Aydin Akanovich Aimbetov (1972-yil 27-iyulda tugʻilgan) — qozoq kosmonavti, Qozogʻiston Xalq Qahramoni (2015), Qozogʻiston Harbiy-havo kuchlari general-mayoridir.

Aimbetov Aydin
Tavalludi 27-iyul 1972
Fuqaroligi Rossiya Rossiya
Kasbi sinovchi uchuvchi, sinov kosmonavti
Mukofotlari Xalq qahramoni

2015-yil 2-sentyabrdan 12-sentyabrgacha u „Soyuz TMA-18M“ transport boshqariladigan kosmik kemasining (TPK) bort-injeneri-2 sifatida Xalqaro kosmik stansiyaga (XKS) uchdi. U XKSga tashrif buyurgan EP-18 ekspeditsiyasi aʼzosi edi. U „Soyuz TMA-16M“ kosmik kemasida Yerga qaytdi. Parvoz davomiyligi 9 kun 20 soat 13 daqiqa 51 soniyadir.

Biografiya tahrir

 
Aidyn Aimbetov Qozogʻiston pochta markasida, 2015-yil

Aydin Akanovich Aimbetov 1972-yil 27-iyulda Qozogʻiston SSR Taldi-Qoʻrgʻon viloyati[1] (hozirgi Qozogʻistonning Olmaota viloyati Otenay qishlogʻi)[2] Taldi-Qoʻrgʻon viloyatining Zarya Kommunizm qishlogʻida tugʻilgan[3].

1989-yilda Taldi-Qoʻrgʻon shahridagi 20-sonli oʻrta maktabni[2] oltin medal bilan tamomlab, bosh havo marshali P.S.Kutaxov nomidagi Armavir oliy harbiy aviatsiya Qizil bayroq ordenli uchuvchilar maktabiga oʻqishga kirdi va uni 1993-yilda tamomlagan. qiruvchi-taktik aviatsiyasi qoʻmondonligi darajasiga ega"[1] va uchuvchi-muhandis[4] malakasiga ega edi.

1993-yil may oyidan Qozogʻiston Respublikasi Harbiy-havo kuchlarida uchuvchi, katta uchuvchi, Taldiqoʻrgʻon shahri yaqinidagi Barsi Jetisu aviabazasida aviatsiya boʻlinmasi komandiri lavozimlarida xizmat qilgan[5]. U L-39, MiG-23ML, MiG-27MD, Su-27 samolyotlarini oʻzlashtirgan. U parashyut mashgʻulotlari boʻyicha instruktor, shuningdek shoʻngʻin zobiti[2] boʻlgan. 1993-yilda u kosmonavtlar korpusiga qabul qilish uchun birinchi arizasini topshirdi. 2001-yil 5-mayda u Qozogʻiston kosmonavtlarining birinchi otryadiga saylanish uchun qayta ariza berdi[6]. Oʻsha paytda u 470 soatdan ortiq parvoz qilgan va 360 dan ortiq parashyut sakrashini amalga oshirgan[2]. 2002-yilning yozida Rossiya va Qozogʻiston oʻrtasida qoʻshma kosmik parvoz toʻgʻrisidagi kelishuvni amalga oshirish doirasida u Moskvadagi Biotibbiyot muammolari institutida tibbiy komissiyadan oʻtdi. 2002-yil 9-noyabrda u Qozogʻiston Respublikasi kosmonavtlar korpusiga qabul qilish uchun tavsiya etilgan. 2002-yil 17-dekabrda u asosiy tibbiy komissiyadan oʻtib, oʻqishga ruxsat oldi. 2003-yil 29-mayda u rossiyalik kosmonavt nomzodlari guruhi tarkibida mashgʻulotlarni boshladi.[4].

