Vikipediya

Arthur Schopenhauer

(Шопенгауэр, Артурdan yoʻnaltirildi)

Arthur Schopenhauer (/ˈʃoʊpənhaʊər/ SHOH-pən-how-ər[4]nemischa: [ˈaʁtuːɐ̯ ˈʃoːpn̩haʊɐ] ( tinglang) 1788-yil 22-fevral – 1860-yil 21-sentyabr) nemis faylasufi. U oʻzining 1818-yilda yozilganThe World as Will and Representation (1844-yilda kengaytirilgan) asari bilan mashhur boʻlib, u fenomenal olamni koʻr va mantiqsiz noumenal irodaning namoyon boʻlishi sifatida tavsiflaydi[5][6][7]. Immanuel Kant (1724 – 1804) ning transsendental idealizmiga asoslanib, Shopengauer nemis idealizmining zamondosh gʻoyalarini rad etuvchi ateistik metafizik va axloqiy tizimni ishlab chiqdi[8].

Arthur Schopenhauer
Tavalludi 22-fevral 1788[1][2][3]
Vafoti 21-sentyabr 1860[1][2][3]
Fuqaroligi Prussiya qirolligi
Otasi Heinrich Floris Schopenhauer
Onasi Johanna Schopenhauer

Shopengauer Gʻarb falsafasida asketizm, oʻzlikni inkor etish va dunyoning tashqi koʻrinishi tushunchasi kabi hind falsafasining muhim tamoyillarini baham koʻrgan va tasdiqlagan birinchi mutafakkirlardan biri edi. Uning ijodi falsafiy pessimizmning namunali koʻrinishi sifatida taʼriflangan[9]. Garchi uning faoliyati hayotligida katta eʼtiborni qozona olmagan boʻlsa-da, vafotidan keyin u falsafa, adabiyot va fan kabi turli sohalarga oʻzining muhim taʼsirini koʻrsatdi. Uning estetik, axloqiy meʼyor va psixologiya boʻyicha yozgan asarlari koʻplab mutafakkir va sanʼatkorlarga oʻz taʼsirini koʻrsatmay qolmadi.

Hayoti tahrir

 
Shopengauerning tugʻilgan uyi, Ducha (sobiq Heiliggeistgasse)

Artur Shopengauer 1788-yil 22-fevralda Danzigda (oʻsha paytda Polsha-Litva Hamdoʻstligi tarkibiga kirgan; hozirgi Gdansk, Polsha) tavallud topgan. Uning onasi Johanna Schopenhauer (1766—1838) va otasi Heinrich Floris Schopenhauer (1747—1805)[10], ikkalasi ham badavlat nemis patrisiy oilalarining avlodlari edi. Ular protestant millatiga mansub boʻlishsa-da, ularning hech biri dindor emas edi[11]. Ikkisi ham fransuz inqilobini qoʻllab-quvvatlagan respublikachilar, kosmopolitlar va anglofillar edi.  1793-yilda Danzig Prussiya tarkibiga kirgach, Heinrich respublika konstitutsiyasiga ega erkin shahar boʻlgan Gamburgga koʻchib oʻtdi. Uning firmasi Danzigda savdoni davom ettirdi, u yerda ularning koʻp qarindoshlari qoldi. Arthurning yagona ukasi Adele 1797-yil 12-iyulda tugʻilgan.

1797-yilda Arthur otasining ishbilarmon hamkori boʻlgan Gregoire de Blésimaire oilasi bilan Le Havreda yashaydi. U bundan hursand boʻlib fransuz tilini oʻrganadi va Jean Anthime Grégoire de Blésimaire bilan umrbod doʻstlik munosabatlarini yoʻlga qoʻyadi[12]. 1799-yilda Arthur ilk bor nay chalishni boshladi[12]. 

1803-yilda u ota-onasi bilan Gollandiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Shveytsariya, Avstriya va Prussiya boʻylab Yevropa gastrollarida qatnashdi. Asosan, Heinrich fursatdan foydalanib zavqli sayohat sifatida chet eldagi baʼzi biznes hamkorlarinikiga tashrif buyurdi.

Heinrich Arturga tanlovni taqdim etdi: u uyda qolishi va universitetga tayyorgarlik koʻrishi yoki ular bilan sayohat qilib, savdogarlik taʼlimini davom ettirish uchun sayohat qilishi mumkin edi. Artur ular bilan sayohat qilishni tanladi. Keyinchalik u bu tanlovi uchun juda afsuslandi, chunki savdogarlarga taʼlim berish juda zerikarli edi. U turning oʻn ikki haftasini Uimbldondagi maktabda oʻtkazdi. U oʻzining umumiy anglofiliyasiga qaramay, keyinchalik hayotida anglikan dindorligini keskin tanqid qilishni davom ettirdi[12]. U, shuningdek, taʼlim natijalarini qattiq tanqid qilgan otasining bosimi ostida edi.

