Bagʻdod xalifaligi

Abbosiylar xalifaligi yoki Abbosiylar imperiyasi (/əˈbæsɪd, ˈæbəsɪd/; arabcha: الْخِلَافَة الْعَبَّاسِيَّة‎‎) islom paygʻambari Muhammad vafotidan keyingi uchinchi islomiy xalifalik. Xalifalikka Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalibdan (milodiy 566—653) kelib chiqqan sulola asos solgan boʻlib, sulola nomi ham ayni shu shaxs nomidan olingan. Sulola aʼzolari 750-yilgi (hijriy 132) Abbosiylar inqilobi natijasida Umaviylar xalifaligini agʻdarib tashlagach, hozir Iroq hududidagi Bagʻdod shahrini poytaxt qilib, xalifalik davrining aksariyat qismida mustaqil xalifa sifatida hukmronlik qilishdi. Abbosiylar inqilobining shakllanishi va dastlabki muvafaqqiyatlari Umaviylar xalifaligi markazi boʻlgan Levantdan uzoqda boʻlgan xalifalikning sharqiy qismidagi Xurosonda sodir boʻlgan.

Abbosiylar xalifaligi arabcha: الْخِلَافَة الْعَبَّاسِيَّة‎‎ Al-Xilāfa al-ʿAbbāsiyya
750—1258 1261—1517
Abbosiylar qora bayrogʻi
Abbosiylar xalifaligi tax. 850-yilda
Maqom	Xalifalik
Poytaxt	Kufa (750—762) Bagʻdod (762—836, 892—1258) Samarra (836—892) Qohira (1261—1517)
Hukumat	Vorislik asosidagi xalifalik
Tarix
• Asos solingan	750
• Abbosiylarning tanazzuli	861
• Ar-Radiyning oʻlimi va Soʻnggi Abbosiylar davrining boshlanishi (940—1258)	940
• Moʻgʻullarning Bagʻdodni qamal qilishi	1258
• Qohirada qayta asos solinishi	1261
• Tugatilgan	1517
Avvalgi davlat Keyingi davlat Umaviylar xalifaligi Dabuyiylar sulolasi Safforiylar sulolasi Sojiylar sulolasi Fotimiylar xalifaligi Ziyoriylar sulolasi Buvayhiylar Moʻgʻullar davlati Qarmatlar Habbariylar sulolasi Moʻlton amirligi

Abbosiylar xalifaligining ma’muriy markazi dastlab hozirgi Iroq hududida joylashgan Kufa shahri edi. 762-yilda xalifa al-Mansur qadimiy Bobil davlati poytaxti Bobil shahri va Sosoniylar imperiyasining Ktesifon shahri yaqinida Bagʻdod shahriga asos soldi. Bagʻdod islom oltin davri deb nom olgan ilm-fan, madaniyat va ixtirolar markaziga aylandi. Aynan shu davrda islom qoʻlyozmachiligi ham oʻzining yuksak choʻqqisiga chiqdi. 8—9-asrlar oraligʻida Abbosiy hunarmandlar amaliy standartga aylangan qoʻlyozma texnikasini kashf etib, yanada takomillashtirdilar. Bu davrda bir qancha ilmiy muassasalar, jumladan Bayt ul-Hikmat (Dinishmandlik uyi) tashkil etilib, ularda turli millat va dinga mansub insonlarga imkon berilishi tufayli Bagʻdod xalqaro miqyosdagi taʼlim markaziga aylandi. Abbosiylar davri hududlarni boshqarishda amaldorlardan (jumladan, Barmakiylar oilasi) foydalanish hamda arab boʻlmagan musulmonlarning ummatga (musulmon jamoasi) tobora koʻproq qoʻshilishi bilan tavsiflanadi. Dastlabki davrdagi hamkorlikka qaramay, 8-asr oxirlarida Abbosiylar arab boʻlmagan mavalini (xizmatkorlar) oʻzlaridan uzoqlashtirib qoʻyishdi.

Xalifalarning siyosiy hokimiyati Eron buvayhiylari va Saljuqiy turklar yuksalishi bilan cheklandi. Ushbu sulolalar Bagʻdod shahrini mos ravishda 945 va 1055-yillarda egallab olishdi. Garchi Abbosiylarning ulkan islom imperiyasi ustidan hokimiyati xalifalikning katta qismida asta-sekin faqat rasmiy diniy vazifaga aylanib qolgan boʻlsa-da, sulola al-Muqtafiy hukmronligi davrida Mesopotamiyadagi hukmronligini saqlab qolib, an-Nosir xalifaligi davrida siyosiy taʼsir Eronga qadar kengaydi. Abbosiylarning madaniy yuksalish va gullash davri 1258-yilda Huloguxon boshliq moʻgʻullar Bagʻdodni qamal qilib, egallashi va xalifa al-Mustaʼsimni qatl etishi bilan yakunlandi. Abbosiylar sulolasi hukmronligi 1261-yilda mamluklar poytaxti Qohirada qayta tiklandi. Xalifa al-Mustaʼinning qisqa hukmronligini hisobga olmaganda, sulola siyosiy hokimiyatga ega boʻlmasa-da, 1517-yilda Usmoniylar Misrni zabt etganidan soʻng bir necha yilgacha diniy hokimiyatga daʼvo qilishda davom etdi. Soʻnggi Abbosiy xalifa al-Mutavakkil III boʻldi.

Tarixi

Abbosiy xalifalar Muhammadning eng yosh amakilaridan biri Abbos ibn Abdulmuttalibdan kelib chiqqan boʻlib, sulola ham Banu Hoshim qabilasiga mansub boʻlgan. Abbosiylar Muhammadga qarindoshlik jihatidan yaqinroq boʻlgani tufayli Banu Umayya avlodlaridan boʻlgan Umaviylarni agʻdarib, oʻzlarini Muhammadning haqiqiy vorislari deya daʼvo qilishdi.

Abbosiylar inqilobi (750—751)

Asosiy maqola: Abbosiylar inqilobi

Abbosiylar oʻzlarini Umaviylardan farqlash uchun sulolaning axloqiy fazilatlari va umuman boshqaruv tizimini ham tanqid qilish yoʻlini tutishdi. Ira Lapidusning soʻzlariga koʻra, „Abbosiylar qoʻzgʻolonini asosan arablar, xususan Marv shahrining norozi aholisi, shuningdek, Yaman guruhi aʼzolari hamda ularning mavalilari qoʻllab-quvvatlagan“. Abbosiylar Umaviylar davrida arablarning qarindoshlikka asoslangan jamiyatidan tashqarida qolib, Umaviylar saltanatida quyi tabaqa boʻlib qolgan mavali deb atalgan arab boʻlmagan musulmonlarga ham murojaat qilishdi. Abbosning evarasi Muhammad ibn Ali Umar II davrida Forsda hokimiyatni Muhammad avlodlariga, yaʼni Hoshimiylar xonadoniga qaytarish uchun targʻibot ishlarini boshladi.

Ushbu qarama-qarshilik harakati Marvon II davrida Abbosning toʻrtinchi avlodi Ibrohim al-Imom qoʻzgʻoloni bilan oʻz choʻqqisiga chiqdi. Xuroson viloyati noibi va shia arablar isyonchilarga qarshi boʻlsa-da, qoʻzgʻolon Xuroson viloyatida (Sharqiy Fors) qoʻllab-quvvatlangan holda sezilarli yutuqlarga erishdi. Biroq, Muhammad ibn Ali 747-yilda asir olinib, ehtimol suiqasd natijasida qamoqxonada vafot etgan.

747-yil 9-iyun kuni (hijriy 129-yil 5-ramazon) Abu Muslim Xurosonda bosh koʻtarib, Umaviylar hukmronligiga qarshi ochiq qoʻzgʻolon boshladi. Abu Muslim isyoni qora bayroq ostida amalga oshirildi. Marvda harbiy harakatlar rasman boshlangan vaqtda Abu Muslim qoʻmondonligi ostida 10 000 askar bor edi. General Qahtaba 748-yilda gʻarbga qochib ketayotgan noib Nasr ibn Sayyorni taʼqib qilib, Gorgan jangi, Nahavand jangi va Karbalo jangida Umaviylarni magʻlubiyatga uchratdi.

Marvon Ibrohimni asir olib, qatl qildirdi. Isyonni Ibrohimning ukasi Abdulloh davom ettirdi. U Abul Abbos as-Saffoh nomi bilan mashhur edi. Abdulloh 750-yilda Katta Zab daryosi yaqinidagi jangda Umaviylarni magʻlub etgach, xalifa etib tayinlandi. Ushbu magʻlubiyatdan soʻng Marvon Misrga qochib ketib, u yerda oʻldirildi. Xalifa oilasining bir nafar erkak aʼzosidan boshqa barcha aʼzolari yoʻq qilindi.

Hokimiyatda mustahkamlanish (752—755)

As-Saffoh (h. 750–754) Kufada bayʼatlarni qabul qilmoqda. Balʼamiy qalamiga mansub Somoniylar davri Tarixnomasining (10-asr) 14-asr boshida koʻchirilgan nusxasi.

Gʻalabadan soʻng, darhol as-Saffoh oʻz qoʻshinlarini Markaziy Osiyoga yubordi. U yerdagi Talas jangida qoʻshinlar Tan ekspansiyasiga qarshi kurash olib bordi. As-Saffoh Suriya va Mesopotamiyadagi koʻplab qoʻzgʻolonlarni bostirishga eʼtibor qaratdi. Ushbu dastlabki gʻalayonlar paytida vizantiyaliklar ham bosqinlar uyushtirishdi.

Abbosiylar amalga oshirgan ilk yirik oʻzgarishlardan biri xalifalik maʼmuriy markazining Suriyadan Mesopotamiyaga (hozirgi Iroq) koʻchirilishi boʻldi. Yangi poytaxt mavali forslar hududiga yaqinroq boʻlib, poytaxtni koʻchirish imperiyada arablar taʼsirini kamaytirish talabini qondirardi. Biroq, ilk yillarda aniq poytaxt tanlanmagan edi. Abbosiylarning dastlabki hukmronlik yillarida Kufa maʼmuriy poytaxt vazifasini bajarib turgan. Biroq, xalifalar shahardagi Aliylarga nisbatan xayrixohlikdan xavotirga tushib, bu shaharda muqim yashashmagan. 752-yilda as-Saffoh hozirda nomaʼlum boʻlgan joyda, ehtimol Kufa yaqinida al-Hoshimiyya nomli yangi shahar qurdi. Shu yil oxirida xalifa Anbarga koʻchib oʻtib, bu shaharda oʻzining xurosoniy askarlari uchun yangi manzilgoh va oʻzi uchun saroy qurdirdi.

Al-Mansur h. 754–755 portreti. „Tarixlar qaymogʻi“ (Zubdat ut-tavorix, 1598-yil) asari nasabnomasidan.

As-Saffohning vorisi Abu Jaʼfar al-Mansur (h. 754–755) Abbosiylar hokimiyatini mustahkamlab, ichki tahdidlarga qarshi tura olgan. Xalifaning Zab jangida Umaviylar ustidan gʻalaba qozongan amakisi Abdulloh ibn Ali yetakchilik masalasida eng jiddiy potensial raqib edi. Shu sababli, al-Mansur 754-yilda xurosonlik inqilob qoʻmondoni Abu Muslimni amakisiga qarshi yubordi. Abu Muslim uni magʻlub etgandan soʻng, al-Mansur Abu Muslimning oʻzini yoʻqotishga kirishdi. Xalifa 755-yilda Abu Muslimning qamoqqa olinib, qatl etilishini tashkillashtirdi.

Abbosiylar gʻarbiy chegaralarda Umaviylar 740-yillarda boy bergan gʻarbiy va markaziy Magʻrib ustidan xalifalik nazoratini qayta tiklay olmadilar. Umaviylar sulolasi vakili Abdurrahmon oilasi qirgʻin qilinganda qochishga muvaffaq boʻlgan edi. 756-yilda Al-Andalusda (hozirgi Ispaniya va Portugaliya) mustaqil hokimiyat oʻrnatib Kordovada Umaviylar amirligiga asos soldi.

756-yilda al-Mansur Xitoyning Tan sulolasiga an-Lushan qoʻzgʻolini qoʻmondoni an-Lushanga qarshi kurashda yordam berish uchun 4000 nafardan ortiq arab yollanma askarlarini ham yuborgan. Abbosiylar „Qora bayroqlar“ nomi bilan tanilgan. Tan sulolasi solnomalarida hēiyī Dàshí, yaʼni „Qora kiyimli Tazi“(黑衣大食) deya qayd etilgan. Jumladagi „Tazi“ soʻzi fors tilidagi Tāzī soʻzidan olinib, „arab“ degan maʼnoni anglatadi. Ar-Rashid Xitoyning Tan sulolasiga elchilar yuborib, ular bilan yaxshi aloqalar oʻrnatgan. Urushdan keyin bu elchilar Xitoyda qoldi. Xalifa Horun ar-Rashid Xitoy bilan ittifoq tuzdi. Qadimgi Tan kitobida Abbosiy xalifalar Xitoyga bir necha elchilar yuborgani qayd etilgan boʻlib, ulardan eng ahamiyatlilari as-Saffoh, al-Mansur va ar-Rashid nomidan amalga oshirilgan elchiliklardir.

