Archa

Archa (lotincha: Juniperus) – Archadoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt va butalar turkumi. 70 ga yaqin turi bor. Archaning bir jinsli, bir yoki ikki uyli, shamol yordamida changlanuvchi, ignabargli oʻsimlik. Archaning erkaklik qubbasi sargʻish, 3 – 6 changdonli qipiqsimon changchilardan tashkil topgan. Urgʻochi qubbalari yashil boʻlib, qarama-qarshi yoki oldinma-keyin oʻrnashgan urugʻchibarg va urugʻkurtaklardan iborat. Qubbalari yumaloq (diametri 5 – 20 mm), ichida 1 – 10 dona urugʻ bor. Archa mart-may oylarida gullaydi. Mevasi qoʻngʻir, ikkinchi yili (sentabr – noyabrda) pishib, qish yoki bahorda toʻkiladi. Archa urugʻini yaxshi undirish uchun uni yezda stratifikatsiya qilib, kuzda sepiladi. 2 – 3 yoshli koʻchati ekiladi. Archaning koʻpchiligi oʻrta mintaqalarda oʻsadi. Baʼzi turlari tropik hududlardagi togʻlarda ham uchraydi. J. semiglobosa (sovur Archa.), J. turkestanica (oʻrik Archa.), J. sabina (qora Archa.) va J. seravschanica (Zarafshon Archasi.) kabi turlari Oʻrta Osiyo, xususan Oʻzbekiston togʻlarida tarqalgan boʻlib, maxsus archazorlarni tashkil qiladi. Archaning xoʻjalikdagi ahamiyati katta. Yogʻochi meʼmorlikda, oʻymakorlikda va qalam yasashda ishlatiladi. Baʼzi turlaridan xushmanzara oʻsimlik sifatida foydalaniladi. Qubbalaridan turli moddalar (efir moyi, qatron, qand, mum va organik kislotala) olinadi. Qubbasining damlamasi tabobatda siydik haydovchi, balgʻam koʻchiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Oʻrta Osiyodagi turlaridan olinadigan efir moyining sedrol fraksiyasi esa jarohatni, suyakning teshilib oqishini davolashda qoʻllanadi.^[1]

Ekologiyasi

Archa oʻsimliklari har xil muhitda oʻsadi. Lahaul vodiysidagi archalarni toshloq tuproqlarda ekilgan quruq, toshloq joylarda topish mumkin. Yaylov hayvonlari va qishloq aholisi bu oʻsimliklardan tez-tez foydalanadi. Bu oʻsimlikning barglari va yogʻochlarining bir qancha muhim xususiyatlari sabab qishloq aholisi bu daraxtlarni kesib ulardan foydalanishadi ^[2].Bundan tashqari, gʻarbiy hududlardagi archa oʻsimliklari navining oʻziga xos turi, keng, ochiq joylardan iborat boʻlgan oʻrmonlarda uchraydi. Yongʻinlarning kamayishi va chorva mollarining yoʻqligi gʻarbiy archalarni kesilishining ikkita asosiy sababidir. Archalarning bunday kesilishi atrof-muhitdagi oʻzgarishlarga olib keladi. Masalan ilgari atrof-muhit va qishloq xoʻjaligida yashagan hayvonlarning turlari uchun ekotizim buzilgan^[3].Archalar populyatsiyasi koʻpaygani sari togʻ katta qo'rg'oni kabi yogʻoch turlarining kamayishi kuzatiladi. Archa daraxtlari orasida raqobat kuchayishi mayda meva mahsulotlarining kamayishiga olib keladi.

Oʻstirilishi

Archalar park va bogʻlar uchun manzarali oʻsimlik sifatida yetishtiriladigan eng mashhur ignabargli daraxtlardan biridir. Ular koʻp yillar davomida rang va oʻlcham jihatidan turli xil shakllarni ishlab chiqarish uchun koʻpaytiriladi. Ularga eng mitti miniatyura navlari kiradi.

Manbalar

↑ "Archa" OʻzME. A-harfi^{[sayt ishlamaydi]} Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Rawat, Yashwant S.; Everson, Colin S. (2012-10-01). "Ecological status and uses of juniper species in the cold desert environment of the Lahaul valley, North-western Himalaya, India" (en). Journal of Mountain Science 9 (5): 676–686. doi:10.1007/s11629-012-2274-0. ISSN 1672-6316.
↑ Belsky, A. Joy (1996). "Viewpoint: Western Juniper Expansion: Is It a Threat to Arid Northwestern Ecosystems?". Journal of Range Management 49 (1): 53–59. doi:10.2307/4002725. ISSN 0022-409X.

Havolalar

Junipers of the world
Gymnosperm Database – Juniperus
Arboretum de Villardebelle Photos of cones and foliage of selected species

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] "Archa" OʻzME. A-harfi^{[sayt ishlamaydi]} Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[:0-2] Rawat, Yashwant S.; Everson, Colin S. (2012-10-01). "Ecological status and uses of juniper species in the cold desert environment of the Lahaul valley, North-western Himalaya, India" (en). Journal of Mountain Science 9 (5): 676–686. doi:10.1007/s11629-012-2274-0. ISSN 1672-6316.

[:2-3] Belsky, A. Joy (1996). "Viewpoint: Western Juniper Expansion: Is It a Threat to Arid Northwestern Ecosystems?". Journal of Range Management 49 (1): 53–59. doi:10.2307/4002725. ISSN 0022-409X.

[1]

[2]

[3]