2003-yil 16-iyundan — aʼzo Y.Gagarin nomidagi Kosmonavtlarni tayyorlash markazida (KTM) umumiy kosmik tayyorgarlikdan oʻtdi[6]. 2005-yil 28-iyunda u CTCda davlat imtihonlarini aʼlo baholarga topshirdi. 2005-yil 5-iyulda Idoralararo malaka komissiyasining qarori bilan unga „sinov kosmonavti“ malakasi berildi. U Xalqaro kosmik stansiyaga parvoz dasturi boʻyicha kosmonavtlar guruhi bilan mashgʻulotlarni davom ettirdi. 2006-yilda I.Jansugurov nomidagi Jetisu davlat universitetining fizika-matematika fakultetini tamomlagan, fizika va informatika yoʻnalishi boʻyicha oliy maʼlumotga ega[2].

2008-yil noyabr oyida u kosmonavt M.R.Aymaxanov bilan birgalikda 2009-yil kuzida kosmik parvozning asosiy ekipajiga nomzod sifatida koʻrib chiqildi. Biroq 2009-yilning aprelida Roskosmosga „Kazkosmos“ rahbaridan „Qozogʻiston kosmonavti hukumatning moliyaviy masalalar boʻyicha qarori bilan parvoz qilishdan toʻxtatilgan“ (parvoz 30 million dollarga baholangan) haqida rasmiy xat oldi[7].

2009-yil 15-dekabrda Aimbetov „Kazkosmos“ raisining maslahatchisi sifatida davlat xizmatchisi sifatida qasamyod qildi[8]. Keyinchalik Qozogʻiston Respublikasi Milliy kosmik agentligi raisi maslahatchisi, agentlik departamenti direktori, 2011-yil mart oyidan esa Sultongazindagi kosmik texnologiyalar axborot-taʼlim boshqarmasi boshligʻi oʻrinbosari lavozimlarida ishlagan. 2014-yil aprel oyida u „Kazkosmos“ kosmik tadqiqotlar va texnologiyalar milliy markazi Koinot muhandisligi va texnologiyalari instituti direktori oʻrinbosari lavozimiga tayinlangan[2]. 2012-yil bahoridan boshlab u Ostonadagi Maktab oʻquvchilari saroyidagi Yosh kosmonavtlar maktabida dars berdi va 3D modellashtirish toʻgaragiga rahbarlik qildi[4].

2012-yil 12-oktyabrda Qozogʻiston Respublikasi Hukumatining 1304-sonli qarori bilan Qozogʻiston Respublikasi kosmonavti unvoni berilgan[9]. 2014-yilda Qozogʻiston Respublikasi Harbiy-havo kuchlari polkovnigi unvoni berilgan. 2014-yil may oyida boʻlib oʻtgan matbuot anjumanida Milliy kosmik agentlik raisi Talgat Musabayev Aimbetov 2017-yilda Qozogʻistondan XKSga borishi mumkin boʻlgan bosh kosmonavt sifatida koʻrib chiqilayotganini aytdi[4].

2016-yil 5-yanvar Qozogʻiston Prezidenti Garish Sapari N.K.Nurgujin M.R.A. Aimbetov bilan — Qozogʻistonning kosmik tizimlarini yaratish boʻlimlarida ishladi[10].

Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 5-maydagi 245-sonli farmoni bilan unga aviatsiya general-mayori harbiy unvoni berilgan[11].

Kosmik parvozga tayyorgarlik tahrir

2015-yilning 26-may kuni Qozogʻiston Investitsiyalar va rivojlanish vazirligi Aerokosmik qoʻmitasi matbuot xizmati rahbari (Kazkosmos funksiyalari unga oʻtgan) Yerbol Davletov RIA Novosti agentligiga „Kazkosmos“ ushbu masala boʻyicha muhokama va ish olib borayotganini aytdi. 2015-yilning 13-mayida 10 kunlik kosmik parvozdan qulagan britaniyalik qoʻshiqchi Sara Braytman oʻrniga kosmonavt Aydin Aimbetov 2015-yil sentyabr oyida XKSga yuborilgan[4].