767—912-yillar oraligʻidagi Bagʻdod rejasi. William Muirga koʻra.

762-yilda al-Mansur Ali ibn Abu Tolib avlodi an-Nafs az-Zakiya boshchiligidagi Hijoz qoʻzgʻolonini bostirdi. An-Nafs az-Zakiyaning Abbosiylar hokimiyatiga qarshi chiqishi Ali nasliga mansub ekaniga asoslangan boʻlib, bu jiddiy siyosiy tahdid tugʻdirgan. Az-Zakiya Isa ibn Musa boshliq Abbosiylar qoʻshinidan magʻlubiyatga uchragan. Ushbu gʻalabadan soʻng, 762-yilda al-Mansur Bagʻdodni barpo etdi. Dajla daryosi boʻyida joylashgan bu shahar rasman Madinat as-Salom („Tinchlik shahri“) deb nomlangan edi. Bungacha xalifa poytat uchun bir nechta joylar, jumladan al-Hoshimiyani koʻrib chiqqan boʻlib, al-Hoshimiya bir muddat poytaxt vazifasini ham bajargan edi. Bagʻdod shahri qurilishidan oldin mintaqadagi turli joylar „poytaxt“ vazifasini bajargan boʻlishi ehtimoli bor.

Al-Mansur sud tizimini markazlashtirdi. Horun ar-Rashid esa sud tizimini boshqarish uchun Bosh qozi lavozimini taʼsis etdi. Umaviylar xalifaligi boshqaruvchilari asosan arablardan iborat boʻlgan boʻlsa, Abbosiylar davrida koʻproq islomga kirgan turfa millatlar vakillari ham qoʻshila bosrib, arablar ular orasidan etnik guruhga aylandi. Abbosiylar Umaviylarni agʻdarishda asosan forslar yordamiga tayanishgan edi. Al-Mansur oʻz hukumatiga arab boʻlmagan musulmonlarni qabul qildi. Bu holat arab va fors madaniyatlarining oʻzaro yaqinlashuviga yordam bergan boʻlsa-da, koʻplab arablar tarafdorlarini, ayniqsa Umaviylarga qarshi kurashda sulolani qoʻllab-quvvatlagan Xuroson arablarini oʻzidan uzoqlashtirdi.

Abbosiylar oltin davri (775—861)

8-asr ikkinchi yarmida (750—800) Abbosiylar rahbariyati bir nechta qobiliyatli xalifalar va ularning vazirlari boshchiligida qattiq mehnat qilishga majbur boʻldi. Ular imperiyaning eng chekka hududlari va markaziy hokimiyat oʻrtasidagi cheklangan aloqalar tufayli yuzaga kelgan siyosiy muammolarni hal qilish uchun zarur boʻlgan baʼzi oʻzgarishlarni joriy etishga harakat qilishdi. Sulolaning ilk davrida, ayniqsa al-Mansur, Horun ar-Rashid va al-Maʼmun hukmronligi davrida sulolaning shuhrati va qudrati shakllandi.

Bu davrda vazir lavozimi rivojlandi. Dastlab bu lavozim kotib lavozimiga oʻxshardi. Biroq, Abbosiylarga yaqin boʻlgan eroniy barmakiylar sulolasi davrida vazir kuchli mansabga aylandi. Horun ar-Rashid koʻp yillar davomida davlat ishlarini vazirlarga ishonib topshirgan. Bu holat Abbosiy xalifalarga Umaviylardan koʻra koʻproq ramziy maʼno berdi. Vazirlar tobora koʻproq taʼsir kuchiga ega boʻlib bordilar. Asta-sekinlik bilan xalifa aristokratiyasining oʻrnini barmakiylar byurokratiyasi egallay boshladi. Horun ar-Rashid gʻarbdagi Ifriqiya viloyatini (hozirgi Tunisning markaziy qismi) Ibrohim ibn al-Agʻlobga merosiy amirlik qilib berishga rozilik bildirdi. Ibrohim ibn al-Agʻlob esa bu yerda Agʻlobiylar sulolasiga asos soldi.

Al-Mahdiy Vizantiya bilan janglarni qayta boshladi. Ushbu mojaro xalifaning oʻgʻillari davrida ham toki imperatritsa Irene tinchlik taklifini bermagunga qadar davom etdi. Bir necha yillik tinchlikdan soʻng, Nikefor I shartnomani buzdi. Shundan soʻng, 9-asr birinchi yarmida bir qancha bosqinchilik hujumlarini qaytardi. Bosqinlar Toros togʻlariga qadar yetib bordi. Hujumlar Krasos jangidagi gʻalaba hamda ar-Rashidning shaxsan oʻzi boshchiligida amalga oshirilgan 806-yilgi ulkan bosqin bilan choʻqqisiga chiqdi.

Soʻgʻdda Samarqanddagi Afrosiyobda joylashgan Abbosiylar masjididan topilgan bezakli tokcha. Milodiy 750—825-yillar.

Ar-Rashidning dengiz floti ham Kiprni egallab, muvaffaqiyat qozondi. Ar-Rashid Xurosondagi Rofe ibn Lays qoʻzgʻoloniga qarshi kurashga shaxsan rahbarlik qilishga qaror qilib, oʻsha joyda vafot etdi. Vizantiya imperiyasi Suriya va Onadoʻlida Abbosiylar hukmronligiga qarshi kurashayotgan bir vaqtda xalifalik ham qator harbiy harakatlarni amalga oshirdi. Asosiy eʼtibor ichki masalalarga qaratildi. Abbosiy noiblar tobora koʻproq mustaqillikka ega boʻlib borishdi. Noiblar kuchayib borayotgan hokimiyatlaridan foydalanib, oʻz lavozimlarni meros qoldira boshlashdi.

Bagʻdod rasmiy poytaxt boʻlsa-da, Horun ar-Rashid 796-yildan hukmronligi oxirigacha Raqqada yashadi. 803-yilda, hozirda ham nomaʼlum sabablarga koʻra, Horun ar-Rashid xalifa nomidan maʼmuriy hokimiyatni boshqargan barmakiylarning aksariyatini qamoqqa tashladi yoki qatl ettirdi. Ayni shu davrda bir nechta guruhlar xalifalikni tark etib, boshqa yerlarga koʻchish yoki xalifalikning chekka hududlarini oʻz nazoratlariga olishni boshladilar. Shunga qaramay, ar-Rashid va uning oʻgʻillari hukmronligi davri Abbosiylar hukmronligining choʻqqisi hisoblanadi.

Horun ar-Rashid ichki siyosatda otasi al-Mahdiyning siyosatini davom ettirdi. Akasi al-Hodiy qamoqqa tashlagan koʻp sonli Umaviylar va Aliylarni ozod qilib, Quraysh qabilasining barcha siyosiy guruhlariga amnistiya eʼlon qildi. Vizantiya imperiyasi bilan keng koʻlamli harbiy toʻqnashuvlar yuz berdi. Horun ar-Rashid hukmronligi davrida Abbosiylar hukmronligi oʻz qudratining choʻqqisiga chiqdi. Biroq, Horunning taxt vorisligi boʻyicha qabul qilgan qarori imperiya kelajagiga salbiy taʼsir qildi.

Horun ar-Rashid (h. 786–809) Bagʻdoddagi saroyida Charlemagne delegatsiyasini qabul qilmoqda. Julius Köckert (1827–1918) surati. 1864-yil.

Ar-Rashid vafotidan soʻng, aka-uka xalifa al-Amin va Xurosondan qoʻllovga ega boʻlgan al-Maʼmun oʻrtasidagi fuqarolar urushi tufayli xalifalik boʻlinib ketdi. Bu urush Bagʻdodning ikki yillik qamal qilinishi va 813-yilda al-Aminning oʻldirilishi bilan yakunlandi. Al-Maʼmunning 20 yillik hukmronligi nisbatan osoyishlatilda oʻtdi. Bu davrda Ozarbayjonda Vizantiya qoʻllab-quvvatlagan xurramiylar qoʻzgʻoloni sodir boʻldi. Al-Maʼmun mustaqil Xuroson davlatining tashkil etilishi hamda Vizantiya bosqinlarini qaytarishda davom etish uchun masʼul boʻlgan.

9-asrda Abbosiylar oʻzlariga sodiq boʻlgan, arab boʻlmagan xalqlardan iborat, mamluklar deb atalgan qoʻshin tuzishdi. Al-Maʼmun hamda uning ukasi va vorisi al-Muʼtasim (hukmronlik|833|842}}) tomonidan yaratilgan mazkur harbiy kuch xalifalikning yanada parchalanib ketishining oldini oldi. Mamluk qoʻshini koʻpincha salbiy baholansa-da, xalifalik uchun ham foyda, ham zarar keltirgan edi. Ilk tashkil etilgan vaqtlarida qoʻshin hukumatga ichki va tashqi muammolarni hal qilish uchun ishonchli tayanch boʻla oldi. Biroq, ushbu armiyaning yaratilishi hamda al-Muʼtasimning poytaxtni Bagʻdoddan Samarraga koʻchirishi xalifalik va sulola boshqarishni daʼvo qilayotgan xalq oʻrtasida ajralishni yuzaga keltirdi.

Al-Muʼtasim hukmronligi davri kuchlik xalifalar davrining tugashi bilan xarakterlidir. Xalifa oʻz qoʻshinini mamluklar bilan kuchaytirib, tez orada Vizantiya bilan urushni qayta boshladi. Konstantinopolni egallashga urinish xalifa floti boʻronda vayron boʻlgach, muvafaqqiyatsizlikka uchragan boʻlsa-da, harbiy yurish umuman olganda muvafaqqiyatli boʻlib, Amorium qamalidagi yorqin gʻalaba bilan yakunlandi. Vizantiyaliklar bunga javoban Misrdagi Damietta shahrini talon-taroj qildilar. Al-Mutavakkil esa oʻz navbatida qoʻshinlarini yana Onadoʻli hududiga joʻnatdi. Qoʻshinlar 863-yilgacha u yerda talon-taroj va bosqinchilik qilib yurgach, butunlay yoʻq qilingan.

Siyosiy parchalanish (861—945)

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Samarradagi anarxiya

Samarra shahrining gʻarbiy qismida 851-yilda (hijriy 237) qurilgan Samarra katta masjidining spiral minorasi.

Samarra shahri o‘zining asl rejasi, me’morchiligi va badiiy yodgorliklarini saqlab qolgan yagona islom poytaxtidir.

820-yilga kelib, Somoniylar Movarounnahr va Xuroson hududlarida mustaqil hokimiyatni amalga oshirish jarayonini boshlashgan. Bu jarayon Eronning keyingi hukmdorlari — Safforiylar sulolasi davrida ham davom etgan. 876-yilda Xurosondan chiqqan Safforiylar Bagʻdodni deyarli qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldilar. Tuluniylar esa Suriyaning katta qismini nazoratlari ostiga olishdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va chekka hududlardagi kichik davlatlarning kuchayish tendensiyasi davom etdi.

Al-Mutazidning 10 yillik hukmronlik davri (h. 892–902) yuqoridagi holatdan mustasno edi. Xalifa Misr, Suriya va Xurosonning bir qismini Abbosiylar nazorati ostiga qaytardi. Ayniqsa, „Samarradagi anarxiya“dan (861—870-yillar) soʻng, Abbosiylar markaziy hokimiyati zaiflashib, xalifalik viloyatlarida markazdan uzoqlashish tendensiyalari yanada kuchaydi. 10-asr boshlariga kelib, Abbosiylar Iroq boshqaruvi ustidan nazoratni turli amirlarga deyarli boy berishgan edi. Buning natijasida, xalifa ar-Radiy (h. 934–941) amirlar hokimiyatini tan olishga majbur boʻlib, „amirlar amiri“ (amir ul-umaro) lavozimini taʼsis etishga qaror qildi. Bundan tashqari, mamluklarning qudrati toʻxtovsiz oʻsib bordi. Bu jarayon xalifa ar-Radiy xalifalik vazifalarining aksariyatini arab boʻlmagan Muhammad ibn Raiqqa topshirishga majbur boʻlgan vaqtda oʻzining eng yuqori nuqtasiga yetdi.

Al-Mustakfiy 944-yilda 946-yilgacha qisqa muddat hukmronlik qildi. Aynan shu davrda buvayhiylar nomi bilan mashhur Daylamdan kelgan forsiy guruh hokimiyat tepasiga koʻtarilib, Bagʻdoddagi maʼmuriy tizimni oʻz nazorati ostiga oldi. Ibn Miskavayhga koʻra, buvayhiylar oʻz tarafdorlariga iqtolar (soliq toʻlovchi xoʻjaliklar shahlidagi yer-mulk) tarqatishni boshlashgan. Mahalliy dunyoviy boshqaruvning ushbu davri deyarli 100 yil davom etdi. Abbosiylar hokimiyatining buvayhiylar qoʻliga oʻtishi, xuddi Saljuqiylarning forslar oʻrnini egallagani kabi oʻzgarishlarga olib keldi.

