Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi

Amerika Qoʻshma Shtatlari Oliy sudi (inglizcha: Supreme Court of the United States) — AQSHning eng yuqori sud instansiyasi.

Sud 9 sudyadan iborat boʻlib, ulardan biri raisdir. Sud odatda kassatsiya sudi vazifasini bajaradi, ammo bir qator hollarda (masalan, diplomatlar yoki bir davlatning boshqa davlatga nisbatan daʼvolari toʻgʻrisida) birinchi instansiya sudi boʻlishi mumkin.

Sudyalar Prezident tomonidan Senatning maʼqullashi bilan umrbod tayinlanadi va oʻz ixtiyori bilan isteʼfoga chiqish yoki sodir etilgan jinoyatlar uchun impichment natijasida oʻz vakolatlarini muddatidan oldin tugatishi mumkin. Oliy sud tarkibini tashqi bosimsiz yangilashni ragʻbatlantirish uchun kamida 70 yoshida nafaqaga chiqqan Oliy sud sudyalarining ish haqini saqlab qolish huquqi toʻgʻrisida qonun qabul qilingan. 1789-yildan 2005-yilgacha AQSh prezidentlari 149 ta Oliy sud sudyalarini tayinladilar, ularning 80 % dan ortigʻi sudya boʻlishga erishgan. Statistik maʼlumotlarga koʻra, har 22 oyda yangi sudya tayinlanadi.

Oliy sud 1789-yilda tashkil topgan va birinchi qarorini 1792-yilda qabul qilgan. Oliy sudning taʼsiri 1803-yildan soʻng, Oliy sud qonunchilik hujjatlarining AQSh konstitutsiyasiga muvofiqligini baholash huquqini oʻz zimmasiga olganidan soʻng, yaʼni qonunlarning amal qilishini toʻxtatib qoʻyish huquqini oʻz zimmasiga olgandan keyin keskin oshdi. Keyinchalik Yevropada bunday funksiyalar uchun alohida sud turi yaratildi — yaʼni Qoʻshma Shtatlarda boʻlmagan Konstitutsiyaviy sud.

Shu bilan birga,  AQSh Kongressi oʻz faoliyati davomida uch marta Konstitutsiyaga oʻzgartish kiritish orqali Oliy sud qarorlarini bekor qildi, ilgari har bir holatda shtatlarning 3/4 qismi qonun chiqaruvchi organlarining zarur tasdigʻini olgan edi. Shu yoʻl bilan, xususan, Oliy sud tomonidan taqiqlangan daromad soligʻi joriy etildi va Amerikada tugʻilgan afroamerikaliklarning AQSh fuqaroligini avtomatik ravishda olish huquqi oʻrnatildi.

Istisnosiz, AQSh Oliy sudining barcha aʼzolari 1835-yilgacha, prezident Endryu Jekson katolik sudyasi Rojer Toni (Toni bosh sudya boʻlishiga) tayinlaganiga qadar erkak protestantlar edi. 1916-yilda Prezident Vudrou Uilson yahudiy eʼtiqodining birinchi hakami Lui Brenditsni tayinladi. 1967-yilda Thurgood Marshall prezident Lindon Jonsonning taklifiga binoan AQSh Oliy sudiga tayinlangan birinchi afroamerikalik boʻldi. 1981-yilda R. Reygan tomonidan koʻrsatilgan birinchi ayol sudya Sandra Day OʻKonnor nomzodi tasdiqlandi. 2009-yil avgust oyida Sonia Sotomayor prezident Barak Obamaning taklifiga binoan AQSh Oliy sudiga saylandi va Lotin Amerikalik birinchi sudya boʻldi.

