Abayshunoslik

Abayshunoslik (qozoqcha: Абайтану) — qozoq adabiyotshunoslik ilmining tarmogʻi. Abayshunoslik Abay Qoʻnanboyevning umri bilan ijodiy saʼnati, filosofiyasi, ijtimoiy, estetika koʻz qarashlari, qozoq poeziyasidagi sheʼr tarmogʻin, shoirlik tilni rivojlantirishga hissasi, musiqiy merosi haqida har xil izlanish mehnatlarin oʻz ichiga oladi. Abayning umri bilan ijodiy merosin izlanish haqiqiy maʼnoda Alixan Bukeyxanov, Ahmet Baytursinuli, Mirjaqip Dulatuli maqolalaridan boshlandi deb aytishga boʻladi.

Boshlanishi

Ahmet Baytursinuli 1913-yili „Qazaq“ gazetasuda chop etilgan „Abay — qozoqning bosh shoiri“ nomli maqolasida „Undan ortiq oldingi-soʻngi zamonda qozoq farzandida biz biladigan shoir boʻlgan yoʻq“ — deb Abayni juda yuqori taʼriflagan.

Abay ijodini yigʻib, qogʻozga yozib, tartiblab nashriyotga tayyorlash ishi shoir vafot boʻlgan soʻng koʻp oʻtmay qoʻlga olinganin isbotlaydigan aniq maʼlumotlar yetarli. Chop etilishiga bir qancha yil oldin tartibga solinib, 1909-yil Sankt-Peterburgda chop etilgan Abay sheʼrlarining toʻplamida shoirning yuz qirqta sheʼri (tarjima sheʼrlarin qoʻshib olganda) bilan „Eskendir“, „Masgʻut“ poemalari chop etilgani, yaʼni shu kunga belgili poeziya asarlarining koʻzga koʻringanlari toʻliq oʻz ichiga oladi.

Bu ilk toʻplamni tayyorlagan, chop etib chiqargan Kakitay Isqaquli bilan Abayning oʻgʻli Turagʻul edi. Abayning toʻplami, birinchi manbalar sifatida shu 1909-yil chop etilgan Abay asarlarining ilk toʻplamin, unga kirgan Kakitay yozgan shoirning ilk hayotini aytishga boʻladi. Abayning koʻzi ochiqligida chop etilgan asarlari ozgina ekanligi va shoirning oʻz qoʻlyozmalari saqlanmay, asarlari butunlay Murseyit Bikeulining qoʻlyozmalri orqali yetgani hisobga olinsa, bu ilk toʻplamning maʼnosi zoʻr ekanligi aniq. Boshqa toʻplamlarning hajmi oz, ularni Murseyit qoʻlyozmasida yoʻq sheʼrlarning oʻrni koʻp toʻltirilmagan. Shuningdek, ular qoʻshimcha manbalar sifatida eʼtirof etilishi oʻrinli.

Va keyingi toʻplamlarni aytganda, bir guruh oldin chop etilmagan yangi qoʻshiqlari 1916-yil Orenburgda Samat Abishuli bostirgan „Abay termasi“ nomli kitob ham chop etildi. 1922-yil Toshkentda, Qozonda chop etilgan toʻplamlar oldin bosmadan chiqqan asarlarni oʻz ichiga oladi. Toshkentda chiqqan toʻplamga tanqidiy fikr sifatida Ilyas Jansugirov 1923-yil „Tilshi“ gazetasida „Abay kitobi“ nomli maqola yozib, koʻp xato bosilgan soʻzlarni qanday toʻgʻirlab oʻqish kerak ekanligini ishonarli isbotladi.

Shoirning koʻzi ochiqligida 1903-yil Sankt-Peterburgda Bukeyxanov bergan maʻlumotlar boʻyicha bosilgan "Rossiya. Bizning Vatanimizning geografiyalik tavsifi" nomli koʻptomli toʻplamning 18-kitobida A.Sidelnikov yozgan maqolada: "Abay - qozoq adabiyotidagi yangi yoʻnalishning vakili" degan baho berilganligini koʻramiz. Abay asarlari shaxsiy kitob boʻlib bosilgancha xalq oʻrtasida qoʻl yozma turida va ogʻzaki tarqalgan. Baytursunov shoir qoʻshiqlari bilan 1903-yil qoʻl yozma orqali tanishganligini aytadi. 1914-yil Moskvada nashr etilgan “Vostochniy sbornik” kitobida Abay hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar, bir qancha she’rlarining mazmuni rus tilida berilgan. 1914-yil Dmitriy Lvovich Sankt-Peterburgda chop etilgan “Po kiirgizskoy stepi” kitobida “Tatyana maktubi” mamlakatda kuylanayotganini qayd etadi.

20-yillarda va undan keyingi yillarda Abay she’rlari haqida ko‘p bahs-munozaralar bo‘lgan. Bu borada Baytursinovning “Qozoqning bosh shoiri” 1913 y. Uning e’lon qilingan maqolasida Abayga bergan bahosi, ulug‘ shoirning qozoq adabiyoti tarixida tutgan o‘rnini aniqlashi, uning badiiy betakrorligi, yuksak mahoratini e’tirof etishi o‘ziga xos uzoqni ko‘ra bilish, tajribalilik, she’riy ta’sirchanlik va nafosat namunasi desak arziydi. she’riyat qadrini chuqur anglay oladi. N.Bukeyxonov, Baytursinov, Dulatov bilan birga Abay ijodi haqida katta-kichik maqolalar yozib, shoir she’rlarini ommaga tanitgan. Ramazonov, G.Sag'di, I.Mustambayuli va N.N.Beloslyudov va boshqalar.

