Artilleriya

Artilleriya (fransuzcha  artillerie, qadimgi fransuz atillier — tayyorlash, jihozlash  ):

1. qurolli kuchlar tarmogʻi, asosiy quroli artilleriya — nisbatan katta kalibrli oʻqotar qurollar : toʻplar, gaubitsalar, minomyotlar va boshqalar (har xil turdagi artilleriya moslamalari va oʻqli raketalar), mos ravishda harakatlantiruvchi va raketa bilan jihozlangan. dushmanning ishchi kuchi va ob’ektlarini yoʻq qilish uchun moʻljallangan qurollar (snaryadlar);
2. artilleriya qurollari toʻplami;
3. ilmiy intizom (lat . ars tormentaria, machina bellica, machinaria, tormenta bellica, artilleria), artilleriya qurollarini qoʻllash texnikasi va taktikasini oʻrganuvchi fan .

Artilleriya — zamonaviy Qurolli Kuchlarning quruqlikdagi qoʻshinlarining asosiy zarba berish kuchi boʻlgan eng qadimgi uchta harbiy boʻlinmalaridan biri . Artilleriya oʻzining jangovar missiyasi, qurol tizimlarining turlari va tashkiliy tuzilishiga koʻra turli xil tasnifga ega. 105 mm va undan katta kalibrli artilleriya kimyoviy va biologik oʻq-dorilardan foydalanishga qodir va 152-155 mm kalibrdan boshlab taktik yadroviy oʻq -dorilardan foydalanishga qodir . Toʻplar, gaubitsalar, minomyotlar, teskari miltiqlar, jangovar mashinalar, tankga qarshi boshqariladigan raketalar kiradi .va raketa artilleriyasi; artilleriya va oʻq-dorilar; artilleriya mashinalari — gʻildirakli va gʻildirakli traktorlar va boshqalar; yongʻinga qarshi qurilmalar; razvedka va otish uskunalari; barcha turdagi oʻq otish qurollari, granatalar.

Bundan tashqari, „artilleriya“ nomi qoʻshinlarning turini, shuningdek, artilleriya qurollarining qurilmasi, konstruktsiyasi, ishlab chiqarilishi va ekspluatatsiyasi, ularning jangovar xususiyatlari, otishma va jangovar foydalanish usullari haqidagi fanni bildirish uchun ishlatiladi

Atamaning kelib chiqishi

Bu soʻz rus tilida 1695 yildan beri ishlatilgan; undan oldin „kiyim“ soʻzi eng koʻp ishlatilgan. Soʻzning kelib chiqishi uchun bir nechta variant mavjud:

• lotincha arcus (kamon) va tellum (oʻq) yoki ars (sanʼat) va tollendi (otish) soʻzlaridan
• italyancha arte (sanʼat) va tirare (otish) dan. Artilleriya nazariyotchisi Nikkolo Tartaliyaga (1500-1557) tegishli.
• Qadimgi fransuz atelyesidan , yaʼni joylashtirish, oʻrnatish va eskirish degan maʼnoni anglatadi, yaʼni asbob-uskunalar, jihozlar, deb 13-asrdan boshlab turli qamal uskunalari deb ataladi

Qoʻshimcha

Dengiz, havo va quruqlikdagi A.ga boʻlinadi. Dengiz A.si oʻz navbatida qirgʻoq va kema A.siga, havo A.si bal-listik va taktik xususiyatiga koʻra zam-barak, gaubitsa, tankka karshi minomyot, reaktiv va zenit (havo) A.ga boʻlinadi. Quruqlikdagi A. yer usti, zenit va max-sus A.ga ajratiladi. Yer usti A.si yerdagi kuchlarga qarshi jang qilish uchun, zenit A.si esa samolyotlarga va (baʼzan) yerdagi kuchlarga qarshi oʻt ochish uchun ishlatiladi. Maxsus A. asosan reaktiv qurollarga qarshi qoʻllaniladi. A. toʻplarining ka-librlari 20 dan 400 mm gacha va undan katta, ogirligi bir necha kg dan oʻnlab va yuzlab t gacha boʻlishi mumkin. Ballistik xususiyatiga kura A. qurollari nishonga toʻgʻri otuvchi (pushka) va qiyalatib otuvchi tuplar (minomyot, gaubitsa va morgiralar)ga ajratiladi. A. fan sifatida A. qurollarining tuzilishi, ulardan foydalanish, ularni loyihalash, ishlab chiqarish, jangda ishlatish 652haqidagi ilmlarni oʻz ichiga oladi. A. koʻp ayerli tarixga ega. Qadim za-monda Xitoy, Yevropada tosh otadigan (irgʻitadigan) mashinalar boʻlgan. Amir Temur qal’alarni zabt etishda tosh ota-digan ana shunday mashinalar (palaxmonlar)dan, Bobur Hindistonni zabt etishda borund (porox) bilan ishlaydigan „toʻfak“ dan foydalangan. Otish uchun arablar po-roxdan foydalana boshlashgach (14-asr), A. davri boshlanadi. Dastlabki toʻplar yogʻoch taglikka oʻrnatilgan temir karnay shaklida boʻlib, oʻq sifatida temir, tosh parchalari ishlatilgan. Keyinroq (15-asr) toʻplar mis va jezdan quyila boshlandi. A. texnikasi mukammallashdi, faqat qamal va himoya uchungina emas, balki dala janglarida ham ishlatila boshlandi. A. piyoda askarlarga yordam beruvchi mustaqil qoʻshin turiga aylandi. Tutun-siz poroxlarning qoʻllanilishi, stvol va sna-ryadlarning uzaytirilishi, toʻpning oʻq otish vaqtida orqaga tepishiga chek qoʻyish A.ga tez va uzoqqa otish imko-nini berdi. Oʻt ochishga tayyorgarlik, nishonga toʻgʻrilash va oʻq uzish jarayonlarining mexaniqlashtirilishi A.ning yuksak operativ-taktik tezkorligini taʼminladi. A.ning soʻnggi taraqqiyoti reaktiv va atom A.sini yaratish va takomillashti-rishdan iborat. Oʻzbekiston qurolli kuchlarida ham A.ning ahamiyati katta.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil