Afgʻoniston qirolligi
Afg‘oniston Qirolligi (pushtucha: د افغانستان واکمنان, dariycha: پادشاهی افغانستان) — 1926-yilda amirlik tugatilgandan 1973-yilgi inqilobgacha mavjud bo‘lgan mustaqil Afg‘oniston davlati.
| Afgʻoniston Qirolligi pushtucha: د افغانستان واکمنان dariycha: پادشاهی افغانستان Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya شاهي سلام “Qirollikga salom” (1926—1943-yillar) لوی سلام “Shohga Salom” (1943—1973-yillar) | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Poytaxti | Kobul | ||||||||
| Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
| Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
| Dini | 99 % islom, 1 % boshqalar | ||||||||
| Pul birligi | Afgʻoni | ||||||||
| Maydoni | 652,864 km² | ||||||||
| Aholisi | 12,108,963 kishi (1973-yil) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Unitar mutloq monarxiya 1926—1964-yillar), Unitar parlamentar konstitutsiyaviy monarxiya (1964—1973-yil) | ||||||||
| Sulola | Barakzoy (1926—1929-yillar, 1933—1973-yillar), Musohibon (1929—1933-yillar) | ||||||||
| Qirol | |||||||||
| - 1926—1929-yillar | Omonulloh Xon | ||||||||
| - 1929—1933-yillar | Muhammad Nodir Shox | ||||||||
| - 1933—1973-yillar | Muhammad Zohir Shox | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1929—1946-yillar (birinchisi) | Muhammad Xon | ||||||||
| - 1972—1973-yillar) (oxirgisi) | Muhammad Shafiq | ||||||||
| Tarixiy davr | Urushlararo va Sovuq urush | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - Amirlikning Qirollik deb nomlanishi | 1926-yil 9-iyun | ||||||||
| - Fuqarolar urushi | 1928—1929-yillar | ||||||||
| - Monarxiyaning qulashi | 1973-yil 17-iyul | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
Tarixi
tahrirAfg‘oniston amirligi 1926-yilda amir Omonulloh konstitutsiya qabul qilib, podshoh bo‘lgach, Afg‘oniston qirolligiga aylantirildi.
1973-yilda qirollik oilasining a‘zosi, sobiq bosh vazir Muhammad Dovud qirol hokimiyatini deyarli qonsiz to‘ntarish natijasida ag‘darib, Afg‘oniston qirolligi tarixiga barham berdi[1].
Omonulloh boshqaruvi
tahrirAmir Habibullohning uchinchi o‘g‘li Omonulloh 1919-yil 20-fevralda otasi ov paytida vafot etganidan so‘ng hokimiyat tepasiga keldi. Oʻn yillik hukmronligi davrida u Afgʻonistonni toʻliq isloh qilishga urindi. Birinchidan, u 1919-yil uchinchi ingliz-afg‘on urushidan bir necha yil o‘tib mamlakatning Britaniya imperiyasidan to‘liq mustaqilligiga erishdi[1].
Omonulloh mamlakat ichida tub islohotlarni amalga oshirdi. Agar uning islohotlari oxirgacham yakunlanda, Afg‘onistonning qiyofasi butunlay o‘zgarar edi. Ammo amakisining ogohlantirishlari va maslahatlariga qaramay, u juda tez islohot qildi va qabila boshliqlari, lashkarboshilari va diniy rahnamolar orasida ko‘plab dushmanlar orttirdi, bu esa oxir-oqibat fuqarolar urushiga va hokimiyat almashinuviga olib keldi.
Omonullohning islohotlaridan biri quyosh taqvimi bo‘yicha vaqtni hisoblashga o‘tish bo‘ldi.
Tashqi siyosatda, 1919-yil Ravalpindida tuzilgan sulh bilan yakunlangan urushdan so‘ng, Omonulloh avval Sovet Rossiyasi bilan, so‘ngra boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalar o‘rnatdi. 1921-yilda Afg‘oniston RSFSR bilan do‘stlik shartnomasini imzoladi, bu Afg‘onistonning birinchi xalqaro shartnomasi edi[1].
