Avstriya — Vengriya munosabatlari

Yevropa Ittifoqiga aʼzo ikki davlat Avstriya va Vengriya oʻrtasida qoʻshnichilik aloqalari mavjud. Avstriyaning hukmron sulolasi Gabsburglar XVI asrda Vengriya taxtini meros qilib olganidan beri ikkala mamlakat ham uzoq umumiy tarixga ega. Ikkalasi ham 1867-yildan 1918-yilgacha parchalangan Avstriya-Vengriya imperiyasining bir qismi edi. Ikki davlat oʻrtasida diplomatik aloqalar 1921-yilda, ajralganidan keyin oʻrnatilgan.

Ikkala davlat ham Yevropa Ittifoqining toʻliq aʼzolaridir. Ular Shengen shartnomasi tufayli istalgan joyda nazoratsiz oʻtish mumkin boʻlgan chegaraga ega.

Mamlakatni taqqoslash

Rasmiy nomi	Avstriya	Vengriya
Bayroq
Gerb
Aholi	8 725 931 kishi	9 830 485 kishi
Hudud	83 879 km ²	93 028 km ²
Aholi zichligi	101,4/km ²	105,9/km ²
Hukumat	Federal parlament konstitutsiyaviy respublika	Unitar parlamentli konstitutsiyaviy respublika
Poytaxt	— Vena 1,863,881 kishi	— Budapesht 1 759 407 kishi
Eng katta shahar	— Vena 1,863,881 kishi	— Budapesht 1 759 407 kishi
Rasmiy til	Nemis	Venger
Asosiy dinlar	59,9 % Rim katoliklik, 6 % pravoslav, 3,4 % protestantizm, 7 % islom, 0,2 % buddizm, 0,1 % iudaizm, 23,4 % boshqa yoki hech kim	38,9 % katolik, 13,8 % protestantizm, 0,2 % pravoslav, 0,1 % iudaizm, 1,7 % boshqa, 16,7 % dinsiz, 1,5 % ateizm.
Etnik guruhlar	81,1 % avstriyalik, 2,7 % nemis, 2,2 % serb, 2,2 % turk, 11,5 % boshqa	83,7 % venger, 3,1 % siganlar, 1,3 % nemislar, 14,7 % eʼlon qilinmagan
YaIM (nominal)	387,299 milliard dollar, aholi jon boshiga 44,561 dollar	132,683 milliard dollar, aholi jon boshiga 13,487 dollar
Birinchi rahbar	Leopold I (Avstriyaning birinchi markgrafi, 976-994)	Buyuk shahzoda Arpad (qabilaning birinchi anʼanaviy rahbari, 895-907) Qirol Avliyo Stefan (xristian podsholigi, 997-1038)
Hozirgi davlat rahbari	Prezident Aleksandr Van der Bellen (mustaqil; 2017-hozirgi)	Prezident Katalin Novak (Fidesz; 2022-hozirgi)
Hozirgi hukumat rahbari	Kansler Karl Nexammer (Avstriya Xalq partiyasi; 2021-yildan hozirgacha)	Bosh vazir Viktor Orban (Fidesz; 1998-2002, 2010-hozirgacha)
Tashqi qarz (nominal)	802,010 milliard dollar (2014-yilning 1-choragi) — YaIMning 200 %	202.000 milliard dollar (2012-yilning 4-choragi) — YaIMning 115 %
YaIM (PPP)	415,936 milliard dollar, aholi jon boshiga 47,856 dollar	265,037 milliard dollar, aholi jon boshiga 26,941 dollar
Valyuta	Yevro (€) — yevro	Vengriya forinti (Ft) — HUF
Inson taraqqiyoti indeksi	0,885 (juda yuqori)	0,828 (juda yuqori)
Chet ellik aholi	2011-yilda Avstriyada 55 038 Vengriya fuqarosi yashagan	2011-yilda Vengriyada 84 nafar Avstriya fuqarosi yashagan