Sakkizinchi asr oxiriga kelib, Abbosiylar Bagʻdoddan turib, Rim imperiyasidan kattaroq davlatni boshqara olmasliklarini tushunib yetishdi. 793-yilda zaydiy-shia oqimiga mansub Idrisiylar sulolasi Marokashdagi Fes shahridan boshqariladigan davlat barpo etdi. Xuddi shu vaqtda Abbosiylar sulolasiga tobe boʻlgan noiblar oilasi tobora mustaqillikka intilib, 830-yillardan boshlab Agʻlobiylar amirligini tashkil etdi. Al-Muʼtasim oʻz shaxsiy qoʻshiniga musulmon boʻlmagan yollanma askarlarni jalb qilish orqali inqirozga yoʻl ochib berdi. Shuningdek, shu davrda harbiy zobitlar oʻzlari bilan kelishmagan yuqori mansabdagi shaxslarga, ayniqsa xalifalarga, suiqasd uyushtira boshlashdi.

Al-Amin hukmronligi davrida (h. 809–813) zarb etilgan oltin dinor

870-yillarga kelib Ahmad ibn Tulun Misrning avtonom hukmdoriga aylandi. Sharqdagi noiblar ham markaz bilan aloqalarni kamaytirdi. Hirot Safforiylari va Buxoro Somoniylari ham taxminan shu davrga kelib mustaqil boʻla boshladilar. Ushbu sulolalar davlat boshqaruvi va madaniyatlarini tarixiy fors anʼanalariga asoslangan holda rivojlantira boshladilar. Faqatgina Mesopotamiyaning markaziy qismlari bevosita Abbosiylar nazorati ostida boʻlib, Falastin va Hijoz hududlari koʻpincha Tuluniylar tomonidan boshqarilgan. Vizantiya esa oʻz navbatida, Onadoʻlida arab musulmonlarni sharqqa tomon siqib chiqara boshlagan edi.

920-yillarga kelib, Shimoliy Afrika Muhammadning qizi Fotimaga borib taqaladigan shia oqimiga mansub Fotimiylar sulolasi tomonidan zabt etildi. Fotimiylar sulolasi Idrisiylar va Agʻlobiylar hududlarini oʻz nazoratiga oldi. 969-yilda Misrga yurish qilib, Fustat yaqinida Qohirani barpo etishdi va shaharni oʻz poytaxtlariga aylantirishdi. Bu shahar shia taʼlimoti va siyosatining mustahkam qoʻrgʻoniga aylantirildi. 1000-yilga kelganda, Fotimiylar sunniylik va Abbosiylar uchun asosiy siyosiy va gʻoyaviy raqibga aylanishdi. Bu vaqtda xalifalik Bagʻdoddagi xalifa hokimiyatini tan olsa-da, amalda mustaqil boʻlgan bir nechta mahalliy davlatlarga parchalanib ketgan edi. Xalifaning oʻzi esa butun Iroq hamda gʻarbiy Eron ustidan hukmronlik qilgan hamda shia eʼtiqodiga moyil boʻlgan buvayhiy amirlar „himoyasi“ ostida edi.

Parchalanib ketgan Abbosiylar xalifaligi xaritasi. Abbosiylar markaziy hukumatining toʻgʻridan-toʻgʻri nazorati ostidagi hududlar (toʻq yashil rangda) va Abbosiylar hukmronligini nomiga tan olgan avtonom hududlar (och yashil rangda). tax. 892-yil holatiga koʻra.

Iroqdan tashqaridagi avtonom viloyatlar asta-sekin merosiy boshqaruv, oʻz qoʻshinlari va daromadlariga ega boʻlgan de-fakto davlatlar koʻrinishiga keldi. Ular faqat nomigagina xalifa hukmronligini tan olishardi. Biroq, bu tan olish xalifalik xazinasiga hissa qoʻshish bilan bogʻliq boʻlmasligi mumkin edi. Masalan, Sind ustidan nazoratni qoʻlga kiritgan va butun viloyatni oʻz poytaxti Mansuradan boshqargan Sumro amirlari shunaqa hukmdorlardan edi. Mahmud Gʻaznaviy o‘zining sunniy ortodoksligi va xalifaga boʻysunishini dabdabali tarzda namoyish etganiga qaramay, „amir“ unvoni oʻrniga „sulton“ unvonini qabul qildi. Bu esa Gʻaznaviylar davlatining xalifalik hokimiyatidan mustaqilligini anglatardi. 11-asrda xalifalarga nisbatan hurmat yoʻqolishda davom etdi. Baʼzi islomiy hukmdorlar juma xutbalarida xalifaning ismini tilga olishni toʻxtatdilar yoki uni oʻz tangalaridan chqiarib tashladilar.

Qohiradagi ismoiliy Fotimiylar sulolasi islom ummatining rasmiy hokimiyatiga egalik qilish uchun Abbosiylar bilan raqobat olib borgan. Bagʻdod buvayhiylar va Saljuqiylar davrida ham xalifa hokimiyati ostida qolgan boʻlsa-da, Fotimiylar Bag‘dodning shia boʻlgan hududlarida (masalan, Karx) ma’lum darajada qoʻllab-quvvatlangan. Fotimiylar qarshiligi faqatgina 12-asrda sulola hokimiyati qulashi bilan yakuniga yetdi.

Buvayhiylar va Saljuqiylar nazorati (945—1118)

Janubi-gʻarbiy Osiyo. tax. 970-yillar

Buvayhiy amirlarining amaldagi hokimiyatiga qaramay, Abbosiylar Bagʻdodda tantanali va ramziy hokimiyatini saqlab qolishdi. Bu haqda buvayhiy amaldori Hilol Sobiiy oʻz asarlarida batafsil yozib qoldirgan. Shuningdek, Abbosiylar Bagʻdod shahri va diniy hayot ustidan ma’lum darajada ta’sir oʻtkazishni ham davom ettirishdi. Buvayhiylar qudrati Baho ud-Davla hukmronligi davrida zaiflashgani sababli, xalifalik o‘z kuch-qudratini ma’lum darajada tiklashga erishdi. Masalan, xalifa al-Qodir Bagʻdod manifesti kabi asarlar orqali shialarga qarshi mafkuraviy kurashga rahbarlik qilgan. Xalifalar Bagʻdod shahrining oʻzida tartib-intizomni saqlab, poytaxtda fitnalarning oldini olishga intilishdi. Koʻpincha ayyarun bilan kurashishga majbur boʻlishdi.

Buvayhiylar sulolasi tanazzulga yuz tutishi bilan hokimiyatda vujudga kelgan boʻshliqni oʻgʻuzlarning Saljuqiylar nomi bilan mashhur sulolasi toʻldirdi. 1055-yilga kelib, saljuqlar buvayhiylar va abbosiylardan hokimiyatni tortib olishdi. Xalifa al-Qoim 1056/57-yilda Bagʻdodda shia Fotimiylar bayrogʻini koʻtargan amir va sobiq qul al-Basasiriyni tashqi yordamsiz magʻlub eta olmadi. Saljuqiy sulton Toʻgʻrulbek Bagʻdodni sunniylarga qaytarib, Iroqda oʻz sulolasi hokimiyatini oʻrnatdi. Abbosiylar, garchi xalifalar islom jamoatining rasmiy rahbari boʻlib qolgan boʻlsa-da, yana bir bor oʻzlaridan kuchli harbiy kuch bilan kurashishga majbur boʻlishdi. Keyingi sultonlar Alp Arslon va Malikshoh hamda ularning vaziri Nizomulmulk Forsda istiqomat qilgan boʻlsa-da, Bagʻdoddagi Abbosiylar ustidan hukmronlikni oʻz qoʻllarida saqlab qolishgan. 12-asrda Saljuqiylar zaiflasha boshlagach, Abbosiylar yana siyosiy mustaqillikka erishgan.

Harbiy kuchning tiklanishi (1118—1258)

Abbosiylar tangasi. Bagʻdod, 1244-yil

Xalifa al-Mustarshid Saljuqiylar qoʻshiniga qarshi jangda kurasha oladigan darajada kuchli qoʻshin tuzgan xalifa boʻlsa-da, baribir 1135-yilda magʻlubiyatga uchrab, qatl etilgan. Xalifa al-Muqtafiy, o‘z vaziriIbn Hubayra yordamida xalifalikning toʻliq harbiy mustaqilligini qayta tiklagan birinchi Abbosiy xalifa boʻldi. Deyarli 250 yil davomida chet el sulolalariga qaram boʻlgandan so‘ng, xalifa 1157-yilgi Bagʻdod qamali paytida shaharni saljuqiylardan muvaffaqiyatli himoya qilib, shu tariqa Iroqda Abbosiylar hokimiyatini saqlab qoldi. An-Nosir (1225-yilda vafot etgan) xalifalik hokimiyatini Iroq boʻylab qayta tikladi. Bu ish asosan xalifa boshchilik qilgan soʻfiy futuvva tashkilotlariga tayanib amalga oshirildi. Al-Mustansir Nizomulmulk qurdirgan saljuqiylar davridagi al-Nizomiyyani ortda qoldirish maqsadida Mustansiriya maktabini barpo etdi.

Moʻgʻullar bosqini va tugatilishi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Bagʻdod qamali va Moʻgʻullarning Levantga bosqini

Hulokuxon boshliq moʻgʻullar tomonidan 1258-yilda Bagʻdodning qamal qilinishi.

1206-yilda Chingizxon Markaziy Osiyoda kuchli moʻgʻullar sulolasiga asos soldi. 13-asr davomida Moʻgʻullar imperiyasi Yevrosiyoning katta qismini zabt etdi. Bu hududlarga sharqda Xitoy, gʻarbda esa islom xalifaligining katta qismi (shuningdek, Kiyev rusi) kirardi. 1258-yilda Huloguxonning Bagʻdodni vayron qilishi anʼanaviy tarzda Oltin davrning taxminiy tugashi sifatida belgilangan.

Zamonaviy manbalarga koʻra, moʻgʻul askarlari masjidlar, saroylar, kutubxonalar va shifoxonalarni avval talon-taroj qilib, soʻngra vayron qilgan. Bag‘dodning oʻttiz oltita jamoat kutubxonasidagi bebaho kitoblar parchalanib, bosqinchilar ularning charm muqovalaridan oyoq kiyim yasab, kiyib olishgan. Bir necha avlodlar mehnati boʻlgan ulkan binolar yonib kul boʻldi. Tibbiyotdan astronomiyagacha boʻlgan mavzularga oid son-sanoqsiz qimmatbaho tarixiy hujjatlar va kitoblarni oʻz ichiga olgan Donishmandlik uyi (Bagʻdodning Buyuk kutubxonasi) vayron qilingan. Dajla daryosi oʻldirilgan olimlar va faylasuflarning qonidan qizarib oqqan, degan da’volar ilgari surilgan. Fuqarolar qochishga urindilar, lekin mo‘g‘ul askarlari ularni qo‘lga tushirb, ko‘plab odamlarni, hatto bolalarni ham ayamay, shafqatsizlarcha qatl etdi.

Xalifa al-Mustaʼsim asir olinib, fuqarolarining qatl etilishi va xazinasining talon-taroj qilinishini koʻrisha majbur qilindi. Ajablanarlisi shundaki, mo‘g‘ullar Muhammadning amakisi Abbos ibn Abdulmuttalibning bevosita avlodi va Bag‘dodda hukmronlik qilgan so‘nggi Abbosiy xalifa al-Mustaʼsimning qoni to‘kilsa, g‘ayritabiiy ofat yuz berishidan qo‘rqishardi. Ehtiyotkorlik yuzasidan va mo‘g‘ullarning shohona qonni to‘kishni man etuvchi urf-odatiga ko‘ra, Hulogu 1258-yil 20-fevralda al-Musta’simni gilamga o‘rab, otlar oyog‘i ostiga tashlash orqali qatl ettirdi. Forsiy shialarning ta’kidlashicha, Karbalo jangida Husayn ibn Alining shahodat topishidan so‘ng bunday fojia yuz bermagan edi. Xalifaning eng yaqin oila a’zolari ham qatl etildi. Faqat ikki kishi, Moʻgʻulistonga yuborilgan eng kichik oʻgʻli va Huloguning haramida choʻriga aylantirilgan qizi bundan mustasno edi.

Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi (1261—1517)

Asosiy maqola: Mamluklar davlati

Abbosiylar Mamluk qo‘shinini tashkil etgani kabi, Misrda hukmronlik qilgan Ayyubiylar sulolasi ham o‘z Mamluk qo‘shinini yaratdi. Bu mamluklar o‘z xo‘jayinlarini bevosita ag‘darib tashlashga qaror qilib, 1250-yilda Mamluklar davlati nomi bilan tanilgan davlatga asos soldilar. 1261-yilda mo‘g‘ullar Bag‘dodni vayron qilganidan so‘ng, Misr mamluk hukmdorlari Qohirada Abbosiylar xalifaligini qayta tiklashdi. Qohiradagi birinchi Abbosiy xalifa al-Mustansir edi. Misrdagi Abbosiy xalifalar o‘z hokimiyatlarining mavjudligini saqlab qolishda davom etdilar. Biroq, ularning ta’siri faqat diniy masalalar bilan cheklangan edi. Qohiradagi Abbosiylar xalifaligi al-Mutavakkil III davrigacha davom etdi. Ushbu xalifani Sulton Salim I Konstantinopolga asir qilib, olib ketgach, u yerda faqat rasmiy vazifani bajargan. Soʻnggi xalifa 1543-yilda Qohiraga qaytib kelgach, vafot etgan.