1805-yilda Heinrich Gamburgdagi uyi yaqinidagi kanalda choʻkib ketdi. Uning oʻlimi tasodifiy boʻlsa-da, xotini va oʻgʻli buni oʻz joniga qasd qilish deb hisoblashgan. U tashvish va depressiyaga moyil edi, keyinchalik ularning har biri hayotida yanada aniqroq boʻldi[13]. Heinrich shunchalik bezovta boʻlib qoldiki, hatto xotini uning ruhiy salomatligiga shubha qila boshladi[12]. "Otaning hayotida qandaydir qorongʻu va noaniq qoʻrquv manbai bor edi, bu keyinchalik uni oʻzini oʻldirishga majbur qildi[16].

Artur yoshligidagi oʻsha tushkunlikni koʻrsatdi va koʻpincha buni otasidan meros boʻlib qolganligini tan olardi. Otasining oilasida jiddiy ruhiy salomatlik bilan bogʻliq boshqa muammolar ham bor edi[12]. Qiyinchiliklarga qaramay, Shopengauer otasini yaxshi koʻrardi va keyinchalik unga ijobiy nuqtai nazardan murojaat qildi[12]. Heinrich Shopengauer oilasiga katta meros qoldirdi, u Johanna va bolalar orasida uchga taqsimlandi. Artur Shopengauer voyaga yetganida oʻz qismini nazorat qilish huquqiga ega edi. U uni konservativ tarzda davlat obligatsiyalariga investitsiya qildi va yillik foizlarni universitet professorining maoshidan ikki baravar koʻproq oldi[12]. Savdogarlik ishlarini tugatgandan soʻng, onasining biroz daldasi bilan u oʻzini Saxe-Gotha-Altenburgda, Gothada va Ernestine gimnaziyasida oʻqishga bagʻishladi. U yerda boʻlganida, u mahalliy zodagonlar orasida ijtimoiy hayotdan zavqlanib, katta miqdorda pul sarfladi, bu esa tejamkor onasini qattiq tashvishga soldi[12]. U maktab oʻqituvchilaridan biri haqida satirik sheʼr yozdi va gimnaziyani tark etdi. Garchi Artur oʻz ixtiyori bilan ketganini daʼvo qilgan boʻlsa-da, onasining maktubi uni gimnaziyadan chiqarib yuborilgan boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi[12].

 
Shopengauer yoshligida

Artur oʻlgan otasining sharafiga ikki yil savdogar boʻlib ishladi. Bu davrda u olim sifatida yangi hayot boshlay olishiga shubhalari bor edi[12]: 120 . Oldingi taʼlimining koʻp qismi amaliy savdogarlik boʻlgan va u akademik martaba uchun zarur boʻlgan lotin tilini oʻrganishda qiynalgan[12]: 117 . 

Uning onasi qizi Adel bilan yozuvchilar va rassomlar orasida ijtimoiy hayotdan zavqlanish uchun oʻsha paytda nemis adabiyotining markazi boʻlgan Veymarga koʻchib oʻtdi. Artur va uning onasi bir-biriga yaxshi munosabatda boʻlishmadi. Bir maktubida u shunday deb yozgan edi: "Siz chidab boʻlmas va ogʻir odamsiz va siz bilan yashash juda qiyin; sizning barcha yaxshi fazilatlaringiz sizning takabburligingiz bilan qoplanadi va dunyoga foydasiz boʻlib qoladi, chunki siz boshqa odamlardan nuqson qidirishga moyilligingizni cheklay olmaysiz[14]. Uning onasi Johanna odatda quvnoq va ochiqkoʻngil ayol deb taʼriflangan[12]. U 24 yildan keyin vafot etdi. Arturning ayollar haqidagi baʼzi salbiy fikrlari uning onasi bilan boʻlgan salbiy munosabatlaridan kelib chiqqan boʻlishi mumkin[15]. Artur ham savdogar boʻlish uchun oʻqigan doʻsti Jean Anthime bilan birga Hamburgga koʻchib oʻtdi.