Tarixi

1915-yildan Avstriya-Vengriyaning oʻrta qoʻshma gerbi

Ikkinchi jahon urushidan oldin

Birlashgan monarxiyaning soʻnggi oʻn yilliklarida Avstriya va Vengriya yonma-yon rivojlandi. Vengriyada Vengriya millatlari toʻgʻrisidagi qonun (1868) bilan barcha fuqarolarning toʻliq tengligi Yevropaning birinchi ozchilik huquqlari bilan tiklandi. Vengerlar aristokratiyasi va burjuaziyasi qirq yil ichida koʻp millatli qirollikning etnik guruhlarini „vengerlashtirish“ ga harakat qildi: Bu asosan taʼlim, til va boshqaruvga taʼsir qildi. Koʻp millatli Avstriyada davlatning asosiy qonuniga asosan (Staatsgrundgesetz) 1867-yil Imperator Avstriyaning barcha xalqlarini teng deb eʼlon qildi, ammo Germaniya taʼsiri oʻz ahamiyatini saqlab qoldi. Vengriya Qirolligida saylov huquqi yuqori tabaqa vakillariga berilgan, Avstriyada esa 1907-yilda barcha erkaklarning umumiy, teng va toʻgʻridan-toʻgʻri ovoz berish huquqi oʻrnatilgan^[1].

Birinchi jahon urushidan oldin koʻplab aristokratik venger oilalari (masalan, Esterhazi, Batyaniy va Palfi) Vena shahrida oʻz saroylariga ega boʻlib, u yerda sulolaning qirollari (ular Avstriya imperatori ham boʻlgan) istiqomat qilgan. Ulardan baʼzilari bugungi kunda ham ushbu binolarga egalik qilishadi.

Birinchi jahon urushiga olib kelgan monarxiyaning halokatli tashqi siyosati uchun ikkala yetakchi davlatlarning siyosatchilari va generallari, Avstriya nemislari va vengerlar javobgar edi. Ikkala davlatning ham millionlab fuqarolari boshqa mamlakatlar hududida yashagan: avstriyaliklarga Chexiya va Moraviya nemislarini oʻz respublikalariga qoʻshishga ruxsat berilmadi, vengerlar Transilvaniya mojarlarini Ruminiyaga, Chexoslovakiyaga (hozirgi Slovakiya) va Dunay shimolidagilarga qoldirishga majbur boʻlishdi.

1919-yildagi Versal shartnomasi va 1920-yil Trianon shartnomasiga koʻra, Vengriya oʻzining Deutsch-Westungarn deb nomlangan eng gʻarbiy qismini Avstriyaga berishga majbur boʻldi^[2]^[3]., chunki bu tumanlarda asrlar davomida nemislar yashagan. Hudud Avstriyaning yangi Burgenland (nemischa: Ödenburg (hozirgi veng.: Sopron) davlatining poytaxti qilinadigan boʻldi. Vengriya bu shahardan voz kechishga rozi boʻlmadi, shuning uchun ittifoqchi kuchlar referendum oʻtkazishni buyurdilar, bunda vengerlar gʻalaba qozondi. Garchi koʻplab avstriyaliklar soʻrovlarni tartibsiz deb hisoblashgan boʻlsa-da, natija qatʼiy deb hisoblangan. Avstriyaliklar tomonidan Burgenland deb atalgan hudud 1921-yilning kuzida Avstriyaga berilgan. Hatto bugungi kunda ham venger tili Burgenlandning baʼzi jamoalarida rasmiy til sifatida ishlatilishi mumkin. Vengriya aristokratlari Esterhazys va Batthyanys kabi oʻzlarining ulkan mulklarini 1945-yilda Vengriya mulklari ekspropriatsiya qilinganidan keyin ham Avstriyada saqlab qolishgan.

Sovuq urush davri

1945-yildan keyin Vengriya va Chexoslovakiyaning kommunistik rejimlarga nisbatan siyosati avstriyalik siyosatchilarni saylovlarda unchalik qoʻllab-quvvatlamagan boʻlsa-da, Avstriya Kommunistik partiyasi bilan munosabatlarida juda ehtiyotkor boʻlishga majbur qildi. Temir parda chegara yaqinida yashovchi venger va avstriyaliklarga Yevropaning boʻlinganini shaxsan his qilishga imkon bergan.

1956-yilgi Vengriya inqilobi paytida avstriyaliklar Imre Nagy, Pal Maleter va minglab inqilobchilar muvaffaqiyat qozonishiga umid qilishgan. Qizil Armiya aralashganida, 1955-yilda qabul qilingan Avstriyaning betaraflik siyosati hukumatning Avstriyaga kirgan har qanday chet ellik askarni otib tashlash buyrugʻi bilan sharqiy chegarada armiyani (Bundesher) joylashtirishni toʻxtatmadi. Oʻn minglab vengriyalik qochqinlar Avstriyaga Andaudagi koʻprik orqali va boshqa yoʻllar bilan kirishgan (1957-yilda amerikalik yozuvchi Jeyms Mishener „Andaudagi koʻprik“ romanini nashr etdi). Avstriyada qochqinlar katta hamdardlik bilan kutib olindi.

