Zitvatorok tinchlik shartnomasi
Zitvatorok tinchlik shartnomasi (yoki Sitvatorok shartnomasi) 1606-yil 11-noyabrda Usmonli imperiyasi va Gabsburg monarxiyasi o'rtasidagi 15 yillik urushni tugatgan tinchlik shartnomasi[1]. Shartnoma Stiven Bokskayning (1604-1606) Gabsburglarga qarshi qo'zg'oloniga chek qo'ygan tinchlik shartnomalari tizimining bir qismi edi. Shartnoma 1606-yil 24-oktabrdan 11-noyabrgacha Situa Torokda, Vengriya qirolligida (hozirgi Slovakiyaning bir qismi[2]) Dunayga quyiladigan Zitava daryosining (vengercha "Zsitva") bo'yida tuzilgan. Bu joy keyinchalik Radvan nad Dunajom (vengercha "Dunaradvany") munitsipaliteti tarkibiga kiruvchi Zitavska Tona (vengercha "Zsitvatorok") kichik aholi punktiga aylangan. 1593-1606-yillardagi Usmonli-Avstriya urushini tugatgan tinchlik shartnomasidir[3].
Toʻliq nomi:
| |
|---|---|
 | |
| Turi | Tinchlik |
| Tayyorlangan kuni | 1606-yil 9-noyabr |
| Imzolangan sanasi | 1606-yil 11-sentabr |
| Imzolangan joyi | Radvaň nad Dunajom |
| Tomonlar |
Usmoniylar imperiyasi va Gabsburglar imperiyasi Ahmed I va Matthias |
| Tillari | Turk; Vengr |
Tinchlik 20 yil muddatga imzolangan va diplomatik tarixchilar tomonidan turlicha talqin qilingan. Shartnomaning Usmonli turkcha va venger matnlari oʻrtasidagi tafovutlar turli talqinlarga turtki boʻldi. Masalan, vengerlar bir martalik oʻlpon sifatida 200 000 florin taklif qilishgan (urushdan oldin berilgan yillik 30 000 guldan oʻrniga), Usmonlilarda esa uch yildan so'ng to'lovni takrorlash kerakligi ko'zda tutilgan. Shartnoma Usmonlilarning Qirollik Vengriya qirolligi hududiga talonchilik yurishlarini taqiqlab, Usmonlilar hukmronligi ostidagi venger aholi punktlari qishloq qozilari orqali soliqlarni o'zlari yig'ishlarini nazarda tutgan[4]. Usmonlilar ham zodagonlarning soliqsiz imtiyozlarini tan olganlar. Biroq, Usmonlilar bu shartlarga hech qachon amal qilmaganlar.
Usmoniylar imperiyasi va [Avstriya]] Gabsburglari 15 yil davom etgan uzoq urushdan charchagan edi. Bundan tashqari, Usmoniylar imperiyasida Jalali qo'zg'olonlari ko'tarilgan. Muzokaralarga Dervish Posho boshchilik qilgan. Ahmed I boshidanoq Avstriya qirolini unga teng deb hisoblashni qabul qilmagan edi. Biroq, Jalali isyonlar va bu shartnoma faqat qog'ozda qoladi degan fikr tufayli bu shartlarni qabul qiladi. Sulton Ahmed I va Avstriya hukmdori Matthias o'rtasida imzolangan. 9-dekabrda Mattiasning ukasi imperator Rudolf II shartnomani ratifikatsiya qildi. Usmonlilarning uzoq Turk urushi davrida Gabsburglar hududiga (Vengriya qirolligi) yanada kirib bora olmagani ularning birinchi geosiyosiy mag'lubiyatlaridan biri edi. Biroq shartnoma yarim asr davomida har ikki tomon manfaati uchun Gabsburg-Usmonli chegarasidagi vaziyatni barqarorlashtirdi. Gabsburglar keyingi yillarda jiddiy ichki qarshiliklarga duch kelishadi va Usmonlilar, ichki qo'zg'olondan tashqari, chegaralarining boshqa qismlarida (Polsha va Eron) ochiq to'qnashuvlarga duch kelishdi.
Shartnoma shartlari
tahrir1. Egri, Esstergom va Kanije qal'alari Usmoniylar, Raab (Yanikkale) va Komarom qal'alari avstriyaliklarda qoladi.
2. Avstriya Usmonlilar imperiyasiga bir martalik urush uchun 200 ming kurush tovon puli to'laydi.
3. Avstriya archgersogi Usmonli sultoniga tenglashtiriladi. Usmonli sultoni Avstriya archdukesiga Muqaddas Rim imperatori (Kaiser yoki Kayzer) unvoni bilan murojaat qiladi va har uch yilda bir marta o'zaro sovg'alar yuboriladi.
4. Avstriya oʻziga tegishli boʻlgan Vengriya yerlari uchun toʻlaydigan 30 ming dukallik yillik soliq bekor qilinadi.
Garchi Zitvatorok shartnomasi Usmonlilar imperiyasi foydasiga koʻrinsa-da, bu shartnoma Usmonlilar imperiyasining avvalgiday qudratli emasligini koʻrsatdi. Bu shartnoma bilan Usmonli imperiyasining markaziy Yevropadagi ustunligiga barham berildi. 1533-yilgi Istanbul shartnomasi bilan qoʻlga kiritilgan protokol va huquqiy sohadagi ustunlik Usmonlilar imperiyasi uchun oʻz nihoyasiga yetdi. Bu ikki davlat va ularning hukmdorlari huquq va protokol jihatidan bir-biriga teng hisoblandi.
Ushbu shartnomadan so'ng Usmonli imperiyasi Yevropada katta miqdordagi hududlarni qo'lga kirita olmaydi. Darhaqiqat, XVII asrning oxiridan boshlab u hududlarini yo'qota boshlaydi.
Manbalar
tahrir- ↑ https://islamansiklopedisi.org.tr/zitvatorok-antlasmasi
- ↑ Kenneth Meyer Setton, The Papacy and the Levant, 1204–1571, Volume IV: The Sixteenth Century from Julius III to Pius V (Philadelphia: American Philosophical Society, 1984), p. 1097, n. 191.
- ↑ https://dergipark.org.tr/en/pub/oa/issue/10949/130863
- ↑ https://web.archive.org/web/20211109065117/https://cdn-acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/20_21_Bahar/osmanli_diplomasi_tarihi/6/index.html
Havolalar
tahrir- http://sdu.dergipark.gov.tr/tr/download/article-file/118020[sayt ishlamaydi]
Adabiyotlar
tahrir- Bayerle, Gustav (1980). "The compromise at Zsitvatorok". Archivum Ottomanicum 6: 5–53.