Archa

Archa (lotincha: Juniperus) — Archadoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va butalardan iborat turkum. Archaning 70 ga yaqin turlari mavjud. U bir jinsli, bir yoki ikki uyli boʻlib, shamol yordamida changlanadigan ignabargli oʻsimlik hisoblanadi. Erkak archalar sargʻish rangda, 3–6 changdonli qipiqsimon changchilardan iborat, urgʻochi archalar esa yashil boʻlib, urugʻchibarg va urugʻkurtaklardan tashkil topgan. Archaning qubba mevalari dumaloq (diametri 5–20 mm) shaklda boʻlib, ichida 1–10 dona urugʻ saqlaydi. Archa mart–may oylarida gullaydi, mevasi esa ikkinchi yil (sentabr–noyabrda) pishib, qish yoki bahorda toʻkiladi. Archaning urugʻini yaxshi undirish uchun uni kuzda sepishdan oldin stratifikatsiya qilish kerak. Ikki-uch yoshli koʻchatlari ekiladi. Oʻzbekiston va umuman Oʻrta Osiyo togʻlarida J. semiglobosa (sovur archa), J. turkestanica (oʻrik archa), J. sabina (qora archa) va J. seravschanica (Zarafshon archasi) kabi turlari keng tarqalgan.

Archaning xoʻjalikdagi ahamiyati katta: yogʻochi meʼmorlikda, oʻymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Ayrim turlari xushmanzara oʻsimlik sifatida oʻstiriladi. Qubbalaridan efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotalar olinadi. Shuningdek, qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balgʻam koʻchiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Oʻrta Osiyoda oʻsuvchi turlardan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qoʻllanadi^[1]

Ekologiyasi

Archa oʻsimliklari turli muhitlarda oʻsa oladi. Masalan, Lahaul vodiysidagi archalarni toshloq tuproqli, quruq joylarda topish mumkin. Bu oʻsimliklarni yaylov hayvonlari va qishloq aholisi turli maqsadlarda keng foydalanadi. Barglari va yogʻochining muhim xususiyatlari tufayli, qishloq aholisi ushbu daraxtlarni kesib ulardan foydalanadi^[2].

Gʻarbiy hududlarda archa oʻsimliklarining oʻziga xos turlari keng va ochiq oʻrmonlarda uchraydi. Yongʻinlarning kamayishi va chorva mollarining yoʻqligi tufayli gʻarbiy archalar koʻpayib, ularni kesish koʻpaygan. Bu esa atrof-muhitda oʻzgarishlarga olib keladi; masalan, avval atrof-muhit va qishloq xoʻjaligi uchun zarur boʻlgan hayvonlar yashaydigan ekotizimlar buziladi^[3].

Archalar populyatsiyasi ortgani sari, togʻlarda yogʻoch turlarining kamayishi kuzatilmoqda. Daraxtlar orasidagi raqobatning kuchayishi, meva mahsulotlari hajmining kamayishiga olib kelmoqda.

Oʻstirilishi

Archalar park va bogʻlar uchun manzarali oʻsimlik sifatida keng tarqalgan eng mashhur ignabargli daraxtlardan biridir. Ular turli rang va oʻlchamlarda koʻp yillar davomida koʻpaytirilgan boʻlib, turli shakllarni yaratish imkonini beradi. Shu jumladan, mitti miniatyura navlari ham mavjud boʻlib, ular dekorativ koʻrinishi bilan bogʻlarga oʻzgacha goʻzallik bagʻishlaydi.

Manbalar

↑ "Archa" OʻzME. A-harfi^{[sayt ishlamaydi]} Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Rawat, Yashwant S.; Everson, Colin S. (2012-10-01). "Ecological status and uses of juniper species in the cold desert environment of the Lahaul valley, North-western Himalaya, India" (en). Journal of Mountain Science 9 (5): 676–686. doi:10.1007/s11629-012-2274-0. ISSN 1672-6316.
↑ Belsky, A. Joy (1996). "Viewpoint: Western Juniper Expansion: Is It a Threat to Arid Northwestern Ecosystems?". Journal of Range Management 49 (1): 53–59. doi:10.2307/4002725. ISSN 0022-409X.

Havolalar

Junipers of the world
Gymnosperm Database – Juniperus
Arboretum de Villardebelle Photos of cones and foliage of selected species

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] "Archa" OʻzME. A-harfi^{[sayt ishlamaydi]} Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[:0-2] Rawat, Yashwant S.; Everson, Colin S. (2012-10-01). "Ecological status and uses of juniper species in the cold desert environment of the Lahaul valley, North-western Himalaya, India" (en). Journal of Mountain Science 9 (5): 676–686. doi:10.1007/s11629-012-2274-0. ISSN 1672-6316.

[:2-3] Belsky, A. Joy (1996). "Viewpoint: Western Juniper Expansion: Is It a Threat to Arid Northwestern Ecosystems?". Journal of Range Management 49 (1): 53–59. doi:10.2307/4002725. ISSN 0022-409X.

[1]

[2]

[3]