Taʼlim tahrir

U Veymarga koʻchib oʻtdi, lekin onasi bilan birga yashamadi, u hatto ular yaxshi munosabatda boʻlmasligini tushuntirib, uni kelishdan qaytarishga harakat qildi[12]: 131 . Ularning munosabatlari temperamentdagi farqlar sababli yanada yomonlashdi. U onasini moliyaviy mas’uliyatsizlikda, noz-karashma va boshqa turmush qurishga intilayotganlikda aybladi va buni otasining xotirasiga haqorat qilish deb hisobladi[12]: 116,131 . Onasi unga mehrini izhor qilar ekan, uning kayfiyati, beozorligi, tortishuvchanligini keskin tanqid qilib, odamlarni begonalashtirmaslik uchun xatti-harakatlarini yaxshilashga undaydi[12]: 129 . Artur oʻz eʼtiborini oʻqishga qaratdi, u juda yaxshi ketayotgan edi, shuningdek, ballar, ziyofatlar va teatr kabi odatiy ijtimoiy hayotdan zavqlanardi. Bu vaqtga kelib, Johannaning mashhur saloni mahalliy ziyolilar va taniqli shaxslar orasida mashhur edi, ularning eng mashhuri esa Ghothe edi. Artur uning ziyofatlarida, odatda, Ghothe u yerda boʻlishini bilgani uchun qatnashar edi – garchi taniqli yozuvchi va davlat arbobi yosh va nomaʼlum talabani sezmaydi. Ehtimol, Geothe uni oʻgʻlining tushkunlik va jangovar tabiati haqida ogohlantirgani uchun yoki Arturning til oʻqituvchisi va xonadoshi Frans Passow bilan yomon munosabatda boʻlganligi sababli masofani saqlar edi[12]: 134 . Shopengauer, shuningdek, Karl Augustning bekasi, Saxe-Weimar-Eisenachning buyuk gertsogi Karoline Jagemanni oʻziga jalb qildi va unga yagona sevgi sheʼrini yozdi[12]: 135 . 

U 1809-yilda Veymarni tark etib, Göttingen universiteti talabasi boʻldi. Shopengauerning oʻsha paytdagi mashhur Jena universiteti oʻrniga ushbu universitetni tanlagani haqida yozma sabablar yoʻq, biroq Göttingen zamonaviyroq va ilmiy yoʻnaltirilgan edi[12]: 140 . Huquq yoki tibbiyot Shopengauer maqomidagi mansab va daromadga muhtoj boʻlgan yigitlar uchun odatiy tanlov edi va ilmiy qiziqishlari tufayli tibbiyotni tanladi. Uning taniqli professorlari orasida Bernhard Friedrich Thibaut, Arnold Hermann Ludwig Heeren, Johann Friedrich Blumenbach, Friedrich Stromeyer, Heinrich Adolf Schrader, Johann Tobias Mayer va Konrad Johann Martin Langenbek kabi shaxslar bor edi[12]: 141–144 . U Aenesidemus muallifi Gottlob Ernst Shulze tomonidan metafizika, psixologiya va mantiqaning fanini oʻrgandi, u kuchli taassurot qoldirdi va unga Platon va Immanuel Kant eʼtibor qaratishni maslahat berdi. [12]: 144  Taxminan 1810-11 yillarda u tibbiyotdan falsafaga oʻtishga qaror qildi va kuchli falsafa dasturiga ega boʻlmagan Göttingenni tark etdi: Schulzedan tashqari, boshqa yagona falsafa professori Friedrich Bouterwek edi, Shopengauer uni yoqtirmasdi[12]: 150 . U oʻzining tibbiy va ilmiy tadqiqotlaridan afsuslanmadi; u faylasuf uchun zarur deb daʼvo qildi va hatto Berlinda u falsafadan koʻra boshqa fanlar boʻyicha koʻproq maʼruzalarda qatnashdi[12]: 170 . Göttingenda oʻtkazgan kunlarida u oʻqish uchun koʻp vaqt sarfladi, shu bilan birga nay chalishni va ijtimoiy hayotni ham davom ettirdi. Uning doʻstlari orasida Friedrich Gotthilf Osann, Karl Witte, Christian Charles Josias von Bunsen va William Backhouse Astor Sr. kabi shaxslar bor edi[12]: 151 .  

U 1811—1812 yillarning qishki semestrida yangi tashkil etilgan Berlin universitetiga keldi. Ayni paytda onasi adabiy faoliyatini endigina boshlagan edi; u 1810-yilda oʻzining doʻsti Karl Ludwig Fernowning tarjimai holi boʻlgan birinchi kitobini nashr etdi va bu muvaffaqiyatli yakunlandi. Artur taniqli post-Kant faylasufi Johann Gottlieb Fichtening maʼruzalarida qatnashdi. Ammo tez orada Wissenschaftslehre bilan uning orasida koʻplab kelishmovchiliklar yuzaga kela boshladi. U ham Fichtening maʼruzalarni zerikarli va tushunish qiyin deya oʻyladi[12]. Keyinchalik u Fichteni faqat tanqidiy, salbiy fikrlar bilan eslatib oʻtdi – oʻz falsafasini Kantning past sifatli versiyasi sifatida koʻrdi va Fichtening salbiy dalillari beixtiyor kantianizmning baʼzi kamchiliklarini taʼkidlagani uchun foydali deb hisoblandi[12]. U, shuningdek, mashhur protestant ilohiyotchisi Fridrik Schleiermacherning maʼruzalariga qatnasha boshladi, lekin ulardan ham juda tez sovidi[12]. Uning Shleyermaxerning maʼruzalariga oid eslatmalari va sharhlari Shopengauerning dinni tanqid qila boshlaganini va ateizmga qarab harakatlanayotganini koʻrsatadi[12].