Tarixi

Tashkil etilishining dastlabki davrida Oliy sud katta obroʻga ega boʻlmagan. Ammo Jon Marshall uning raisi boʻlganida hammasi oʻzgardi. 1803-yilda V. Marberida v. J. Medison, u prezident T. Jeffersonning Demokratik-Respublikachilar maʼmuriyati bilan toʻqnashuvdan qochib, sudyaning patentini Federalist Merberiga bermadi. Biroq, buni amalga oshirishda Marshall Oliy sudning konstitutsiyaviy nazorat vakolatlarini taʼminladi. Merburi patent olishga haqli ekanligini va unga mandamus berish uchun asoslar borligini tan olib, sud ijro hokimiyatiga qarshi mandamus berolmasligiga qaror qildi, chunki bu hokimiyatni taqsimlash tamoyilini buzadi. Shu bilan sud 1789-yildagi „Sudlar toʻgʻrisida“gi qonunning 13-moddasini bekor qildi. Sud qarori konstitutsiyaning oddiy qonunlardan ustunligini tasdiqladi va sudning izohlovchi rolini oqladi.

Sud tarkibi

Aʼzolar soni

AQSh Oliy sudining amaldagi tarkibi (2020-yil oktyabridan)

AQSh Konstitutsiyasida Oliy sud sudyalarining soni aniq koʻrsatilmagan. AQSh Konstitutsiyasining III moddasiga binoan AQSh Kongressi ushbu raqamni oʻzgartirish huquqiga ega, ammo 1869-yildan beri ushbu huquqdan foydalanmayapti. Dastlab, Oliy sud olti sudyadan iborat edi, chunki mamlakat hududi kengayib, Oliy sud sudyalari soni ortdi. 1789-yilda atigi olti sudya boʻlgan, 1807-yilda yettita, 1837-yilda toʻqqizta, 1863-yilda oʻnta, 1866-yilda toʻqqizta, 1867-yilda - sakkiz va 1869-yilda yana toʻqqiz kishi bor edi   .

Oliy sud sudyalari sonining pasayishi 1866-yildagi sud okruglari toʻgʻrisidagi qonundan boshlandiinglizcha: Judicial Circuits ActBosh sudya Salmon Cheyzning taklifiga binoan qabul qilingan „ Sud sudlari toʻgʻrisida“ gi qonun . Ushbu qonunga binoan, Oliy sudning isteʼfodagi uchta sudyasining oʻrindiqlarini qayta egallash mumkin emas edi, shu sababli sudyalar soni ettitagacha kamaytirilishi kerak edi. 1869-yilda yangi sud qonuni qabul qilindiinglizcha: Judiciary Act of 1869 Sudyalar soni toʻqqiztani tashkil etgan 1869-yildagi sud qonuni.

Prezident Ruzvelt 1937-yilda sudni iqtisodiy islohotlar tarafdorlarini joylashtirish uchun kengaytirishga harakat qildi. U har bir sudya yetmish yarim yoshga toʻlganida, sud tarkibini kengaytirishni taklif qildi. Garchi Amerika jamoatchiligi va Kongress prezidentni qoʻllab-quvvatlagan va islohotlarga toʻsqinlik qilgan Oliy sudni qoralagan boʻlsa-da, sud hokimiyatining mustaqilligi fursat talabidan koʻra muhimroq qiymat sifatida tan olindi.  Bundan tashqari, AQSh Oliy sudi Prezident va Kongressga shartnoma erkinligi masalasida asta-sekin boʻysundi. Natijada sud tarkibi kengaytirilmadi.

Tayinlov tartibi

AQSh Konstitutsiyasining ikkinchi moddasiga binoan Oliy sud tarkibini Prezident belgilaydi va Senat tomonidan tasdiqlanadi. Odatda, prezidentlar oʻxshash siyosiy qarashlarga ega nomzodlarni afzal koʻrishadi: respublikachilar konservativ mafkuraga ega sudyalarni, liberallar bilan demokratlarni afzal koʻrishadi. Tarixda istisnolar boʻlgan. Prezident Eyzenxauer keyinchalik sud tarixidagi eng liberal sudyalardan biri boʻlgan Erl Uorrenni Bosh sudyaning idorasiga tanishtirganda, u ikkinchisining konservatizmiga ishongan. Keyinchalik, Eyzenxauer ushbu tayinlanishni „hayotimdagi eng katta xato“ deb taʼrifladi.