Madaniyat

Islom oltin davri

Asosiy maqola: Islom oltin davri

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Ilk islomiy falsafa va Oʻrta asrlar islom dunyosidagi ixtirolar roʻyxati

Abbosiylar davriga oid qoʻlyozma

Bag‘dodning 1258-yilda mo‘g‘ullar zabt etishigacha bo‘lgan Abbosiylar hukmronligi davri Islom olamining oltin asri sanaladi. Islom Oltin davri 8-asr oʻrtalarida Abbosiylar xalifaligining hokimiyatga kelishi va poytaxtning Damashqdan Bag‘dodga ko‘chirilishi bilan boshlandi. Abbosiylarga Qur’ondagi „Olimning siyohi shahidning qonidan muqaddasroqdir“ kabi oyatlar va hadislar katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, ular ilm-ma’rifatning qadri va ahamiyatini alohida ta’kidlashgan. Bu davrda musulmon dunyosi ilm-fan, falsafa, tibbiyot va ta’lim sohasidagi intellektual markazga aylandi. Abbosiylar bilimni ulug‘lab, Bag‘dodda Donishmandlik uyini tashkil etdilar. Bu yerda musulmon va g‘ayridin olimlar dunyoning barcha bilimlarini arab tiliga tarjima qilish va jamlashga harakat qildilar. Yoʻqolib ketish xavfi ostida boʻlgan qadimgi davrning ko‘plab mumtoz asarlari dastlab arab va fors tillariga, keyinchalik esa turkiy, ibroniy va lotin tillariga tarjima qilingan. Ushbu davrda musulmon dunyosi turli madaniyatlar qozoni bo‘lib, Rim, Xitoy, Hindiston, Fors, Misr, Shimoliy Afrika, qadimgi va oʻrta asr yunon sivilizatsiyalariga oid bilimlarni jamladi, uyg‘unlashtirdi va sezilarli darajada rivojlantirdi. Huffning ta’kidlashicha, „xalifalik olimlari astronomiya, alkimyo, matematika, tibbiyot, optika va boshqa deyarli barcha sohalarda ilmiy taraqqiyotning oldingi saflarida turardilar“.

Adabiyot

Asosiy maqola: Islom adabiyoti, Arab adabiyoti, Arab epik adabiyoti va Fors adabiyoti

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Islom sheʼriyati, Arab sheʼriyati, Turkiya sheʼriyati, va Fors sheʼriyati

Samarradagi Dal al-Baraka saroyida al-Mutavakkil (h. 847–861) qurdirgan, qabul zallari bilan oʻralgan katta doira shaklidagi hovuz qoldiqlari.

„Arab kechalaridan ko‘proq hikoyalar“ (1915) kitobidagi illyustratsiya

Islom olamidagi eng mashhur badiiy asar Ming bir kecha hisoblanib, u asosan Abbosiylar sulolasi davrida to‘plangan fantastik xalq ertaklari, afsonalar va ibratli hikoyalardan iborat majmuadir. To‘plam Sosoniylar davridagi fors prototipining arabcha tarjimasidan kelib chiqqanligi qayd etilgan bo‘lib, uning ilk ildizlari ehtimol hind adabiy an’analariga borib taqaladi. Keyinchalik arab, fors, Mesopotamiya va Misr ogʻzaki ijodi hamda adabiyotidan olingan hikoyalar ham kiritib borilgan. Doston 10-asrda shakllana boshlab, 14-asrda yakuniy koʻrinishiga kelgan, deb hisoblanadi. Qoʻlyozmadan qoʻlyozmaga oʻtgan sari hikoyalar soni va turi oʻzgarib borgan. Ingliz tiliga tarjima qilingan barcha arab fantastik ertaklari Ming bir kecha kitobida boʻlish-boʻlmasligidan qat’iy nazar, „Arab kechalari“ deb atalgan. Ushbu doston 18-asrda, dastlab Antoine Galland tomonidan tarjima qilinganidan beri, Gʻarbda katta ta’sirga ega boʻlib qolmoqda. Ushbu asarga koʻplab taqlidlar yozilgan. Ulardan eng koʻp qismi Fransiyada yaratilgan. Ushbu dostonning Aladdin, Sinbad va Ali Bobo kabi turli qahramonlari Gʻarb madaniyatida oʻziga xos madaniy ramzlarga aylangan.

Islom she’riyatidagi muhabbat mavzusining mashhur namunasi Layli va Majnun hikoyasi bo‘lib, u dastlab arab tilida yaratilgan. Keyinchalik esa eron, ozarbayjon va boshqa tillarda ijod qiluvchi shoirlar tomonidan fors, ozarbayjon va turk tillarida yanada rivojlantirib, boyitilgan. Ushbu asar keyingi davrda yaratilgan Romeo va Juliet singari o‘lmas muhabbatning fojiali qissasidir.

Arab she’riyati o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga Abbosiylar davrida, ayniqsa markaziy hokimiyat zaiflashib, forsiy sulolalar yuksalishidan oldingi davrda erishdi. Abu Tammom va Abu Nuvos kabi yozuvchilar 9-asr boshlarida Bagʻdoddagi xalifalik saroyi bilan yaqindan aloqada boʻlgan, Mutanabbiy kabilar esa mintaqaviy saroylardan homiylik mablagʻlari olib turishgan.

Horun ar-Rashid hukmronligi davrida Bagʻdod oʻzining kitob doʻkonlari bilan mashhur edi. Qogʻoz tayyorlash usuli joriy etilganidan soʻng, shahardagi kitob doʻkonlari soni keskin koʻpayib ketgan. 751-yilgi Talas jangida arablar asirga olganlar orasida xitoylik qogʻoz yasovchi hunarmandlar ham bor edi. Ushbu harbiy asirlar Samarqandga joʻnatilgan boʻlib, u yerda birinchi arab qogʻoz ustaxonasini barpo etishda koʻmaklashishgan. Vaqt o‘tishi bilan yozish vositasi sifatida pergament oʻrnini qogʻoz egallagach, kitob ishlab chiqarilishi sezilarli darajada koʻpaydi. Bu voqealar G‘arbda bosma dastgohning joriy etilishiga qiyoslanishi mumkin boʻlgan keng koʻlamli ilmiy va ijtimoiy ta’sirga ega boʻldi. Qog‘oz nafaqat aloqa va hisob yuritishga yordam berdi, balki biznes, bank faoliyati va davlat xizmatiga yangi murakkablik va noziklik olib kirdi. 794-yilda Ja’far al-Barmakiy Bagʻdodda birinchi qogʻoz ishlab chiqarish korxonasini barpo etdi. Shu tariqa bu texnologiya tarqala boshladi. Horun davlat ishlarida qog‘ozdan foydalanishni joriy etdi. Chunki qogʻozga yozilgan ma’lumotlarni osonlikcha oʻzgartirish yoki yoʻq qilish mumkin emas edi. Buning natijasida, Bagʻdodning savdo markazidagi butun bir koʻcha qogʻoz va kitob sotishga ixtisoslashdi.

Falsafa

Asosiy maqola: Islom falsafasi va Ilk islomiy falsafa

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Islom falsafasida mantiq, Kalom, Ibn Sinochilik, Averroizm, Maʼrifatparvarlik, va Transsendent teosofiya

„Islom falsafasi“ tushunchasining keng tarqalgan taʼriflaridan biri „islom madaniyati doirasida yaratilgan falsafiy yoʻnalish“dir. Ushbu ta’rifga ko‘ra, islom falsafasi na faqat diniy masalalarga taalluqli, na faqatgina musulmonlar tomonidan yaratilgan boʻlishi shart. Musulmonlarning Aristotel haqidagi asarlari qadimgi yunonlarning bilimlarini islom dunyosi va Gʻarbga yetkazishda hal qiluvchi qadam boʻldi. Koʻpincha faylasufning fikrlarini toʻgʻrilab, ijtihod ruhida jonli munozarani ragʻbatlantirarishdi. Shuningdek, ta’sirli, original falsafiy asarlar yaratdilar. Ularning fikrlari oʻrta asrlarda, ayniqsa Foma Akvinskiy tomonidan, xristian falsafasiga singdirildi.

Uch nafar falsafiy tafakkur sohibi — Kindiy, Forobiy va Ibn Sino aristotelchilik hamda neoplatonizmni islom orqali kirib kelgan boshqa gʻoyalar bilan uygʻunlashtirib, Ibn Sinochilik ta’limoti shakllanishiga asos soldilar. Abbosiylarning boshqa nufuzli faylasuflari qatoriga al-Johiz va Ibn al-Haysam (Alhasen) kabilar kiradi.

Arxitektura

Asosiy maqola: Abbosiylar arxitekturasi

Samarradagi Qasr al-Oshiq. Amir Ahmad ud-Davla ushbu saroy haqida sheʼr yozgan Oʻrta asrlarda saroy „al-Ma’shuq“ (arabcha: المعشوق‎‎) deb atalgan boʻlib, bu soʻz „sevikli“ degan ma’noni anglatardi.

Hokimiyat Umaviylardan Abbosiylarga oʻtgach, me’moriy uslublar ham oʻzgardi. Yunon-rim an’analaridan (ellinistik va Rim uslubi unsurlarini oʻz ichiga olgan) sharq an’analariga oʻtildi. Sharq an’analari Mesopotamiya va Fors hududlaridagi mustaqil me’moriy uslublar asosida shakllangan edi. Abbosiylar me’morchiligiga, ayniqsa, sosoniylar me’morchiligi katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, o‘z navbatida qadimgi Mesopotamiya davridan beri mavjud bo‘lgan unsurlarni o‘zida mujassam etgan edi. Nasroniy uslublari koʻproq Sosoniylar davlatiga asoslangan uslub asosida rivojlandi. Bu uslub loy gʻishtlar va oʻyma naqshli ganchkor bezakli pishgan gʻishtlardan foydalanishga asoslangan edi. To‘rt markazli ark va tromplar ustiga qurilgan gumbaz kabi boshqa me’moriy yangiliklardan tashqari, yangi uslublar juda kam edi. Afsuski, gips va yaltiroq koshinlarning vaqtinchalik ekanligi tufayli koʻp narsalar yoʻqolib ketgan.

Bagʻdoddagi qabristonda joylashgan Zumurrud Xotun qabri (tax. 1152-yil).

Xalifalikning rivojlanishidagi yana bir muhim yutuq shaharlarning barpo etilishi yoki keng miqyosda kengaytirilishi boʻldi. Bu shaharlar xalifalik poytaxtiga aylantirildi. Mazkur jarayon 762-yilda Bag‘dod shahrining bunyod etilishi bilan boshlandi. Bag‘dod to‘rt darvozali, devor bilan o‘ralgan holatda rejalashtirilgan bo‘lib, uning markazida masjid va saroy joylashgan edi. Bagʻdod shahrining bunyod etilishiga sababchi bo‘lgan al-Mansur Furot daryosi boʻyida joylashgan Raqqa shahrini ham rejalashtirgan edi. Nihoyat, 836-yilda al-Muʼtasim poytaxtni Dajla daryosi boʻyida oʻzi barpo etgan Samarra nomli yangi shaharga koʻchirdi. Bu shahar 60 yil davomida rivojlandi. Shahar atomosferasiga ot poygalari va ov uchun moʻljallangan qoʻrqixonalar oʻziga xos ruh baxsh etdi. Atrof-muhit quruqligi va shahar chetidagi tabiat sababli, bu davrda qurilgan ba’zi saroylar alohida ajralib turadigan boshpanalarga aylangan edi. Uxayzir qal’asi bu turdagi inshootlarning ajoyib namunasidir. Unda otxonalar, yashash xonalari va masjid boʻlib, bularning barchasi ichki hovlilarni oʻrab turadi. Mesopotamiyadagi bu davrdan saqlanib qolgan yagona maqbara Samarrada joylashgan bo‘lib, u Qubbat as-Sulaybiya deb ataluvchi sakkiz burchakli gumbazli inshootdir. Bu inshoot Islom me’morchiligidagi ma’lum boʻlgan ilk monumental qabr hisoblanaib, ehtimol al-Muntasirning qabri boʻlishi mumkin.

Xalifalik markazi boʻlgan Bagʻdod shahrining dastlabki qurilishi Dajla daryosi boʻyida dumaloq shaklda amalga oshirilgan. Shaharning markaziy qismi atrofida ketma-ket xalqalar shaklida ulkan gʻisht devorlar qurilgan. Ushbu qurilish ishlarini 100 000 kishilik ishchi kuchi amalga oshirgan. Shaharda toʻrtta ulkan darvoza boʻlib, ular Kufa, Basra, Xuroson va Suriya nomlari bilan atalgan. Shaharning markaziy qoʻrgʻonida 33,000 square metre (360,000 kv ft) maydonni egallagan Mansur saroyi va 8,400 square metre (90,000 kv ft) maydonni egallagan Bagʻdod katta masjidi joylashgan edi. Dajla daryosi va Dajladan Furot daryosi suvlarini oqizish imkonini beradigan suv yoʻllari tarmogʻi boʻylab yurish ko‘priklar va kanallar tufayli osonlashtirilgan.