Mustaqil oʻqish orqali koʻp narsalarni oʻrgandi; Platon, Kant va Fichtedan tashqari u Shilling, Fries, Jakobi, Bacon, Lock kabi koʻplab zamonaviy ilmiy adabiyot vakillarining asarlarini ham oʻqidi[12]. U August Böckh va Friedrich August Wolf tomonidan filologiya kurslariga qatnadi, Martin Heinrich Klaproth, Pol Erman, Johann Elert Bode, Ernst Gottfried Fischer, Johann Horkel, Friedrich Christian Rosenthal va Hinrich Lichtenstein tomonidan oʻz naturalistik qiziqishlarini davom ettirdi (Lichtenstein ham onasining Weimardagi partiyalaridan birida uchratib olgan doʻsti edi)[12].

Axloqiy meʼyorlar tahrir

Asosiy maqola: On the Basis of Morality

Shopengauerning taʼkidlashicha, axloqning vazifasi bajarilishi kerak boʻlgan axloqiy harakatlarni belgilash emas, balki ularni tekshirishdan iboratdir. Shunday qilib, falsafa har doim nazariydir: uning vazifasi berilgan narsalarni tushuntirishdir[16].

Tanlangan bibliografiya tahrir

Yana qarang tahrir

 

Manbalar tahrir

  1. ↑ 1,0 1,1 (unspecified title)
  2. ↑ 2,0 2,1 (unspecified title)
  3. ↑ 3,0 3,1 (unspecified title)
  4. ↑ Wells, John C. (2008), Longman Pronunciation Dictionary (3rd-nashr), Longman, ISBN 978-1-4058-8118-0
  5. ↑ Arthur Schopenhauer. Essays and Aphorisms. Penguin Classics, 2004 — 23 bet. ISBN 978-0-14-044227-4. 
  6. ↑ Magee, Bryan „The World as Will“,. The Philosophy of Schopenhauer, 1 (en), Oxford University PressOxford, 1997-08-14 — 137–163 bet. DOI:10.1093/0198237227.003.0007. ISBN 978-0-19-823722-8. 
  7. ↑ Vandenabeele, Bart (December 2007). "Schopenhauer on the Values of Aesthetic Experience" (en). The Southern Journal of Philosophy 45 (4): 565–582. doi:10.1111/j.2041-6962.2007.tb00065.x. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.2041-6962.2007.tb00065.x. 
  8. ↑ Schopenhauer, Philosophy and the Arts Dale Jacquette: . Cambridge University Press, 2007 — 162 bet. ISBN 978-0-521-04406-6. „For Kant, the mathematical sublime, as seen for example in the starry heavens, suggests to imagination the infinite, which in turn leads by subtle turns of contemplation to the concept of God. Schopenhauer's atheism will have none of this, and he rightly observes that despite adopting Kant's distinction between the dynamical and mathematical sublime, his theory of the sublime, making reference to the struggles and sufferings of struggles and sufferings of Will, is unlike Kant's.“ 
  9. ↑ Arthur Schopenhauer. Essays and Aphorisms. Penguin Classics, 2004 — 22–36 bet. ISBN 978-0-14-044227-4. „...but there has been none who tried with so great a show of learning to demonstrate that the pessimistic outlook is justified, that life itself is really bad. It is to this end that Schopenhauer's metaphysic of will and idea exists.“ 
  10. ↑ Schopenhauer, Arthur. Chronology, Prize Essay on the Freedom of the Will. Cambridge University Press, 1999 — xxx bet. ISBN 978-0-521-57766-3. 
  11. ↑ Bullock, A.B.. The Supreme Human Tragedy: And Other Essays. C.W. Daniel, 1920 — 53 bet. 2022-yil 22-oktyabrda qaraldi. 
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 12,18 12,19 12,20 12,21 12,22 12,23 12,24 12,25 12,26 12,27 12,28 Cartwright, David E.. Schopenhauer: A Biography. Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-82598-6. 
  13. ↑ Safranski (1990), p. 12
  14. ↑ Wallace, W.. Life of Arthur Schopenhauer. Honolulu: University Press of the Pacific, 2003 — 59 bet. ISBN 978-1-4102-0641-1. 
  15. ↑ Durant, Will, The Story of Philosophy, Garden City Publishing Co., Inc., New York, p. 350
  16. ↑ Schopenhauer, Arthur. The World as Will and Representation. 

 

Havolalar tahrir

Germaniyalik falsafachilarning vaqt roʻyxati 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arthur_Schopenhauer&oldid=4340923" dan olindi