Eng koʻzga koʻringan qochqin Vengriya primati arxiyepiskop kardinal Yozef Mindszenti edi. Inqilob davrida qamoqdan ozod boʻlgach 1971-yilgacha Vengriyani tark etishga qaror qilgunga qadar Budapeshtdagi Amerika elchixonasida yashadi. Keyin Mindszenti AQSh himoyasi ostida Vena shahriga yo‘l oldi va 1975-yilda vafotigacha vengriya ruhoniylari seminariyasi „Pazmaneum“da yashadi. 1991-yilda uning jasadi Vengriyadagi Estergom soborida qayta dafn qilindi.

1956-yildagi yana bir qochqin shahzoda Pal Esterhazi edi. Vengriyada ekspropriatsiya qilingach, Burgenlanddagi ulkan mulkida yashagan (2013-yilda uning bevasi Melinda Esterxaziga tegishli). Ammo Pal Esterhazi xotini bilan Syurixda yashashni afzal koʻrdi.

1970-yillarda Yanosh Kadar boshchiligidagi Vengriya zulmkor davlat nazoratini jilovladi va „Gulash kommunizmi“ deb nomlangan yangi siyosatni amalga oshirdi. Bruno Kreyskiy oʻsha paytda Avstriyada hukumat boshligʻi edi. Keyin Vengriya va Avstriya oʻrtasidagi rasmiy munosabatlar buzildi. Sharhlovchilar ikki siyosatchi nomiga ishora qilib, yangi „K&K davri“ deb gapirishgan. 1980-yillarda ikkala davlat Vena va Budapeshtda qoʻshma jahon koʻrgazmasini („Expo 1996“) oʻtkazish rejalarini muhokama qildilar. Koʻrgazma Vena shahrida oʻtkazilgan.

1989-yilda Vengriya hukumati Avstriya bilan chegaradagi temir pardani olib tashlashga qaror qildi va 1989-yil 27-iyunda ular Avstriya bilan birgalikda „olib tashlash harakati“ni oʻtkazdilar, unda tashqi ishlar vazirlari Alois Mok va Gyula Xorn tikanli simlarni kesib tashladilar. Dunyo boʻylab yangiliklarni fotograflar va muxbirlar uzatib turdilar. Butun dunyo boʻylab chop etilgan fotosuratlar Vengriyada dam olayotgan koʻplab Sharqiy nemislarni darhol Vengriya va Avstriya orqali Gʻarbiy Germaniyaga koʻchib oʻtishga undadi. Keyinchalik vengriya manbalari ushbu suratga olish imkoniyati vaqtida Temir pardaning katta qismi allaqachon buzib tashlanganligini izohladi.

Bugungi aloqalar

Ikkala davlat ham Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlib, 2007-yil oxiridan boshlab Shengen kelishuvi fuqarolarga chegarani nazoratsiz kesib oʻtishga ruxsat berdi. Avstriyalik tadbirkorlar Vengriyada banklar, fabrikalar va doʻkonlar ochdilar yoki sotib oldilar. Burgenlandlik vinochilar Vengriyada vino ishlab chiqaradilar, avstriyalik fermerlar Vengriya qishloq xoʻjaligi yerlarini sotib oldilar yoki ijaraga oldilar.

Mamlakat sharqida yashovchi avstriyaliklar Vengriyadagi stomatologlar baʼzan Avstriyaga qaraganda ancha arzon ishlashlarini bilishadi va u yerdagi stomatolog huzuriga tashrif buyurishadi, masalan, Sopron va Mosonmagyarovarda arzon xizmat koʻrsatiladi. Venger hunarmandlari taʼmirlash va boshqa uy ishlari uchun Avstriyaga chaqiriladi.

2000-yillarning oʻrtalarida qisman Avstriya davlatiga tegishli boʻlgan OMV benzin kompaniyasi Vengriyaning MOL Group benzin kompaniyasining aksiyalarini sotib olish orqali ikki kompaniyani birlashtirish maqsadida taʼsir oʻtkazishga harakat qildi. Vengriya jamoatchiligi va Vengriya hukumati bu harakatga qarshi edi va unga toʻsqinlik qiluvchi qonun qabul qilindi. 2008-yil 16-iyunda Yevropa Komissiyasi OMV allaqachon markaziy Yevropadagi neft va gaz bozorlarida eng yirik ishtirokchi boʻlgani sababli MOL bilan qoʻshilish mintaqadagi raqobatga jiddiy toʻsqinlik qilishini aytdi. 2009-yil boshida OMV oʻz rejasini amalga oshirish imkoniyati yoʻqligini koʻrib, MOL aksiyalarini Rossiya energetika kompaniyasiga sotdi va boshqa mamlakatlarga investitsiyalarni rejalashtirishni eʼlon qildi.