Abbosiylarning asosiy hududlari boʻlgan Iroqdan tashqaridagi arxitekturada hamon poytaxt taʼsiri saqlanib qolayotgan edi. Hozirgi Tunisda joylashgan Uqba masjidi dastlab Umaviylar sulolasi davrida qurilgan boʻlsa-da, 9-asrda Abbosiylar vassallari hisoblangan Agʻlobiy hukmdorlar homiyligi asosida toʻliq qayta qurilgan. Qurilishda qoʻllangan uslublar asosan Abbosiylarga oid edi. Misrda Ahmad ibn Tulun 879-yilda qurib bitkazilgan Ibn Tulun masjidini barpo etdi. Bu masjid Samarra uslubiga asoslangan boʻlib, hozirgi kunda ushbu davrga oid Abbosiylar uslubidagi eng yaxshi saqlanib qolgan masjidlardan biri hisoblanadi.

Shisha va kristall

Yaqin Sharq Rim imperiyasi davridan boshlab sifatli shisha va billur idishlar markazi sifatida e’tirof etilgan. 9-asrga oid Samarra shahri topilmalarida Sosoniylar davri shakllariga xos uslublar koʻzga tashlanadi. Ishlab chiqarilgan buyumlar orasida uy-ro‘zg‘orda foydalanish uchun mo‘ljallangan shishalar, kolbalar, guldonlar va piyolalar bo‘lib, ularning bezaklari qolipli yo‘l-yo‘l naqshlar, asalari uyasi shaklidagi naqshlar va yozuvlardan iborat boʻlgan. Sosoniylarga oid boʻlmagan boshqa uslublar orasida tamgʻali buyumlar ham koʻzga tashlanadi. Bu kabi buyumlar orasida hayvonlar, qushlar yoki kufiy yozuv tushirilgan medallon yoki diskka oʻxshash dumaloq muhrlar boʻlgan. Nishopurdan, asosan, koʻk yoki yashil rangga boʻyalgan qoʻrgʻoshin shisha, shuningdek, prizmatik atir idishlari topilgan. Nihoyat, gullar va hayvonlar tasvrilari bilan bezalgan oʻyma naqshli shisha Abbosiylar davrida shisha ishlab chiqarishning eng yuqori cho‘qqisi bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

Rassomchilik

Samarradan topilgan 9-asrga oid haram devorlaridagi rangtasvir parchalari

Ilk Abbosiylar davri rasmlari katta miqdorda saqlanib qolmagan va ba’zan ularni ajratib olish qiyinroq. Biroq, Samarra bunga yaxshi misol bo‘la oladi. Chunki shahar Abbosiylar davrida qurilib, 56 yildan so‘ng tashlab ketilgan. Saroyning qazib o‘rganilgan asosiy xonalari devorlarida devoriy rasmlar va o‘yma ganch pardoz ishlari mavjudligi aniqlangan. Ilk davr uslubi, shubhasiz, sosoniylar san’atidan deyarli oʻzgarishsiz oʻzlashtirilgan boʻlib, oʻxshash uslublardan haramlar, hayvonlar, raqsga tushayotgan odamlar va kiyim-kechaklar tasvirlarini o‘z ichiga olib, ularning barchasi naqshli hoshiyalar ichiga joylashtirilgan. Nishopur oʻzining rassomchilik maktabiga ega boʻlgan. Nishopurdagi qazishmalarda 8—9-asrlarga oid monoxromatik va polixromatik sanʼat asarlari topilgan. Mashhur san’at asarlaridan birida zodagonlarning lochinlar bilan otda, to‘liq tantanali libosda ov manzarasi tasvirlangan. Kiyim-kechaklar ovchilarning Tohiriylar sulolasiga mansub ekanligini koʻrsatadi. Bu sulola esa Abbosiylar sulolasi taʼsiridagi kichik sulola edi. Boshqa uslublar esa toʻrt fut balandlikdagi devorga ishlangan oʻsimliklar va mevalarning chiroyli ranglardagi tasvirlaridan iborat.

Kulolchilik

Asosiy maqola: Abbosiylar kulolchiligi

Kufiy yozuv tushirilgan kosa. 9-asr. Brooklyn muzeyi

Abbosiylar sulolasi rassomlik va me’morchilikda kuchli bo‘lmasa-da, kulolchilik sohasida vaziyat butunlay boshqacha edi. Umuman olganda islom madaniyati, ayniqsa Abbosiylar, yangi g‘oyalar va texnikalarni ishlab chiqishda yetakchilik qilishgan. Ularning ishlaridan ayrim namunalar bezaklar bilan o‘yib naqshlangan va sariq-jigarrang, yashil hamda binafsha rangdagi sirlar bilan bo‘yalgan buyumlardan iborat. Dizaynlar geometrik naqshlar, kufiy xati, islimiy o‘ymalar, shuningdek, gullar, hayvonlar, qushlar va insonlar tasvirlari bilan xilma-xil ko‘rinishga ega boʻlgan. 8—9-asrlarga oid Abbosiylar davri sopol buyumlari butun mintaqa bo‘ylab, hatto Qohiragacha bo‘lgan hududlardan topilgan. Bunaqa buyumlar odatda sariq tuproqdan yasalgan va oltin, jigarrang yoki qizil ranglar soyalarida yaltiroq metall rangini hosil qilish uchun alohida shishalar bilan bir necha marta kuydirilgan. 9-asrga kelib, kulollar o‘z texnikalarini mukammal o‘zlashtirib olgan va ularning bezak naqshlarini ikki uslubga ajratish mumkin. Fors uslubida hayvonlar, qushlar va insonlar tasvirlari, shuningdek, oltin bilan yozilgan kufiy xati aks ettirilardi. Samarradan qazilgan buyumlar oʻz ranglari va nafisligi bilan keyingi davrlarga oid buyumlardan ajralib turadi. Ushbu buyumlar, asosan, xalifa foydalanishi uchun ishlangan. Xuddi shu usul yordamida ham monoxromatik, ham polixromatik yaltiroq koshinlar yaratish uchun plitalar tayyorlangan.

Toʻqimachilik

Abbosiylar madaniy taraqqiyotining bir qismi boʻlgan toʻqimachilik sanoatining markazi Misr edi. Qibtiylar toʻqimachilik sanoatida ishlab, zigʻir va ipak matolar ishlab chiqarishgan. Tinnis fabrikalari bilan mashhur boʻlib, shaharda besh mingdan ortiq toʻquv dastgohlari mavjud edi. To‘qimachilik ishlari orasida sallalar uchun mo‘ljallangan nafis zig‘ir matosi kasab va yuqori tabaqalar kiyimlari uchun ishlatiladigan badana bor edi. Makkadagi kaʼba uchun kisva Tinnis yaqinidagi Tuna degan shaharchada toʻqilgan. Dabik va Dumyotda ham nafis ipak ishlab chiqarilgan. Ayniqsa, nafaqat siyoh, balki suyuq oltindan ham foydalanilgan bosma va naqshli matolar alohida qiziqish uyg‘otadi. Ayrim nozik topilmalar shunday boʻyalganki, ularning dizayni va rangini hosil qilish uchun olti xil alohida naqsh bosish uskunasidan foydalanishga toʻgʻri kelgan. Oxir-oqibat, ushbu texnologiya Yevropaga ham tarqaldi.

Kiyimlar

Bejirim koʻylak va salla kiygan moʻtabar kishi. Tasvir basralik al-Haririy (1054—1122) tomonidan yozilgan Maqomatning 1237-yilgi Bagʻdod nashridan olingan.

Abbosiylar xalifaligi mavjud boʻlgan davrda moda sohasida katta oʻzgarishlar kuzatildi. Moda rivojlanishi Umaviylar davrida boshlangan bo‘lsa-da, chin ma’nodagi jahonshumul uslublari va ta’siri Abbosiylar davrida o‘zining eng yuksak cho‘qqisiga yetdi. Abbosiylar davrida moda sanoati gullab-yashnab, ham qonun orqali, ham qabul qilingan uslub me’yorlari vositasida qat’iy nazorat qilingan. Yuqori tabaqalar orasida tashqi koʻrinishga e’tibor kuchayib, ular o‘z qiyofasi va modaga ahamiyat bera boshladilar. Bir qancha yangi kiyim-kechaklar va matolar kundalik hayotga kirib keldi hamda ipak va atlas kabi materiallarga nisbatan taqvodorona nafrat bilan qarash to‘xtadi. Fors kotiblari tabaqasining yuksalishi moda rivojlanishiga katta ta’sir koʻrsatgan bo‘lib, Abbosiylar ham qadimgi fors saroy kiyimi unsurlaridan kuchli ta’sirlangan edilar. Masalan, xalifa al-Mu’tasim fors shohlariga taqlid qilish istagida yumshoq qalpoq ustidan salla kiyishi bilan mashhur bo‘lgani aytiladi. Bu uslub keyinchalik boshqa Abbosiy hukmdorlar tomonidan ham qabul qilinib, uning sharafiga „mu’tasimi“ deb nomlangan.

Abbosiylar bir necha qavat kiyimlarni ustma-ust kiyishgan. Kiyimlar uchun ishlatilgan matolar orasida jun, zig‘ir, brokat va ipak bo‘lgan ko‘rinadi. Kambag‘al tabaqalarning kiyimlari esa arzonroq materiallardan, asosan jundan tayyorlangan bo‘lib, ularda mato miqdori kamroq edi. Bu, shuningdek, kambagʻallarning elita sinflari kiygan xilma-xil kiyimlarni sotib olishga qurbi yetmasligini anglatardi. Nafis ayollar qora, yashil, qizil yoki pushti rangli kiyimlar kiyishmas, faqatgina qizil ipak singari tabiiy ranglarga ega boʻlgan matolar bundan mustasno edi. Ayollarning kiyimlariga faqat mushk, sandal daraxti, sunbul yoki anbar hidi singdirilar, boshqa atirlar qo‘llanilmasdi. Poyafzallarga mo‘ynali Kembay tuflilari, fors ayollari uslubidagi etiklar va egilgan shakldagi oyoq kiyimlar kirgan.

Xalifa al-Mansur Abbosiylarning saroydagi va boshqa yuqori lavozimli amaldorlarini turli tantanali marosim va tadbirlarda qora rangli faxriy libos kiyishga majbur qilgani bilan mashhur bo‘lgan. Qora rang keyinchalik xalifalikning rasmiy rangiga aylangan. Bu holat Xitoy va Vizantiyada eʼtirof etilib, Abbosiylarni „qora kiyimlilar“ deb atashgan. Xalifalik davrida qora rang keng tarqalgan boʻlsa-da, turli xil rangli bo‘yoqlar mavjud edi va ranglarning bir-biriga mos kelishiga alohida e’tibor qaratilardi. Shunisi eʼtiborga loyiqki, rangli kiyim kiyganda sariq rangdan saqlanish kerak edi.

Abbosiy xalifalar kumush yoki oltin zarbofdan tikilgan, old qismida tugmalari bo‘lgan hashamatli kaftan kiyishgan. Xalifa al-Muqtadir tustariy ipagidan tikilgan kumush rangli kaftan kiygan, uning o‘g‘li esa Vizantiya shoyisidan tikilgan, hashamatli bezalgan va turli rasmlar bilan naqshlangan libos kiygan edi. Kaftan Abbosiylar davrida keng tarqalgan boʻlib, butun arab dunyosida taniqli va mashhur boʻlgan. 830-yillarda imperator Theophilos arabcha uslubda kaftan va sallada yurgan. Hatto Tan sulolasi davrida ham Guanchjou ko‘chalarida fors kaftani urf boʻlgan.

Qoʻlyozmalar

Asosiy maqola: Islomiy qoʻlyozmalar

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Islom xattotligi, Qoʻlyozmalarni bezash sanʼati, va Muqovalash

Abbosiylar xalifaligida Qurʼon qoʻlyozmalarini koʻchirish asosan 8-asr oxiri va 10-asr boshlarida rivoj topib, gullab-yashnadi. Ushbu davrda Qur’on nusxalari ko‘pincha Abbosiylar saroyi a’zolari va musulmon jamiyatidagi boy elita vakillari uchun maxsus buyurtma qilinardi. Qur’onning keng tarqalishi bilan arab xattotligi, kitob muqovalash usullari va bezak uslublari ham rivojlana boshladi. Kitob san’atining kengayishi va rivojlanishi islom qo‘lyozma an’anasining shakllanish davrida o‘z cho‘qqisiga yetdi.

Xattotlik

8—9-asrda Abbosiylar xalifaligida koʻchirilgan Qurʼon sahifasi.

Abbosiylar davrida Qur’on qoʻlyozmalari uchun qo‘llangan eng qadimiy xattotlik uslubi Kufiy yozuvi deb atalgan. Bu yozuv aniq, burchakli harflar, keng oraliqlar, harflarning asosiy chiziq bo‘ylab gorizontal yozilishi va geometrik mutanosiblikka alohida e’tibor qaratilishi bilan ajralib turgan. Bu xat uslubida koʻchirilgan Qur’on kitoblari odatda gorizontal tarzda tayyorlanib, pergamentga bitilgan. Bu turdagi Qur’onlar 8-asr ikkinchi yarmida keng tarqalgan edi.

