻrtalarida Misr shahzodasi Mustafo Fozil Posho bilan uchrashdi. U oʻz saroyida musiqa oʻqituvchisining taklifini qabul qilib, birga Misrga bordi. Bu mamlakatda arab tilidan bilimlarini yaxshiladi; diniy va mahalliy musiqalarni oʻrgandi; arabcha soʻzlarda "Shugʻl " nomli madhiyalar yaratdi. Mustafo Fozil bey posholik unvoni bilan Istanbulga tayinlangach, u bilan birga Istanbulga qaytib keldi.

Mavlaviyaga kirishi

Zakoiy afandi 1868-yilda Mavlaviya tariqatiga qoʻshildi; Istanbulda Mustafo Fozil poshoning doʻsti va Murod V tarafdori boʻlgan Yenikapi dargohi shayxi Usmon Salohaddin Dadani maʼqul koʻrib qoladi^[3]. Zakoiy dargohdagi marosimlarda zikr oʻqigan. 1883-yilda Darushshafaqada musiqa muallimi boʻlib, vafotigacha 14 yil oʻqituvchilik faoliyatini davom ettirdi^[2]. 1884-yil dekabr oyida Orif Dada vafot etgach, Ayyub Mavlavixonasining nogʻorachilar boshligʻi oʻrni boʻshab qoldi va unga taklif qilingan mazkur ishni qabul qilib, “Dada” unvonini oldi^[2]. U oʻlimigacha Nogʻoraboshi sifatida faoliyat koʻrsatdi. Oʻsha kungacha “Hofiz Zakoiy afandi” nomi bilan tanilgan boʻlsa-da, umrining oxirigacha “Zakoiy Dada” nomi bilan atalgan va tarixga shu tariqa kirgan^[3].

U 1897-yilda vafot etgan. Qoshgʻariy Murtazo Afandi masjidi yaqinida dafn etilgan^[3]. Sarlavhasi Mavlaviy tanga shaklida yasalgan qabrtoshi bugungi kungacha saqlanib qolgan. Ushbu tarixiy qabrtoshining oldida lotin harflarida tartiblangan yangi marmar identifikatsiya plitasi joylashgan^[5]. Bir paytlar Zakoiy Dada afandi istiqomat qilgan Ayyub, Nishancha mahallasi, Zakoiy Dada koʻchasidagi uy asl shakliga mos ravishda taʼmirlandi. Bu uy hozirda Siyer fondi tomonidan foydalaniladi.

Asarlari

Zekai Dedaning birinchi yirik asari “Suz-i Dil”dan, birinchi bastasi ham shu maqomdandir^[3]. Mustafo Fozil poshoning iltimosiga binoan tuzilgan va unga bagʻishlangan. 1870-yilda bir necha kun ichida tuzilgan bu basta 1891-yilda Bahoriya dargohida rasman ilk taqdimi oʻtkazilmagan, chunki oʻsha paytda Zakoiy Dada mavlaviy boʻlmagan. Oʻgʻli Ahmad Irsoy otasining 100 ga yaqin kor, basta va samoiy, 400 ga yaqin ilohiy, shugʻl, qoʻshiq va marsh kabi 5 ta basta yaratganini aytgan. Bizgacha 5 ta basta va 95 ta kor, basta va samoiy mavjud boʻlsa-da, uning kichik shakldagi kompozitsiyalaridan faqat 163 tasi saqlanib qolgan. Chunki Zakoiy Dada oʻzining koʻpgina ashula va qoʻshiqlarini oʻzining buyuk asarlaridek qadrli topmagan, notalarini bilmagani uchun unutilgan^[2]. Birinchi liturgiyasidan oʻn besh yil oʻtib, u oʻzining soʻnggi toʻrt bastasini, yaʼni 1884-yil dekabridan 1885-yil dekabrigacha, rahbarligining birinchi yiliga qadar tuzdi. Umrining soʻnggi yillarida uning shogirdi doktrr Suphi Ezgidan Hamparsum notasini oʻrgandi. U oʻsha yillarda gʻarb notasini ham oʻrgangan. Biroq, u hech qachon gʻarbiy notadan ham, Hamparsumdan ham foydalanmagan^[3].

Zakoiy Dada afandining koʻplab qimmatli shogirdlari bor edi. Shavqi Bey, Husayin Fahriddin Dada, Ahmad Avni Konuk, Leon Xonjiyon, Ali Rifat Chagʻatoy, Rauf Yakto Bey, Muallim Ismoil Haqqi Bey, Dr. Suphi Ezgi, Ahmad Rasim, Shukru Şenozan, Husayin Sadettin Arel kabilar uning shogirdlari boʻlissshgan. Klassik repertuarning bugungi kunga oʻtishida Zakoiy Dada katta rol oʻynadi. Uning uch shogirdi Rauf Yakto Bey, Suphi Ezgi va oʻgʻli Ahmet Irsoy; Dorulelhon (Istanbul shahar konservatoriyasi) Turk Musiqa Asarlarini Tasniflash va Tasdiqlash Qoʻmitasida asrlar davomida mashq zanjiri orqali uzatilgan va faqat bir qismi notaga olingan asarlarni aniqlash hamda notalashda muhim tadqiqotlar olib bordi.