2015-yil 22-iyunda Kosmonavtlarni tayyorlash markazidagi idoralararo komissiya Aimbetovni „Soyuz TMA-18M“ kosmik parvozi ishtirokchisi sifatida tasdiqladi. Iyul oyida uning maqomi oʻz malakasiga muvofiq „bort muhandis-2“ ga oʻzgartirildi. Rossiyalik kosmonavt Sergey Prokopyev Aimbetovning yordamchisi etib tayinlandi. „Soyuz TMA-18M“ kosmik kemasining Bayqoʻngʻir kosmodromidan uchirilishi 2015-yil sentyabriga moʻljallangan edi. Aimbetov bilan birga rossiyalik kosmonavt Sergey Volkov va yevropalik astronavt Andreas Mogensen orbitaga uchishga tayyorlanayotgan edi[12].

2015-yil 28-iyulda Davlat tibbiy komissiyasi sogʻligʻiga koʻra koinotga uchishga yaroqli, degan qarorga keldi. 2015-yilning 6—7-avgust kunlari kemaning asosiy ekipaji uchun bort-injener boʻyicha kompleks oʻquv kursini tamomladi. 7-avgust kuni ekipaj „Soyuz TMA-M“ simulyatorida sinov sessiyasini oʻtkazdi. 10-avgust kuni Idoralararo komissiya ISS-45/46/EP-18 ning asosiy va zaxira ekipajlari bilan birgalikda Boyqoʻngʻir kosmodromida parvozdan oldingi tayyorgarlikni davom ettirishni tavsiya qildi[4]. 2015-yilning 18-avgustida „Soyuz TMA-18M“ boshqariladigan kosmik kemasining asosiy ekipaji Boyqoʻngʻir kosmodromiga yetib keldi va parvozga tayyorgarlik koʻra boshladi[13]. 2015-yil 26-avgustda Roskosmos va Kazkosmos oʻrtasida qozogʻistonlik kosmonavt Aimbetovning bort muhandisi sifatida XKSga parvozi boʻyicha shartnoma imzolandi[14], 1-sentyabrda Davlat komissiyasi qarori bilan u davlat komissiyasi sifatida tasdiqlandi[15].

Kosmik parvoz tahrir

# kemani uchirish Boshlash, UTC Ekspeditsiya Qoʻnish kemasi Uchish, UTC Parvoz Kosmik yurishlar kosmosdagi vaqt
1 Soyuz TMA-18M 02, 07:37 Soyuz TMA-18M, XKS Soyuz TMA-16M 12, 03:32 9 kun 20 soat 13 daqiqa 51 soniya 0 0

Parvoz 2015-yil 2-sentyabrda boshlangan. „Soyuz TMA-18M“ kosmik kemasi ekipaji: kosmik kema komandiri S.Volkov, bort muhandislari A.Aimbetov va A.Mogensen KKK 1-platformadan (Gagarin Start) soat 07:37 da harakatlanishga kirishdilar. Bu Gagarindan 500-raketa uchirilishi edi. Kosmik kemaning XKS bilan uchrashishi ikki kunlik sxema boʻyicha amalga oshirildi. 3-sentyabr kuni ertalab soat 8:40 da kema 1989-yilda uchirilgan yapon raketasining 3-bosqichidan chetga chiqish uchun manyovr qildi[16]. Kosmik kemaning orbital stansiyaga tutashuvi 4-sentyabr kuni avtomatik rejimda amalga oshirildi. „Soyuz TMA-18M“ TPK 10 soat 39 daqiqada XKSning Rossiya segmentidagi "Poisk " kichik tadqiqot moduliga (MRM2) qoʻyildi[17].