Burgenlanddagi zavodlar Avstriyadan Vengriyaga oqib oʻtadigan daryolarni juda ifloslantiradi. Muammolarni mahalliy yoki mintaqaviy darajada hal qilib boʻlmagani uchun, Vengriya hukumati Avstriya hukumati bilan iloji boricha tezroq chora koʻrish uchun maslahatlashmoqda.

2009-yilda har ikki davlat ham bastakor Jozef Gaydn vafotining ikki yuz yilligini xotirlashdi. Quyi Avstriyada tugʻilgan Haydn Vena shahrida vafot etgan, ammo Gʻarbiy Vengriyada 30 yil davomida Esterhazi knyazlari uchun yashab, ishlagan.

Dyor-Sopron-Ebenfurth temir yoʻli

Shtab-kvartirasi Sopronda boʻlgan Dyor-Sopron-Ebenfurth temir yoʻli kompaniyasi Vengriya (66,5 %), Avstriya (28,6 %) va ÖBB Avstriya Federal temir yoʻllari (4,9 %) xoldingi hisoblanadi. Agar Yevropa Komissiyasi taʼsir oʻtkazsa, Strabag qurilish kompaniyasiga oʻz aktsiyalarini sotishi kerak. Vengriyada u Győr-Sopron-Ebenfurti Vasút deb ataladi (GySEV), nemis tilida esa Raab-Oedenburg-Ebenfurther Eisenbahn deb nomlangan. (ROeEE) 2008-yildan soʻng hozirgacha Raaberbahn deb ataladi.

Kompaniyaning asosiy liniyasi 1872-yilda Vengriya hukumati tomonidan xususiy kompaniya nomiga litsenziyalangan. Dyor-Sopron liniyasi taxminan 1876-yilda harakatlanish uchun ochilgan. „Neusiedler Seebahn“ 1897-yilda ochilgan. Ikki mamlakat oʻrtasidagi transport harakati Avstriya-Vengriyaning parchalanishi, Ikkinchi Jahon urushi va undan keyingi Sovuq urush davrida ham davom etgan.

1980-yillardan boshlab kompaniya koʻproq biznesga ega boʻldi, ayniqsa yuk tashishda sohasida sezildi. Sopronda yangi yuk terminali qurildi. 1987-yilda magistral liniya elektrlashtirildi^[4].

Doimiy diplomatik vakolatxonalar

Avstriyaning Budapeshtda elchixonasi bor^[5].
Vengriyaning Vena shahrida elchixonasi va Insbrukda bosh konsulligi bor^[6].

Avstriyaning Budapeshtdagi elchixonasi
Vengriyaning Venadagi elchixonasi

Manbalar

↑ Karin Olechowski-Hrdlicka: Die gemeinsamen Angelegenheiten der Österreichisch-Ungarischen Monarchie. Frankfurt am Main 2001, S. 52-54.
↑ József Galántai: Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867—1918. Budapest 1985, S. 69-70.
↑ Peter Haslinger: Hundert Jahre Nachbarschaft. Die Beziehungen zwischen Österreich und Ungarn 1895—1994. Frankfurt am Main 1996, S. 9-11
↑ „Website of the Raaberbahn railway company“. Qaraldi: 2014-yil 28-oktyabr.
↑ Embassy of Austria in Budapest
↑ Embassy of Hungary in Vienna

Havolalar

[Olechowski_52_54-1] Karin Olechowski-Hrdlicka: Die gemeinsamen Angelegenheiten der Österreichisch-Ungarischen Monarchie. Frankfurt am Main 2001, S. 52-54.

[2] József Galántai: Der österreichisch-ungarische Dualismus 1867—1918. Budapest 1985, S. 69-70.

[3] Peter Haslinger: Hundert Jahre Nachbarschaft. Die Beziehungen zwischen Österreich und Ungarn 1895—1994. Frankfurt am Main 1996, S. 9-11

[4] „Website of the Raaberbahn railway company“. Qaraldi: 2014-yil 28-oktyabr.

[5] Embassy of Austria in Budapest

[6] Embassy of Hungary in Vienna

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]