Armiya islohotlari
tahrirOmonulloh qurolli kuchlarda qabila aloqalarining rolini kamaytirishga harakat qildi, u armiyadagi chaqiruv tamoyillarini shunday o‘zgartirdiki, qabila boshliqlari turk armiyasi namunasida unda kim xizmat qilishini tanlay olmadi. Natijada afg‘on armiyasida turk ta’siriga qarshi zobitlar qatlami shakllandi.
1921-yilda Sovet Rossiyasining yordami bilan Omonulloh havo kuchlarini yaratdi - birinchi afg‘on uchuvchilari RSFSRda, keyinchalik ular Fransiya, Italiya va Turkiyada o‘qitildi.
Ijtimoiy islohotlar
tahrirOmonulloh mamlakatni dunyoviylashtirish siyosatini olib bordi: umuminsoniy taʼlim, shu jumladan ko‘chmanchilar, ayollarning fuqarolik huquqlarini tenglashtirdi, shu jumladan ayollarning boshi va tanasini yopish talabini bekor qildi, Yevropa kiyimlarini kiyishni rag‘batlantirildi.
Iqtisodiy islohotlar
tahrir1923-yilda Omonulloh tashabbusi bilan Afg‘oniston yangi milliy valyuta – afg‘oniga o‘tildi.
1928-yilda Omonulloh Afg‘oniston milliy bankini (Banka-i-Melli) tuzdi.
Omonulloh soliqqa tortishni ratsionallashtirish maqsadida qayta tashkil etishni amalga oshirdi, uning davomida soliqqa tortish maqsadida chorva mollarini ro‘yxatga olish o‘tkazildi. U talonchilik va korrupsiyaga qarshi kurashni tashkil qildi, 1922-yilda mamlakatning birinchi byudjetini tuzdi.
Omonulloh ham o‘lchovlarning metrik tizimini joriy etishga harakat qildi, ammo bu islohot yakunlanmadi.
Siyosiy islohotlar
tahrir1923-yilda Omonulla Afg‘onistonning birinchi konstitutsiyasini yaratdi, unda fuqarolik huquqlarining kafolatlari ilgari o‘zi farmon bilan belgilab qo‘yilgan edi. Shu paytdan boshlab mamlakat konstitutsiyaviy monarxiyaga aylandi, nomi amirlikdan podshohlikka o‘zgartirildi va Omonulloh podshoh deb atala boshlandi[1].
Fuqarolarni davlat roʻyxatidan oʻtkazish va ularning shaxsiy guvohnomalarini joriy qildi, qonun chiqaruvchi majlisni, dunyoviy sud tizimini, dunyoviy jinoiy, fuqarolik va tijorat kodekslarini yaratdi. U anʼanaviy qon to‘qnashuvi institutini va qotillar amaliyotini taqiqladi, qabila boshliqlari va qirol oilasining subsidiyalari va imtiyozlarini bekor qildi.
Omonulloh shariatning qonun manbai sifatida mamlakat hayotidagi rolini izchil ravishda kamaytirdi. Biroq, diniy rahbarlar bundan mamnun emasdilar va Xostadagi qo‘zg‘olondan keyin (1924—1925-yillar) orqaga qaytish sodir bo‘ldi.
1924—1925-yillarda Xostdagi qo‘zg‘olon
tahrir1928—1989-yillarda fuqarolik urushi
tahrir1928-yil noyabrda Sinvari pushtun qabilalari Jalolobodda qoʻzgʻolon koʻtarib, Kobul tomon yurishdi. Tojik Habibullaxon boshchiligidagi qo‘shinlar ham shimoldan Kobulga yaqinlashdi (boshqa odamlar uni Habibulloh Bachai-i Sakkao deb atashgan, yaʼni Suv tashuvchining o‘g‘li deb). 1929-yilning yanvarida Omonulloh o‘zining katta akasi Inoyatulloh foydasiga taxtdan voz kechdi, u uch kundan keyin Hindistonga qochib ketdi va Habibullaxon taxtni egalladi. Omonulloh hokimiyatni tiklab olishga urindi, lekin bunga erisha olmadi va umrining qolgan qismini ham surgunda o‘tkazdi.