Aimbetov kosmik parvoz paytida bir qator jismoniy va kosmik tajribalarni, xususan, „Boʻron“, „Boʻshashish“, kosmik nurlanishning odamlarga taʼsirini oʻrganish boʻyicha eksperimentni, shuningdek, atrof-muhit holatini kosmik monitoringini oʻtkazdi. Aimbetov oʻzi bilan Qozogʻiston Respublikasi bayrogʻini va Qozogʻiston Harbiy-havo kuchlari bayrogʻini, shuningdek, samaradorlikni oshiradigan va immunitetni mustahkamlovchi vitamin qoʻshimchalari bilan sublimatsiya qilingan qozoq milliy taomlarini — sariyogʻ, pishloq (qattiq), pishloq (sh. qoʻy suti). „Dastarxon-6“ tajribasi uchun qurt, quruq toychoq suti, xarcho shoʻrva, pechene va qozoq goʻshti yetkazib bergan[18][19].

Aimbetov va Mogensen ular tashrif buyurgan EP-18 ekspeditsiyasi aʼzolari edi[20]. Ularning Yerga qaytishi 2015-yil 12-sentyabrda kosmonavt G.I.Padalka qoʻmondonligi ostidagi „Soyuz TMA-16M“ kemasida sodir boʻldi[19]. T12-sentyabr kuni Moskva vaqti bilan 00:29 da „Soyuz TMA-16M“ tashuvchi raketasi Xalqaro kosmik stansiyadan uchirildi va 03:32:34 da uning qoʻnish apparati Jezqazgʻondan 146 km janubi-sharqda joylashgan Qozogʻiston choʻliga muvaffaqiyatli qoʻndi[21]. Aimbetovning parvoz davomiyligi 9 kun 20 soat 13 daqiqa 51 soniya edi[4]. U koinotga uchgan Qozogʻiston Respublikasining birinchi fuqarosi boʻldi.

Aimbetovning HKSga parvozi uchun shartnoma narxi bir milliard bir yuz million rublni tashkil etdi[22].

Oila, shaxsiy hayot, sevimli mashgʻulotlar tahrir

Liliya Almuxanbetovna Aimbetovaga uylangan (niki Donsebaeva) — Bayqoʻngʻir shahrida tugʻilgan, uy bekasi. Oilada uch farzand[1] : oʻgʻli Amir (1998-yilda tugʻilgan)[5], qizlari Diana (2000-yilda tugʻilgan) va Dayana (2006-yilda tugʻilgan)[4].

Oila velosport, yozda konkida uchish, qishda esa changʻi uchishni afzal koʻradi[23].

Mukofotlar va unvonlar tahrir

  • Qozogʻiston Xalq Qahramoni[24] (14.10.2015).
  • „Otan“ ordeni[25] (14.10.2015)
  • Sarlavha " Qozogʻiston uchuvchi-kosmonavti "[26] (14.10.2015).
  • „Qozogʻiston Respublikasi mustaqilligiga 20 yil“ medali
  • „Insonning koinotga birinchi parvoziga 50 yil“ belgisi Kazkosmosning idoraviy mukofotidir[1].
  • Toldiqoʻrgʻon shahri faxriy fuqarosi[27] (15.10.2015)
  • „Aviatsiya general-mayori Talgat Begeldinov“ esdalik medali („Qozogʻiston Respublikasi Qurolli Kuchlari faxriylari“ Respublika jamoat birlashmasi)[28]
  • „Qozoq politsiyasiga 25 yil“ yubiley medali[29]
  • Aviatsiya general-mayori (2016-yil 5-may)[11].