Uning 177 asarining eslatmalari 3 jildda oʻgʻli Ahmad Irsoy va shogirdi Dr. Suphi Ezgi tomonidan Istanbul konservatoriyasi nashrlari ichida chop etilgan. 5 Mavlaviy oyini va baʼzi tasavvufiy asarlar ham Ahmet Irsoy, Suphi Ezgi bilan Rauf Yakto va Ali Rifat Chagʻatoy tomonidan nashr etilgan. U Bayoti-Buselik kompozitsiyasidan foydalangan birinchi bastakordir^[3]. Muhim asarlari orasida “ Hisor-Buselik ”, “ Shahnaz-Buselik ”, “ Hijozkor ” boblari, “ Farahnok Basta ”, “ Ajam-Ashiron kompozitsiyasi ”, “ Suz-i Dil Samoiy ” kabi Mavlaviy oyinlari bor.

Bastakor haqida chop etilgan birinchi va eng muhim asar Rauf Yakto Bey^[6] tomonidan yozilgan Esatiz-i Elxondir. Asarning birinchi qismi bastakor uchun ajratilgan. Irfan Karaduman tomonidan Mahmud Zakoiy Dada afandining Maqom tushunchasi va uning turk musiqasiga taʼsiri mavzusida doktorlik dissertatsiyasi tayyorlandi. Bastakor ijodiga oid yana bir doktorlik dissertatsiyasi Qibile Qibiljim Chiftchi^[7] tomonidan tayyorlangan “Turk musiqasi maqom ta’limida Mahmud Zakoiy Dada afandining kompozitsion asarlari qoʻllanishi nuqtai nazaridan tahlili” nomli tadqiqotidir.

Galereya

Zakoiy Dada afandi bir paytlar Ayubsultonda yashagan uy.

Zakoiy Dada afandi bir paytlar Ayubsultonda yashagan uy.
Zakoiy Dada afandining asl qabrtoshi Ayubsultonda o'rnatilgan.

Zakoiy Dada afandining asl qabrtoshi Ayubsultonda o'rnatilgan.
Zakoiy Dada afandining Ayubsultondagi oxirgi qabri.

Zakoiy Dada afandining Ayubsultondagi oxirgi qabri.

Manbalar

↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 ocak 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 kasım 2015.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 „Ali Sarıgül, Zekai Dede, Musiki Yolu, 01.11.2005“. 3 aralık 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 „Nidayi Sevim, Zekai Dede Efendi ve Beethoven, Musikidergisi.net“. 29 ekim 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.
↑ „Mevlanakapisi.net sitesi, Zekai Dede Efendi sayfası, Erişim tarihi 26.07.2011“. 24 temmuz 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.
↑ Sevim, Nidayi: Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları, Kitapdostu Yay. İst. 2007, s.75
↑ Rauf Yekta, Esâtiz-i Elhan, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1900; eserin son basımı için Rauf Yekta, Esâtiz-i Elhan, İstanbul, 2000..
↑ Kibele Kıvılcım Çiftçi, TÜRK MÛSİKÎSİ MAKÂM EĞİTİMİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ BAKIMINDAN MEHMET ZEKÂİ DEDE EFENDİ’NİN BESTE FORMUNDAKİ ESERLERİNİN ANALİZİ, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2014..

[1] „Arşivlenmiş kopya“. 20 ocak 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 kasım 2015.

[sarigul-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 „Ali Sarıgül, Zekai Dede, Musiki Yolu, 01.11.2005“. 3 aralık 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.

[sevim-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 „Nidayi Sevim, Zekai Dede Efendi ve Beethoven, Musikidergisi.net“. 29 ekim 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.

[Mevlana-4] „Mevlanakapisi.net sitesi, Zekai Dede Efendi sayfası, Erişim tarihi 26.07.2011“. 24 temmuz 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 temmuz 2011.

[5] Sevim, Nidayi: Medeniyetimizin Sessiz Tanıkları, Kitapdostu Yay. İst. 2007, s.75

[6] Rauf Yekta, Esâtiz-i Elhan, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1900; eserin son basımı için Rauf Yekta, Esâtiz-i Elhan, İstanbul, 2000..

[7] Kibele Kıvılcım Çiftçi, TÜRK MÛSİKÎSİ MAKÂM EĞİTİMİNDE KULLANILABİLİRLİĞİ BAKIMINDAN MEHMET ZEKÂİ DEDE EFENDİ’NİN BESTE FORMUNDAKİ ESERLERİNİN ANALİZİ, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2014..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]