Habibulloh mamlakatni to‘qqiz oy boshqargan, pushtunlar (uning yordami bilan hokimiyatga kelgan) uning hukmronligidan norozi edi. Taxtga keyingi nomzodlar aka-uka Musaxibonlar bo‘lib, ularning eng kattasi Nodirxon Omonullaxon davrida harbiy vaziri bo‘lgan. 1929-yil 10-oktabrda aka uka otryadlari Kobulni egalladi va oradan 6 kun o‘tib Nodir monarx deb e’lon qilindi. Habibulloh Kobuldan qochib, Ko‘histonda hibsga olinib, 1929-yil 3-noyabrda qatl etildi. Bu yerda siyosiy inqiroz tugagan edi.
Omonullohni ag‘dargan qabila qo‘zg‘oloni qabila va diniy rahbarlarning uning islohot dasturiga qarshiligidan kelib chiqqan, garchi islohotlarning asosiy qurbonlari qabilalar emas, shahar aholisi bo‘lgan.
Musoxibon oilasining boshqaruvi
tahrirNodirshox boshqaruvi
tahrirMuhammad Nodirshoh Omonullohning aksariyat islohotlarini bekor qilib, kuchli qoʻshin tuzib, qabilalarni oʻziga boʻysundirmoqchi boʻldi. 1930-yilda Sinvar pushtunlari unga qarshi isyon ko‘tardilar, boshqa bir tojik rahbarining nutqlari bo‘lib o‘tdi. Shuningdek, oʻzbek bosmachilari Afgʻoniston hududiga joylashdi, uning boʻlinmalari sovet hududiga bostirib kirdi va uning ortidan sovet qoʻshinlari Afgʻoniston hududiga bostirib kirdilar. 1931-yilda Nodirshoh hukumat qoʻshinlari barcha qoʻzgʻolonlarni bostirishga va oʻzbek qoʻzgʻolonchilarini sovetlar hududiga siqib chiqarishga muvaffaq boʻldi.
Nodirshoh Afg‘onistonni qayta tiklash ishlarini chet el yordamisiz amalga oshirdi
Nodirshoh 1933-yilda podshoh hokimiyatga kelganidan beri o‘ziga qarama-qarshi bo‘lgan oiladan bo‘lgan yigit tomonidan o‘ldirildi.
Tashqi siyosat
tahrirNodirshoh Omonulloh kabi tashqi aloqalarni davom ettirdi, u imzolagan xalqaro shartnomalarni saqladi.
Iqtisodiy siyosat
tahrirNodirshoh mamlakat ichida yoʻl qurilishini kuchaytirdi va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirdi.
Omonulloh diplomatik aloqalar oʻrnatgan davlatlar bilan ham iqtisodiy aloqalar oʻrnatgan.
Nodirshoh bir qancha taniqli tadbirkorlar rahbarligida bank tizimi va uzoq muddatli iqtisodiy rejalashtirishni yaratdi.
Armiya islohoti
tahrirDeyarli yo‘q bo‘lgan armiya, Nodirshohdan 1933-yilga kelib qirq minglik qo‘shin tuzdi.
Zohirshox boshqaruvi
tahrir1933-yil noyabrida Muhammad Nodirshoh zo‘ravonlik bilan o‘limidan so‘ng uning o‘g‘li Muhammad Zohirshoh shoh bo‘ldi. Zohirshoh Afg‘onistonning oxirgi qiroli bo‘ldi, u 1973-yilda amakivachchasi Muhammad Dovud tomonidan taxtdan ag‘darildi. Dastlabki oʻttiz yil davomida Zohirshoh qirol oilasi maslahatchilari (uning amakilari va amakivachchasi Muhammad Dovudxon) bilan birgalikda hukmronlik qildi. Zohirshoh hukmronligining so‘nggi o‘n yilida ularga ortiga qaramay hukmronlik qildi.
1933—1953-yillar
tahrirAfg‘oniston hukumati o‘z tarixining bu davrida Shoh boshchiligida tashqi dunyo, birinchi navbatda SSSR, Buyuk Britaniya va AQSH bilan aloqalarni o‘rnatdi.