Manbalar tahrir

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 „Аимбетов Айдын Аканович. Биография“. Сайт Центра подготовки космонавтов имени Ю.А. Гагарина. 2015-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 14-avgust.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Сара Нургалиева. „Айдын Аимбетов встречает свой день рождения в Звездном городке“. Международное информационное агентство «Kazinform» (27 июля 2015). 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 31-iyul.
  3. Jalayir. On ekі ata. Shejіre. Taraq, Tolqimbekұli R. Almati, Dәuіr, 2000, 112 (733) b
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 „Аимбетов Айдын Аканович. Биография“. Сайт «Космическая энциклопедия». 2015-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 14-avgust.
  5. 5,0 5,1 „Айдын Аимбетов: полет в космос-это не покупка театральных билетов“ (kk). Официальный сайт акимата города Астаны. 2015-yil 27-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 20-avgust.
  6. 6,0 6,1 Вячеслав Егоров. „Мухтар и Айдын. Казахстанские «орлята» в Центре подготовки космонавтов им. Ю.Гагарина“. ЦентрАзия (10 сентября 2004). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 14-avgust.
  7. „Казахстанец Айдын Аимбетов отправился на МКС“. «nur.kz». 2015-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 августа 2015.
  8. Сара Кабикызы. „Необходимо работать так, чтобы ни у кого не возникало сомнений по поводу космической деятельности РК“. zakon.kz (15 декабря 2009). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  9. „Айдыну Айымбетову присвоили статус космонавта“. tengrinews.kz (2012). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  10. „Новости — gharysh.kz“. gharysh.kz. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 24-fevral.
  11. 11,0 11,1 „Рабочий график Главы государства. Указ «О присвоении высшего классного чина»“. nomad.su (2016-yil 11-may). 2016-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  12. „Казахстанский космонавт Айдын Аимбетов утверждён для полёта на МКС в сентябре“. Деловой Казахстан (22 июня 2015). 2015-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  13. „Роскосмос: экипажи миссии 45/46 прибыли на Байконур“. Роскосмос (18 августа 2015). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  14. „Роскосмос: контракт с Казкосмосом“. Роскосмос (26 августа 2015). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-sentyabr.
  15. „Роскосмос: Госкомиссия утвердила экипажи ТПК «Союз ТМА-18М»“. Роскосмос (1 сентября 2015). 2015-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-sentyabr.
  16. „"Союз" с космонавтами на борту уклонился от обломков японской ракеты“. РИА Новости (3 сентября 2015). 2015-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-sentyabr.
  17. „Роскосмос: пилотируемый корабль «Союз ТМА-18М» успешно пристыковался к МКС“. Роскосмос (4 сентября 2015). 2015-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-sentyabr.
  18. „Аимбетов возьмёт с собой в космос айран и мясо по-казахски“. Today.kz (29 июля 2015). 2015-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  19. 19,0 19,1 „Пресс-конференция экипажа ТПК «Союз ТМА-18М»“. Телестудия Роскосмоса (1 сентября 2015). 2015-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-sentyabr.
  20. „Роскосмос: состоялся успешный запуск пилотируемого корабля «Союз ТМА-18М»“. Роскосмос (2 сентября 2015). 2015-yil 4-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 2-sentyabr.
  21. „Роскосмос приветствует экипаж на Земле экспедиции 43/44“. Роскосмос (12 сентября 2015). 2015-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 14-sentyabr.
  22. „Казкосмос и Роскосмос окончательно договорились о полете Аимбетова на МКС“. «nur.kz». 2015-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 августа 2015.
  23. Мария Чаленко. „Дорога к звёздам Айдына Аимбетова“. Международный казахский сервер Казах.ру (2007). 2015-yil 23-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-avgust.
  24. „Н. Назарбаев присвоил космонавту Айдыну Аимбетову звание «Халық қаһарманы»“. Казинформ (2015-yil 14-oktyabr). 2018-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  25. „Космонавту Аимбетову присвоено звание «Халық қаһарманы»“. Tengrinews.kz (2015-yil 14-oktyabr). 2019-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  26. „Почётное звание «Қазақстанның ғарышкер-ұшқышы» присвоено Айдыну Аимбетову“. Казинформ (2015-yil 14-oktyabr). 2016-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  27. „Айдын Аимбетов стал почётным гражданином Талдыкоргана (фото)“. inform.kz (2015-yil 15-oktyabr). 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  28. „Флаг ВВС ВС РК почти 160 раз облетел земной шар“. mod.gov.kz (2015-yil 23-oktyabr). 2016-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.
  29. „Космонавту Айдыну Айымбетову вручили медаль «25 лет Казахстанской полиции»“. taldyk.info. 2018-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 18-iyul.

Havolalar tahrir