„Yangi Abbosiylar uslubi“dagi matn namunasi

9-asr oxiri — 10-asr boshlarida Abbosiylar vaziri va mashhur xattot Abu Ali Muhammad ibn Muqla (866—940) xattotlikning yangi tizimini joriy etdi. Bu tizim oʻsha davr xattotlik san’atiga katta ta’sir koʻrsatdi. Ibn Muqla ushbu mutanosib yozuv tizimini ikki asosiy shaklga tayanib ishlab chiqqan boʻlib, ular alif harfi kattaligidagi doira va qamish qalamning uchi bilan hosil qilinadigan rombsimon nuqtalar edi. Keyinchalik „Yangi Abbosiylar uslubi“ nomi bilan mashhur bo‘lgan bu yozuv turi vertikal harflari, haddan tashqari oʻtkirligi, qatorlari kengligi o‘rtasidagi aniq kontrast bilan ajralib turgan. Ushbu mutanosib yozuvning rivojlanishi sahifa yoʻnalishining yana vertikal holatga qaytishi bilan bir vaqtga toʻgʻri keldi. Yangi uslub yozuvi oʻqish uchun qulayligi va samaradorligi tufayli dunyoviy maqsadlarda yanada takomillashtirildi.

Qoʻlyozmalarni bezash

Oʻsimlik va geometrik bezaklar namunasi (13-asr)

Abbosiylar xalifaligi davrida bezak va yoʻnalishlari koʻpincha yozuv uslubiga bogʻliq boʻlgan. Qur’on nusxalari kufiy xatidan yangi uslubdagi yozuvga oʻtishi bilan, ularni bezash usullari ham oʻzgarib bordi. 8-asr oxirida koʻchirilgan dastlabki Abbosiylar davri Qur’on nusxalarining bezatilishida asosan geometrik va oʻsimliksimon shakllar ustunlik qilgan. Bu bezak elementlari koʻpincha kitob jildlarining boshi va oxirida, shuningdek suralar orasida jamlanardi. Qur’onning muqova sahifasi matnsiz boʻlishi ilk Abbosiylar davri xattotlik san’atining yana bir o‘ziga xos xususiyati edi. Biroq, 10-asrda „Yangi Abbosiylar uslubi“ joriy etilishi bilan bezak usullarida oʻzgarish yuz berdi. Kitob bezovchilar matndagi zich yozuv va vertikal yoʻnalishiga moslashish yoʻlini topishdi. Shu sababli, bezatilgan Qur’on nusxalari matn ichidagi qismlarni ajratib koʻrsatish uchun geometrik va oʻsimliksimon shakllardan tashqari qoʻshimcha bezak unsurlarini ham oʻz ichiga ola boshladi. Bundan tashqari, yangi uslubdagi xat bilan yozilgan Qur’on nusxalari qoʻlyozmaning titul varagʻiga birinchi surani joylashtirgan holda koʻchirilgan. Bu uslubiy o‘zgarishlar Abbosiylar hukmronligi davrida bezak san’atining rivojlanishini aks ettiradi.

Kitoblarni muqovalash

Abbosiylar xalifaligi davrida qoʻllangan kitob muqovalashning asosiy shakli muqova-gʻilof yoki quti koʻrinishidagi qoʻlyozma boʻlgan. Bu usulda Qur’on matnni himoya qilish maqsadida tobutsimon qutiga joylashtirilgan. Bu qutilar odatda yog‘ochdan yasalib, qo‘lyozma joylashtirilgan tomonida himoyalovchi qoplama boʻlardi. Teri muqovali Qur’on kitobi qutiga joylashtirilib, qutida qulflash mexanizmi mavjud boʻlardi.

Amajur Qurʼoni

Amajur Qurʼoni sahifasi

Amajur Qurʼoni sahifasi

Ilk Abbosiylar xalifaligi davrida yaratilgan eng diqqatga sazovor pergament qoʻlyozmalardan biri Amajur Qur’oni edi. Ushbu Qur’on 9-asrda koʻchirilgan bo‘lib, uni 870-yildan 878-yilgacha Damashqning Abbosiylar noibligini boshqargan Amajur at-Turkiy in’om etgan. Hashamatli namuna bo‘lgan ushbu Qur’on nusxasi ilk Abbosiylar xalifaligi markazida shakllangan va standartlashtirilgan yozuv uslubi hamda tuzilish amaliyotlarini aks ettiradi. Matn kufiy uslubida va yotiq holatda yozilgan. Amajur Qur’onining yozuv uslubi, hajmi va choʻzinchoq shakli 9-asrga oid boshqa namunalarga mos kelardi. Bundan tashqari, Qur’on ilk Abbosiylar davrida qoʻlyozmalar uchun keng tarqalgan material pergamentga (teri) koʻchirilgan. Nihoyat, Amajur Qurʼoni teri bilan muqovalanib, maxsus himoya qutisida saqlanadi. Ushbu muqovalash uslubi 9-asr uchun standart uslub boʻlgan.

Fan va texnologiya

Fan

Asosiy maqola: Oʻrta asrlar islom dunyosida fan

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Oʻrta asrlar islom dunyosida alkimyo, Oʻrta asrlar islom dunyosida astronomiya, Oʻrta asrlar islom dunyosida matematika, Oʻrta asrlar islom dunyosida tibbiyot, va Musulmon dunyosida fan va muhandislik xronologiyasi

Bagʻdoddagi Al-Mustansiriya universiteti madrasasi. 1227-yilda asos solingan. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan Abbosiylar davri madrasalaridan biri.

Organik kimyo asoschilaridan biri Jobir ibn Xayyom. Horun ar-Rashid va uning vorislari davri buyuk intellektual yutuqlar davrini boshlab berdi. Bu, asosan, Umaviylar tuzumini zaiflashtirgan kuchlar boʻlishining natijasi edi. Umaviylar oʻz hokimiyati qonuniyligini taʼminlash uchun arab madaniyatining ustunligini taʼkidlashga tayanardi. Abbosiylar esa, aksincha, arab boʻlmagan musulmonlar qoʻllovini mamnuniyat bilan qabul qildi. Bu ikki yondashuv oʻrtasidagi farq Abbosiylar hukmronligining shakllanishida muhim rol oʻynadi.

Islom hukmronligi ostida yashagan bir qator o‘rta asr mutafakkirlari va olimlari islomiy ilm-fanni xristian gʻarbiga yetkazishda muhim rol oʻynashgan. Bundan tashqari, ushbu davrda Yevklid va Ptolemey Klavdiy kabi olimlarning Iskandariyadagi matematik, geometrik va astronomik bilimlarining katta qismi qayta tiklandi. Ushbu qayta tiklangan matematik bilimlar keyinchalik boshqa islom olimlari tomonidan takomillashtirildi va rivojlantirildi. Ayniqsa, fors olimlari Abu Rayhon Beruniy va Abu Nasr Mansur bu sohadagi ishlarni yanada yuksaltirishdi.

Xristianlar (ayniqsa, nestoriy xristianlar) Umaviylar va Abbosiylar hukmronligi davrida yunon faylasuflarining asarlarini avval suryoniy tiliga, so‘ngra arab tiliga tarjima qilish orqali arab-islom sivilizatsiyasiga katta hissa qoʻshdilar. Nestoriylar arab madaniyatining shakllanishida muhim o‘rin tutgan bo‘lib, Gondishapur akademiyasi so‘nggi Sosoniylar, Umaviylar va ilk Abbosiylar davrlarida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan. E’tiborga molik tomoni shuki, Nestoriy Buxtishu oilasining sakkiz avlodi 8-asrdan 11-asrgacha bo‘lgan davrda xalifalar va sultonlarning shaxsiy tabiblari vazifasida xizmat qilgan.

Bu davrda algebra Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning Kitob al-Jabr val-muqobala nomli mashhur asarida sezilarli darajada rivojlantirildi. Algebra atamasi ham aynan shu asar nomidan olingan. Shu sababli, ba’zilar al-Xorazmiyni algebraning otasi deb hisoblaydilar. Yunon matematigi Diofantga ham bu unvon berilganligi ma’lum. Bu ikki olimning algebraga qo‘shgan hissasi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Algoritm va algorism atamalari al-Xorazmiy ismidan kelib chiqqan bo‘lib, u nafaqat arab raqamlarini, balki hind — arab raqamlar tizimini ham Hindiston yarimorolidan tashqariga olib chiqishda katta hissa qoʻshgan.

„Optika otasi“ Ibn al-Haysam.

Arab olimi Ibn al-Haysam (Alhazen) 1021-yilda yozilgan Optika kitobida ilk ilmiy metodni ishlab chiqqan. Ilmiy metodning eng muhim yutug‘i musulmon olimlarining umumiy empirik yondashuv doirasida raqobatdosh ilmiy nazariyalarni farqlash uchun tajribalardan foydalanishni boshlagani bo‘ldi. Bu tajribalar turli ilmiy nazariyalar o‘rtasidagi farqlarni aniqlashga yordam berdi. Ibn al-Haysamning yorug‘lik intromissiya nazariyasining (ya’ni, yorug‘lik nurlarining ko‘zlardan chiqmasdan, balki ko‘zlarga kirishini) empirik isboti ayniqsa muhim ahamiyatga ega edi. Ibn al-Haysam ilmiy metod tarixida, ayniqsa, tajribaga yondashuvida muhim oʻrin tutgan bo‘lib, „dunyodagi birinchi haqiqiy olim“ degan nomga sazovor boʻlgan.

Oʻrta asrlar Islom olamida tibbiyot, ayniqsa Abbosiylar saltanati davrida sezilarli darajada taraqqiy etgan fan sohasi boʻlgan. 9-asrda Bagʻdodda 800 nafardan ortiq shifokor boʻlib, anatomiya va kasalliklarni oʻrganish sohasida katta kashfiyotlar amalga oshirilgan. Bu davrda qizamiq va chechak kasalliklari oʻrtasidagi klinik farqlar aniqlangan va tavsiflangan. Mashhur olim Ibn Sino (G‘arbda Avitsenna nomi bilan tanilgan) olimlar to‘plagan ulkan bilimlarni umumlashtiruvchi risolalar va asarlar yaratgan. Oʻzining Tib qonunlari va Shifo kitobi nomli qomusiy asarlari orqali sohaga juda katta ta’sir ko‘rsatgan. Ibn Sinoning va koʻplab boshqa olimlarning asarlari Uygʻonish davri Yevropa olimlarining tadqiqotlariga bevosita ta’sir koʻrsatgan.

Oʻrta asrlar Islom olamida astronomiya fani Al-Battoniy tomonidan rivojlantirildi. Olim Yer oʻqi pretsessiyasini oʻlchash aniqligini sezilarli darajada oshirdi. Al-Battoniy, Ibn Rushd, Nosiriddin Tusiy, Mo‘ayyiduddin Urdiy va Ibn ash-Shatir tomonidan geotsentrik modelga kiritilgan tuzatishlar keyinchalik Kopernikning geliotsentrik modeliga qoʻshilgan. Astrolyabiyani dastlab yunonlar ixtiro qilgan bo‘lsa-da, keyinchalik islom olimlari va muhandislari uni takomillashtirishdi hamda oʻrta asrlarda Yevropaga kirib bordi.

Musulmon alkimyogarlari oʻrta asr Yevropa alkimyogarlariga, ayniqsa Jobir ibn Xayyom (Geber) asariga nisbat berilgan asarlarga katta ta’sir ko‘rsatgan.

Texnologiya

Asosiy maqola: Oʻrta asrlar islom olamidagi ixtirolar, Arab qishloq xoʻjaligi inqilobi va Musulmonlar dunyosida fan va muhandislik xronologiyasi

Horun ar-Rashid Buyuk Karlga sovgʻa qilgan suv soati tasvirlangan surat

Abbosiylar texnologiya sohasida Xitoydan qogʻoz ishlab chiqarish texnikasini qabul qilishdi. Qog‘ozdan foydalanish milodiy 8-asrda Xitoydan xalifalikka kirib keldi. 10-asrda esa al-Andalus (islomiy Ispaniya) va so‘ngra Yevropaning qolgan qismiga tarqaldi. Qogʻoz pergamentga nisbatan ishlab chiqarish osonroq, papirusga nisbatan sinish ehtimoli kamroq va siyohni yaxshi shimardi. Bu xususiyatlari qogʻozni Qur’on matnlarini yozish va nusxalash uchun juda qulay qilardi. Musulmon qogʻoz ishlab chiqaruvchilar qoʻlyozma nusxalarini koʻpaytirish uchun konveyer usullarini ishlab chiqib, bu usul yordamida ular asrlar davomida Yevropada mavjud boʻlganidan ancha katta hajmdagi nashrlarni yaratishga muvaffaq boʻlishdi. Abbosiylar dunyoga zigʻirdan qogʻoz tayyorlash usulini oʻrgatishgan. Porox haqidagi bilimlar Xitoydan xalifalikka kirib kelgan boʻlib, xalifalika birinchi marta sof kaliy nitrat va portlovchi porox ta’siri uchun formulalar ishlab chiqilgan edi.