Aynan 1933-yilda Abay ijodiga tizimli va izchil to‘g‘ri yondashuv yana shakllana boshladi. Muxtor Omarxonuli Avezov tomonidan nashr etilgan to‘plamdan (Bu yerda shoirning tarjimai holi Auezov tomonidan yozilgan) va 1934-yil. Buni Ilyas Jansugirov, Ahmad Jubanov kabi taniqli adabiyot va fan arboblarining maqolalaridan ham bilish mumkin. Avezov Abayshunoslikni mustaqil fan sohasi darajasiga ko‘tardi. U “Abay yo‘li” dostoni bilan ulug‘ shoir va ma’rifatparvarning ulkan shaxsiyatini jahon kitobxonlariga ma’lum bo‘lgan adabiy obrazga olib kirdi, u ham fanda shunday murakkab asar yaratdi. Uning Abay haqidagi izlanishlari bu fanning mustahkam poydevoridir. 1933–57 va 1920-1986-yillarda shoir asarlarini nashr etish, ilmiy nashrini yaratishda katta mehnat qildi. Bu nashrlar shoirning 1909-yilgi to‘plami va Murseyit qo‘lyozmalari asosida amalga oshirilgan. Ayniqsa, 1957-yilda. Auezov rahbarligida va bevosita ishtirokida tayyorlangan “Yilm” nashriyotida chop etilgan ikki jildlik Abay asarlarining to‘liq to‘plami abayshunoslik fanida katta muvaffaqiyat bo‘lganini ta’kidlash lozim. Avezov uzoq yillar izlandi, turli ma’lumotlarni o‘rgandi, ularni tizimga soldi va Abayning ilmiy biografiyasini yozdi.

XX asrning 40-60-yillarida Abay hayoti va ijodini oʻrganish keng koʻlamda olib borilib, yangi bosqichga koʻtarildi. Abayning ijtimoiy, estetik, falsafiy qarashlari, psixologik-pedagogik qarashlari, she’riy tili, kompozitsion san’ati, tarjimalarini chuqur o‘rganuvchi asarlar chop etildi. Ular orasida S. Muqonov, K. Jumaliev, B. Kenjebaev, M.S. Silchenko, K. Muqamedxonov, Y. Duysenboev, T. Tojiboyev, B.G. Erzakovich, X. Suyinshaliev kabi olimlarning asarlari bor.

Abayshunoslik tarixi

Abayshunoslik tarixi 1889-yilda boshlangan va 1950-yillarda qozoq adabiyotida mashhur boʻlgan. Bu masalani birinchi marta hal etish va uni oʻziga xos tarzda oʻrganish zarurati eng avvalo Muxtor Auezov, Sobit Muqanov, Qajim Jumaliev, Esmagʻambet Samuratovich Ismaililov, Mitrofan Semenovich Silchenko, Abish Musilmankulovich Jirenshin asarlarida oʻz ifodasini topdi.

Akademik K. Jumaliev rahbarligida „Abay Qoʻnonboyev adabiy merosini tadqiq etish“ nomli nomzodlik dissertatsiyasi himoya qilindi va shoir merosi haqida yozilgan asarlarning birinchi bibliografik koʻrsatkichi „Abay Qoʻnonbayev“ nomi bilan nashr etildi (1965).

Ushbu asarlar asosida M. Mirzaxmetovichning „Abayshunoslik tarixi“ nomli monografik tadqiqot ishi nashr etilgan (1994). Endi 1965-1995 yillar oraligʻida Abaytanu tarixini yozish vazifasi nihoyasiga yetdi, Abaytanu asoschisi Auezov davri tugadi. 1993-yilda abayshunoslik sohasida eʼtibordan chetda qolgan maqola va tadqiqotlar toʻplami yozilib, „Abayni oʻqi, tangirqa“ nomi bilan maxsus guruhlandi. Abay tarixi 1966-yilda oliy oʻquv yurtlarida maxsus kurs sifatida boshlangan.

Abayshunoslik tarixi bugungi kunda oʻsish va farovonlik yoʻlidagi qizgʻin muhokamalar davomida ishlab chiqilgan Abaytanuning asosiy tarmoqlaridan biriga aylanmoqda. Abayshunoslik haqidagi fikrlar maxsus tadqiqot uchun moʻljallanmagan boʻlsa-da, tadqiqotchilar Abay merosining bir sohasini tadqiq qilishda ularni bilvosita ifodalaydilar, boshqalari bu haqda alohida, boshqalari abayshunoslikning umumiy rivojlanishini, oxirgilari esa nashr haqida fikr bildiradilar. Abay merosi tarixi. Abayshunoslik asoschisi Avezov 50-yillarda Abaytanu haqidagi maʼruzalarida Abayshunoslik haqidagi fikrlarini bayon qila boshladi.

Abay markazlari

Abay markazlari Vyetnamning Xanoy Milliy pedogogika universitetida va Xitoy Xalq Respublikasining Gʻulja shahridagi Ili pedogogika universitetida ishlaydi.

• Samarqand davlat universitetida Abay nomidagi ilmiy markaz ochildi.

Havolalar

• Abayshunoslik
• „Abayshunoslik“ tadqiqot markazi