Bayonot

Oliy sud sudyasi lavozimiga nomzod Senatga taqdim etilishidan oldin Senatning Sud qoʻmitasi tomonidan intervyu olinadi. Suhbatdan soʻng qoʻmita Senatga ijobiy, salbiy yoki neytral tavsiyalar beradi.

Ushbu amaliyot nisbatan yaqinda, 1925-yilda paydo boʻlgan va Xarlan Stoun nomi bilan bogʻliq. Keyin bir qator senatorlar u moliya olami bilan chambarchas bogʻliqligidan xavotir bildirdi. Ularning bayonotlariga javoban Stoun intervyu paytida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan barcha shubhalarni aniqlab olishga tayyorligini bildirdi. Ushbu chora unga oʻz nomzodiga boʻlgan shubhalarni bartaraf etishga va tayinlanishiga yordam berdi.

Ushbu amaliyot 1955-yilda Jon Marshall Xarlan nomzodi bilan qayta tiklandi. Uning nomzodi Brown va Taʼlim kengashining ishida muhim qaror qabul qilinganidan koʻp oʻtmay koʻrsatildi va bu jamoatchilikning katta noroziligiga sabab boʻldi. Bir necha janubiy senator Xarlanning Oliy sudga tayinlanishiga toʻsqinlik qilishga urindi.

Tasdiqlash uchun mutlaq koʻpchilik talab qilinadi. Senat taklif qilingan nomzodni kamdan-kam rad etadi. Tarixda bunday holatlar oʻn ikki marta boʻlgan, oxirgi marta 1987-yilda. Ulardan biri Senat Robert Bork nomzodini tasdiqlashdan bosh tortdi.

Baʼzi nomzodlar hech qachon Senat ovozini olmagan. Nomzodni rad etish uchun salbiy qoʻmitani chaqirib olish yetarli boʻlmasa-da, Senatda ovoz berish ataylab kechiktirilishi mumkin. Shunday qilib, Prezident Lyndon Johnsonning bosh sudya Erl Uorrenni sud aʼzolaridan biri Abie Fortes bilan almashtirishga urinishi aynan Senatda muhokamalar choʻzilib ketganligi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Xuddi shu tarzda, 2016-yilda Senat Barack Obama tomonidan taqdim etilgan sudya Merrik Garland nomzodini koʻrib chiqishni rad etdi, natijada yangi saylangan prezident Donald Trump nomzod koʻrsatish huquqini oldi.

Prezident sudyalik lavozimiga nomzodni muhokamadan oldin qaytarib olishi mumkin. Bu, odatda, nomzodning imkoniyatlari juda past boʻlsa sodir boʻladi. Soʻnggi pretsedentlar orasida Harriet Mayersning nomzodini George Bush Adliya qoʻmitasi eshitishidan oldin uning maxfiy maʼlumotlarga ega boʻlishiga nisbatan ilgari eʼtirozlar boʻlganligi sababli qaytarib olinishi ham bor.^{[manba kerak]}

1981-yilgacha tasdiqlash jarayoni nisbatan tez edi. Garri Truman prezidentligidan Richard Nikson prezidentligigacha yangi sudyani tasdiqlash oʻrtacha bir oy davom etdi. Reygan prezidentligi davrida ham bu jarayon choʻzildi. Baʼzilar buni sudning kuchayib borayotgan siyosiy taʼsiri bilan bogʻlashadi.

Nomzod Senatda tasdiqlangandan soʻng, Prezident tegishli patentni AQSh hukumati muhri bilan imzolaydi va muhrlaydi.