Shamol tegirmoni kabi yangi texnologiyalardan foydalanish orqali sugʻorish va dehqonchilikda sezilarli yutuqlarga erishildi. Bodom va sitrus mevalar kabi ekinlar al-Andalus orqali Yevropaga kirib kelgan boʻlib, shakar yetishtirish usuli ham yevropaliklar tomonidan asta-sekinlik bilan o‘zlashtirib olingan. Nil, Dajla va Frot daryolaridan tashqari kema qatnashi mumkin boʻlgan daryolarning juda kam boʻlgani sababli, dengiz orqali yuk tashish nihoyatda muhim ahamiyat kasb etgan. Navigatsiya fanlari yuksak darajada taraqqiy etgan bo‘lib, ushbu fan ibtidoiy sekstantdan (kamal deb ataluvchi) foydalanishni o‘z ichiga olgan. Ushbu uskuna davrning batafsil xaritalari bilan birga qoʻllanganda, dengizchilar qirg‘oq bo‘ylab yurish o‘rniga okeanlar bo‘ylab erkin suzish imkoniyatiga ega bo‘lishgan. Abbosiylar dengizchilari O‘rta yer dengizida uchta ulkan machtali savdo kemalarini qayta joriy etishda ham muhim rol oʻynashgan. Karavel nomi qārib deb nomlanuvchi oldingi arab kemasi nomidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Arab savdogarlari 16-asrda portugallar kelguniga qadar Hind okeanidagi savdoda ustunlik qilishgan. Hormuz dengiz savdosining muhim markazi boʻlgan. O‘rta yer dengizida ham zich savdo yo‘llari tarmog‘i mavjud edi. Bu yo‘llar orqali musulmon mamlakatlari bir-birlari bilan hamda Venetsiya va Genuya kabi Yevropa davlatlari bilan savdo-sotiq olib borardilar. Markaziy Osiyoni kesib oʻtuvchi Buyuk Ipak yoʻli Xitoy bilan Yevropa o‘rtasidagi Abbosiylar xalifaligi hududidan oʻtgan.

Abbosiylarning texnologiyadagi ixtirolaridan biri shamol tegirmoni edi.

Abbosiylar xalifaligi muhandislari sanoatda gidroenergetikadan foydalanishning bir qator innovatsion usullarini ishlab chiqishgan. Shuningdek, suv qalqish kuchi, shamol energetikasi va neftdan (ayniqsa, kerosinga aylantirish orqali) sanoatda foydalanishgan. Islom dunyosida suv tegirmonlaridan sanoatda foydalanish 7-asrga borib taqaladi. Gorizontal gʻildirakli va vertikal gʻildirakli suv tegirmonlari esa kamida 9-asrdan boshlab keng tarqalgan. Salib yurishlari davriga kelib, islom dunyosining Al-Andalusdan va Shimoliy Afrikadan tortib Oʻrta Sharq va Markaziy Osiyogacha boʻlgan har bir viloyatida tegirmonlar ishlab turardi. Bu tegirmonlar turli qishloq xo‘jaligi va sanoat vazifalarini bajarar edi. Abbosiy muhandislar tirsakli vallarni oʻz ichiga olgan mashinalar (jumladan, nasoslar) ishlab chiqishdi. Tegirmonlar va suv koʻtaruvchi moslamalarda tishli gʻildiraklardan foydalanishdi. Suv tegirmonlari va suv koʻtaruvchi moslamalarga qoʻshimcha quvvat berish maqsadida toʻgʻonlardan foydalanishdi. Bunday yutuqlar qadimgi davrlarda qoʻl mehnati bilan bajarilgan koʻplab sanoat vazifalarining oʻrta asrlar islom dunyosida mexanizatsiyalashishiga va uning o‘rniga mashinalar tomonidan boshqarilishiga imkon berdi. Suv kuchining sanoatda qoʻllanishi islomiy Ispaniyadan nasroniy Ispaniyaga yoyilgani, bu yerda mato toʻqish tegirmonlari, qogʻoz ishlab chiqarish tegirmonlari va temir eritish tegirmonlari birinchi bor Kataloniyada qayd etilgani haqida fikrlar bildirilgan.

Arab qishloq xoʻjaligi inqilobi davrida koʻplab yangi sanoat tarmoqlari vujudga keldi. Bular orasida toʻqimachilik, shakar ishlab chiqarish, arqon toʻqish, boʻyra toʻqish, ipak ishlab chiqarish va qogʻoz tayyorlash kabi dastlabki sanoat tarmoqlari bor edi. 12-asrdagi lotincha tarjimalar kimyo va, ayniqsa, asbobsozlik sohasidagi bilimlarni yetkazib berdi. Bu davrda qishloq xoʻjaligi va hunarmandchilik sohalarida ham yuqori darajada oʻsish sur’atlari kuzatildi.

Jamiyat

Arablashtirish

Abbosiylar dastlab Umaviylar imperiyasidagi arab boʻlmagan aholiga nisbatan ijtimoiy tengsizlikdan foydalanib hokimiyatni qoʻlga kiritgan boʻlsa-da, Abbosiylar hukmronligi davrida imperiya tez sur’atlarda arablashdi. Bu jarayon, ayniqsa, Umaviylar davrida boshlangan Unumdor yarim oy hududida (ya’ni Mesopotamiya va Levantda) yaqqol koʻzga tashlandi. Xalifalik boʻylab arab tilida bilim tarqalishi natijasida turli millat va dinlarga mansub koʻplab kishilar kundalik hayotlarida arab tilida gaplasha boshladilar. Boshqa tillardagi manbalarni arab tiliga tarjima qilish boshlandi. Bu esa o‘ziga xos islomiy oʻzlik shakllanishiga sabab boʻldi. Bu oʻziga xoslik avvalgi madaniyatlarni arab madaniyati bilan uygʻunlashtirib, oʻsha davrda Yevropada moʻjiza deb hisoblangan sivilizatsiya va bilim darajasini vujudga keltirdi.

Ayollarning mavqei

Yana qarang: Abbosiylar harami

Avvalgi davrdan farqli oʻlaroq, Abbosiylar jamiyatida ayollar jamoa hayotining asosiy sohalaridan batamom chetlashtirilgan edilar. Hadis kitoblarida aytilganidek, ayollarning musulmon ajdodlari erkaklarni jangga boshlab borgan, qoʻzgʻolonlar boshlagan va jamiyat hayotida faol ishtirok etgan boʻlsa-da, Abbosiylar davrida ayollarni imkon qadar yopiqlikda saqlash ideal hisoblangan. Istilolar musulmon zodagonlarga juda katta boylik va koʻplab qullar keltirgan edi. Qullarning aksariyati ayollar va bolalar boʻlib, ularning koʻp qismi magʻlub boʻlgan Sosoniylar davlati yuqori tabaqalarining qaramogʻidagi shaxslar yoki haram aʼzolari edi. Istilolardan soʻng, yuqori tabaqa vakili minglab qullarga egalik qilishi mumkin boʻlgan, oddiy askarlar esa o‘zlariga oʻnta odamni xizmatkor qilishi mumkin edi .

Ibn Abbosdan rivoyat qilinishicha, paygʻambar Muhammad aytgan:

Kimning ikki qizi balog‘at yoshiga yetib, ular bilan birga bo‘lgan vaqtida ularga yaxshi munosabatda bo‘lsa, bu ikki qizi unga jannatga kirish uchun vosita bo‘ladi. Kimning uch qizi bo‘lsa va ularga sabr-toqat koʻrsatsa, ularni oʻz mablag‘i hisobidan yedirsa, ichirsa va kiyintirsa, qiyomat kuni ular unga doʻzax olovidan qalqon boʻlurlar.

Shunday bo‘lsa-da, qul kanizaklar (qiyanlar va joriyalar) hamda malikalar obroʻli boʻlib, ajoyib she’riy asarlar yaratishgan. Ayollarning tarixiy oʻrnini oʻrganishimiz uchun yetarli ma’lumotlar saqlanib qolgan boʻlib, ushbu manbalar ayollar orasida soʻfiy tasavvufchi Robiʼa ul-Adaviya (714-801), malika va shoira Ulayya bintu Al-Mahdiy (777-825) hamda qoʻshiqchi ayollar Shariya (taxminan 815-870), Fadl ash-Shayra (vafoti 871-yil) va Arib al-Ma’muniyya (797-890) kabi ovozi chiroyli va kuchli shaxslar borligini koʻrsatadi.

Abbosiylar haramidagi har bir ayolning oʻz xodimlari va choʻrilari xizmat ko‘rsatadigan qo‘shimcha uyi yoki xonadoni bor edi. Choʻri oʻgʻil farzand koʻrganda, maqomi ummu al-valadga koʻtarilar, shuningdek, unga sovgʻa sifatida uy va xizmatkor qullar ham berilar edi.

Yahudiy va nasroniylarga munosabat

Nufuzli tarjimon, olim, tabib Hunayn ibn Isʼhoq.

Abbosiylar xalifaligida yahudiylar, nasroniylar va musulmon boʻlmagan shaxslarning maqomi hamda ularga munosabat murakkab va uzluksiz oʻzgarib boruvchi masala edi. Musulmon boʻlmagan aholi zimmiylar deb atalar edi. Abbosiylar jamiyatida zimmiylar ma’lum darajada kamsitishlarga duch kelishgan. Ular musulmonlarning barcha imtiyozlaridan foydalana olmasdilar va jizya deb ataladigan, gʻayridinlarga solinadigan soliqni toʻlashlari kerak edi. Biroq, kitob ahli (musulmon boʻlmagan monoteistlar) boʻlgan yahudiylar va nasroniylarga oʻz dinlariga erkin amal qilishlariga ruxsat berilib, ular Islomni qabul qilishga majburlanmagan.

Zimmiylarga nisbatan munosabatning umumiy jihatlaridan biri qanday muomalada boʻlinishi xalifaning shaxsiga bogʻliqligi edi. Al-Mutavakkil (822—861) singari ba’zi Abbosiy xalifalar zimmiylarning jamoat joylarida nima kiyishlari mumkinligiga qattiq cheklovlar joriy etishdi. Bu cheklovlar ko‘pincha zimmiylarni musulmonlardan ajratib turadigan sariq rangdagi kiyimlarni oʻz ichiga olardi. Al-Mutavakkil joriy etgan cheklovlarga zimmiylarning hukumatdagi rolini kamaytirish, ularning uy-joylarini musodara qilish va zimmiylarning ta’lim olishini murakkablashtirish kabilar kirardi. Abbosiy xalifalarning aksariyati al-Mutavakkil kabi qattiqqoʻl emas edi. Al-Mansur hukmronligi davrida (714—775) yahudiylar va nasroniylar xalifalik, ayniqsa Bagʻdod shahrining umumiy madaniyatiga katta ta’sir koʻrsatishgan edi. Yahudiylar va nasroniylar buni ilmiy faoliyatda faol qatnashish orqali amalga oshirishgan.

Bir xalifa hukmronligi davrida zimmiylarga qarshi joriy etilgan qonunlar keyingi xalifalar davrida bekor qilinishi yoki amalda qoʻllanmasligi odatiy hol boʻlgan. Al-Mansur va al-Mutavakkil ikkalasi ham musulmon bo‘lmagan shaxslarning davlat lavozimlarida ishlashini taqiqlaydigan qonunlarni joriy etdilar. Al-Mansur oʻzi chiqargan qonunga qat’iy amal qilmagan. Moliya sohasida zimmiylarning zarur bilim va tajribasiga ehtiyoj tufayli, ularni xalifalik xazinasiga qayta jalb qildi. Al-Mutavakkil zimmiylarni davlat lavozimlaridan chetlashtirish toʻgʻrisidagi qonunni ancha jiddiy qo‘lladi. Biroq, uning hukmronligi tugaganidan koʻp oʻtmay, hukumatda zimmiylarning ishtirokiga oid koʻplab qonunlarga umuman rioya qilinmadi yoki kamida qonunlardagi talablar yumshatildi. Hatto al-Muqtadir (h. 908–932) ham, al-Mutavakkil singari musulmon boʻlmaganlarni davlat lavozimlaridan chetlashtirish pozitsiyasini egallaganiga qaramay, oʻzining bir nechta nasroniy kotiblari bor edi. Bu esa musulmon boʻlmagan shaxslar xalifalikdagi koʻplab muhim arboblar bilan aloqa oʻrnatish imkoniyatiga hali ham ega ekanligini koʻrsatadi. Ba’zi musulmon boʻlmaganlar yuqori martabali islom amaldorlari bilan oddiy aloqada boʻlish yoki shunchaki ularning kotibi boʻlishdan tashqari, xalifadan keyingi eng yuqori lavozim — vazirlik darajasiga ham erishishgan.