SSSR va Angliyaga qaram bo‘lmaslik uchun Muhammad Hoshim hukumati Germaniyadan mutaxassislar va ishbilarmonlarni taklif qildi, ular yordamida 1935-yilgacha zavod va GESlar qurildi. Yaponiya va Italiya ham kichik hajmda bo‘lsada texnik yordam ko‘rsatdi.
1934-yilda Afgʻoniston Qirolligi Millatlar Ligasiga qoʻshildi. O'sha yili AQSh Afg‘onistonni tan oldi
1937 yilda qirollik Eron, Iroq va Turkiya bilan Saadobod shartnomasini tuzdi va bu Afgʻonistonning qoʻshni islom davlatlari bilan aloqalarini mustahkamladi.
Ikkinchi Jahon urushi davrida Afg‘oniston betaraflikni saqlab qoldi, bu esa unga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini muvaffaqiyatli eksport qilish imkonini berdi.
1953—1963-yillar
tahrir1953-yil sentabrida hukmron oila ichidagi ichki kurashlardan so‘ng qirolning amakivachchasi Muhammad Dovud bosh vazir etib tayinlandi.
Ijtimoiy siyosatda u ehtiyotkor edi va diniy rahbarlar bilan ziddiyatga tushib qolgan bo‘lsa-da, asta-sekin ayollarni ozod qilishni amalga oshirdi. Umuman olganda, uning ijtimoiy siyosati muvaffaqiyatli bo‘ldi.
Tashqi siyosatda Dovud SSSR va AQSh o‘rtasidagi qarama-qarshiliklardan foydalanib, o‘z mamlakatining rivojlanishi uchun yordam izlab, super kuchlar o‘rtasida manyovr qilishga harakat qildi. Mintaqaviy siyosatda Dovud Pokiston bilan ziddiyatga olib kelgan Pashtuniston g‘oyasiga amal qildi. Ushbu siyosatning natijasi iqtisodiy inqiroz bo‘lib, uning siyosiy vazni sezilarli darajada pasayib ketdi.
Afg‘onistonda bojxona tushumlari yo‘qligi sababli iqtisodiy vaziyat juda yomonlashdi, valyuta zaxiralari tugadi. Vaziyat boshi berk ko‘chaga kirdi, 1963-yilga kelib, Afg‘onistondagi Dovud ham, Pokistondagi Ayub Xon ham mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarni normallashtirish uchun yon bermasligi aniq bo‘ldi.
1963—1973-yillar
tahrir1963-yilda Germaniyada tahsil olgan, pushtun millatiga mansub bo‘lmagan texnokrat Muhammad Yusuf bosh vazir bo‘ldi. U shu paytgacha u kon va sanoat vaziri edi. U boshchiligidagi hukumat e‘lon qildi va o‘zgarishlarga intildi.
Yusuf hukumati birinchi navbatda jazoni ijro etish tizimini isloh qildi va Pokiston bilan diplomatik va savdo aloqalarini tikladi.
1965-yilda mustaqil kuzatuvchilar hayratlanarli darajada adolatli (avvalgilari bilan solishtirganda) saylovlar bo‘lib o‘tdi.
1965-yil 1-yanvarda Afgʻoniston Xalq Demokratik partiyasi tashkil topdi.
Iqtisodi
tahrirAfg‘oniston qirolligi iqtisodiyoti asosan qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon sanoatiga bog‘liq edi.
Qurolli kuchlari
tahrirBosh vazir Muhammad Dovud 1956-yilda Chexoslovakiya bilan 3 million dollarlik va SSSR bilan 32,5 million dollarlik qurol-yarog‘ sotish shartnomasini imzoladi. Kelishuv shartlariga ko‘ra, afg‘on harbiylariga T-34 tanklari va MiG-17 reaktiv qiruvchi samolyotlari yetkazib berilgan. 1973-yilga kelib, barcha afg‘on zobitlarining chorak qismidan uchdan bir qismi Sovet Ittifoqida o‘qitildi.
Manba
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Blood 2001, The reign of king Amanullah, 1919–29.