Sharq cherkovi ruhoniysi. Al-Muxtor saroyidagi devoriy tasvir. 837-839-yillar. Samarra, Iroq

Abbosiylar xalifaligida yahudiylar va nasroniylarning umumiy maqomi musulmonlarga nisbatan pastroq bo‘lishi mumkin edi, biroq zimmiylar koʻp hollarda shifokorlik va davlat amaldorligi kabi hurmatli va hatto nufuzli kasblarda faoliyat yuritishlariga yoʻl qoʻyilardi. Yahudiylar va nasroniylar, zimmiy boʻlganlari uchun soliq toʻlasalar-da, boyib ketishlariga ruxsat berilgan edi. Zimmiylar ijtimoiy pog‘onadan yuqoriga va pastga koʻtarila olishgan, ammo bu asosan xalifalarning munosabatiga bogʻliq boʻlgan. Oʻsha davrda yahudiy va nasroniylarning ijtimoiy mavqeini koʻrsatuvchi belgi ularning musulmonlar bilan yonma-yon yashay olish imkoniyati edi. Masalan, al-Mansur xalifalikni boshqargan davrda zimmiylarning musulmonlar bilan bir mahallada yashashi odatiy hol boʻlgan. Zimmiylarning nufuzli lavozimlar va hukumat mansablarini egallashlariga ruxsat berilishining eng muhim sabablaridan biri ular davlat farovonligi uchun juda muhim boʻlgan va qoʻlidagi ishni mohirona, hatto a’lo darajada bajarishga qodir ekanliklari edi. Xalifalikdagi ayrim musulmonlar, garchi islom davlati boʻlsa-da, davlat lavozimlarida oʻzlarining ustidan ma’lum darajada hukmronlik qilayotgan zimmiylar borligidan norozilik bildirishgan. Boshqa musulmonlar esa, garchi boshqaruv sinfining aksariyatini musulmonlar tashkil etsa-da, ayrim zimmiylarning boshqa musulmonlarga nisbatan koʻproq boylik yoki obroʻga ega ekanligi tufayli ularga hasad qilishgan. Umuman olganda, musulmonlar, yahudiylar va nasroniylar oʻrtasidagi munosabatlar ba’zida ijobiy tus olgan, ayniqsa yahudiylar uchun bu munosabatlar Yevropadagi vaziyatdan ancha yaxshi edi. Bu holat Yevropada yahudiylarga nisbatan boʻlgan munosabat bilan taqqoslaganda yaqqol koʻzga tashlanardi.

Zimmiylarga yuklangan ko‘plab qonunlar va cheklovlar koʻpincha oldingi davlatlar ozchilik diniga mansub kishilarga, ayniqsa yahudiylarga nisbatan kamsitish maqsadida qoʻllagan qonunlarga oʻxshash edi. 4-asrda Rimliklar yahudiylarga davlat lavozimlarini egallashni taqiqlab qoʻyishgan. Rim fuqarolarining yahudiylikka oʻtishini man etishgan. Koʻp hollarda Rim armiyasida xizmat qilayotgan yahudiylarning harbiy unvonini pasaytirar edilar. Buning aksi o‘laroq, bir holatda Ibn al-Furot va Ali ibn Iso ibn al-Jarroh ismli ikki vazir Ibn al-Furotning harbiy qoʻshinlarga nasroniy kishini boshliq etib tayinlash qaroriga doir bahs-munozara qilishgan. Avvalgi vazir Abu Muhammad al-Hasan al-Bazuriy faoliyatida ham shunaqa holat sodir boʻlgan. Bu kabi qonunlar al-Mansurning zimmiylarga qarshi qonunlaridan oldinroq mavjud boʻlib, koʻpincha oʻxshash cheklovlarni koʻzda tutar edi. Biroq, Rim imperatorlari qonunlarni amalga oshirishda koʻplab Abbosiy xalifalariga nisbatan qat’iyroq boʻlishgan.

Bagʻdod yahudiylarining aksariyati arab jamoasiga qoʻshilib, arab tilini oʻz ona tillari deb bilishgan. Ba’zi yahudiylar oʻz maktablarida ibroniy tilini oʻrganishgan va yahudiy diniy ta’limi rivojlangan. Birlashgan musulmon imperiyasi yahudiylarga Yaqin Sharq boʻylab tarqalgan jamoalari orasidagi aloqalarni qayta oʻrnatish imkonini berdi. Shahardagi Talmud instituti ravvinlik an’anasining Yevropa boʻylab yoyilishiga hissa qoʻshdi. Bagʻdoddagi yahudiy jamoasi esa oʻnta ravvinlik maktabi va yigirma uchta sinagoga barpo qildi. Bagʻdodda nafaqat musulmon avliyolari va shahidlarining qabrlari, balki Levantdan yahudiylarning birinchi koʻchishi paytida jasadi Iroqqa keltirilgan Yushaning qabri ham joylashgan edi.

Bayramlar

Xalifalik musulmonlari o‘zlarining bayramlaridan tashqari nasroniy bayramlarini ham nishonlagani sababli, ayrim kunlarda katta ziyofatlar uyushtirilardi. Ikki asosiy islomiy bayram mavjud boʻlib, ulardan biri Ramazon oyining tugashi bilan nishonlanadigan Ramazon hayiti, ikkinchisi esa Qurbon hayiti edi. Ayniqsa birinchi bayram juda quvonchli boʻlardi, chunki bolalar bezaklar va shirinliklar xarid qilishar, odamlar eng sara taomlarni tayyorlab, yangi kiyimlar sotib olishardi. Ertalab xalifa Muhammadning toʻnini kiygan holda qurollangan askarlar hamrohligida amaldorlarni Jome masjidga boshlab borib, u yerda namozga imomlik qilardi. Namozdan soʻng, yigʻilganlarning barchasi bir-birlariga eng yaxshi tilaklarini bildirib, oʻz qarindoshlari hamda doʻstlarini quchoqlab, tabriklashardi. Bayramlar uch kun davom etardi. Bir necha kunlik bayram davomida koʻchalar chiroqlar bilan yoritilar, Dajla daryosidagi qayiqlarda ham chiroqlar osilib, yoritib qoʻyilardi. Aytilishicha, Bagʻdod bu kunlarda „xuddi yangi kelindek yarqirardi“. Qurbon hayiti paytida jamoat maydonlarida qoʻylar soʻyilar, xalifa saroyning hovlisida katta koʻlamdagi qurbonlik marosimida ishtirok etardi. Keyin goʻsht taqsimlanib, kambagʻallarga tarqatilgan.

Bu ikki bayramdan tashqari shialar Fotima va Ali ibn Abu Tolibning tugʻilgan kunlarini ham nishonlashgan. Hukmron oiladagi nikohlar va tugʻilishlar xalifalik xalqiga eʼlon qilib turilardi. Xalifaning o‘g‘illaridan biri Qur’oni Karimni ravon tilovat qila olishi haqidagi xabarni butun jamoa quvonch bilan kutib olardi. Horun muqaddas hisoblangan ushbu isteʼdodni egallagach, xalq koʻchalarda mashʼalalar yoqib, gulchambarlar bilan bezagan, otasi al-Mahdiy esa besh yuz nafar qulni ozod qilgan edi.

Boshqa madaniyatlar va dinlardan kirib kelgan bayramlar orasida keng nishonlanadigan bayram, ayniqsa Bagʻdodda (koʻplab forslar istiqomat qiladigan shahar), bahor kelishini tarannum etadigan Navroʻz edi. Fors qoʻshinlari joriy etgan tahorat marosimida aholi oʻzlariga suv sepib, bodomdan tayyorlangan pishiriqlarni tanovul qilishardi. Hukmron oilaga tegishli saroylar olti kecha-kunduz davomida yoritib qoʻyilgan. Abbosiylar, shuningdek, qishning boshlanishini anglatuvchi forslarning Mihraj bayramini (nogʻoralar chalinishi bilan boshlangan) va Sadar bayramini nishonlashgan. Sadar bayramida uylarda xushboʻy tutatqilar yoqilar, xalq esa shahzodalar va vazirlarning oʻtishini koʻrish uchun Dajla daryosi boʻyida toʻplanardi.

Harbiy hayot

Bagʻdodda koʻplab harbiy yetakchilar boʻlib, ularning koʻpchiligi arablardan kelib chiqqan yoki shunday ekanligi taʼkidlar edi. Biroq, shuni aytish mumkinki, harbiylarning aksariyati eroniylar boʻlib, ularning katta qismi Gʻarbiy Eron yoki Ozarbayjondan emas, balki Xuroson va Movarounnahrdan kelgan edi. Abbosiylarning hokimiyatga kelishida tayanch boʻlgan xurosoniy askarlarning aksariyati arab millatiga mansub edi.

Karbalo janubida joylashgan Uxayzir qal’asi. Qalʼa 775-yilda qurilgan boʻlib, oʻziga xos mudofaa uslubiga ega toʻrtburchak shakldagi yirik istehkom.

Xurosondagi musulmonlarning doimiy qoʻshini asosan arablardan tashkil topgan edi. Abbosiylar saltanatining tashkiliy tuzilishi tarafdorlar orasida etnik va irqiy tenglikni taʼminlashni maqsad qilgan holda ishlab chiqilgan edi. Abu Muslim Ipak yoʻli boʻylab zobitlarni yollash chogʻida ularning qabila yoki etnik mansubligiga qarab emas, balki oʻsha vaqtdagi yashash joylariga asoslanib roʻyxatga olgan edi. Abbosiylar davrida eroniy xalqlar armiya va maʼmuriy tizimda avvalgiga qaraganda koʻproq oʻrin egallay boshlashdi. Abbosiylar qoʻshini asosan Xurosonlik abna ad-davla piyoda askarlar va ogʻir qurollangan xurosoniy otliqlaridan tashkil topgan boʻlib, ularni yarim mustaqil qoʻmondonlar (qoid) boshqarardi. Bu qo‘mondonlar Abbosiylar ajratgan mablagʻlar hisobidan odamlarni yollash va joylashtirish huquqiga ega edilar. Al-Muʼtasim Somoniylardan turkiy qul askarlarni shaxsiy qoʻshiniga yollash amaliyotini yoʻlga qoʻydi. Bu ish orqali xalifalik boshqaruvini qoʻlga olish imkoniyatiga ega boʻldi. Shuningdek, Umar joriy etgan eski jund tizimini bekor qilib, dastlabki arab harbiylarining avlodlariga beriladigan maoshlarni turkiy qul askarlarga yoʻnaltirdi. Turkiy askarlar yoshlikdan ot minishga oʻrgatilgan mohir otliq kamochilar ekani bilan mashhur boʻlib, jang uslubini oʻzgartirib yuborishdi. Ushbu yangi harbiy kuchlar uzoq chegaradosh oʻlkalarning etnik guruhlaridan safarbar qilinib, jamiyatning qolgan qismidan butunlay ajralga holda faoliyat yuritishgan. Askarlarning baʼzilari arab tilida yaxshi gaplasha olishmagan. Bu holat Samarradagi anarxiya davridan boshlab xalifalik inqiroziga olib keldi.

Abbosiylar hech qachon yirik doimiy qoʻshinga ega boʻlmagan boʻlsa-da, xalifa zarur paytlarda soliqlar hisobidan qisqa vaqt ichida koʻplab askarlarni yollashi mumkin edi. Shuningdek, muntazam maosh oladigan oddiy askarlar guruhlari hamda maxsus kuchlar boʻlinmasi mavjud edi. Istalga vaqtda Vizantiya chegarasi, Bagʻdod, Madina, Damashq, Ray va boshqa geostrategik hududlar boʻylab har qanday tartibsizliklarni bostirish uchun 125 000 nafar musulmon askarlarni safarbar qilish mumkin edi.

Otliq qoʻshin temir sovutlar va dubulgʻalar bilan jihozlangan edi. Oʻrta asrlar ritsarlari kabi otliq askarlarning ham faqatgina burun uchlari va koʻzlari oldidagi kichik tirqishlar ochiq qolgan edi. Piyoda askarlar nayza, qilich va uzun nayzalar bilan qurollantirilib, (fors anʼanalariga muvofiq) shunaqangi mustahkam turishga oʻrgatilganki, zamondoshlaridan biri: „Ularni goʻyo bronza qisqichlar mahkam ushlab turganday tuyulardi“, deb yozgan edi.

Abbosiylar qoʻshinida katapultalar, manjaniqlar, devor buzuvchi qoʻchqorlar, narvonlar, ilmoqli arqonlar va ilgaklar kabi turli xil qamal qurollari mavjud boʻlgan. Bunaqa qurollarning barchasini harbiy muhandislar nazorat qilgan. Asosiy qamal quroli manjaniq boʻlib, u oʻrta asrlar gʻarbida mavjud boʻlgan trebuchetga oʻxshash qamal qurolining bir turi edi. Manjaniqsimon qurollar yettinchi asrdan boshlab torsion artilleriya oʻrnini egallagan edi. Horun ar-Rashid davriga kelib, xalifalik qoʻshini olov granatalaridan foydalana boshladi. Abbosiylar, shuningdek, tuyalar tortib yuradigan dala shifoxonalari va tez tibbiy yordam xizmatlaridan ham foydalanishgan.

Fuqaroviy boshqaruv

tax. 850-yil, al-Mutavakkil hukmronligi davrida Abbosiylar xalifaligi viloyatlari

Xalifalik hududining nihoyatda ulkanligi sababli markazlashmagan boʻlib, 24 ta viloyatga boʻlingan edi.

Horunning vaziri cheklanmagan hokimiyatga ega boʻlgan. Horun davrida maxsus „musodara byurosi“ tashkil qilingan. Hukumatga qarashli ushbu organ vazirga har qanday poraxoʻr noib yoki davlat xizmatchilarining mol-mulki va boyliklarini musodara qilish imkonini berardi. Bundan tashqari, noiblar ham quyi mansabdagi amaldorlarning mol-mulkini musodara qilish huquqiga ega boʻldi. Nihoyat, xalifa ham nazardan qolgan vazirga nisbatan ham xuddi shunday jazo tayinlashi mumkin edi. Keyinchalik bir xalifa aytganidek, „Vazir butun mamlakat boʻylab va fuqarolar orasida bizning vakilimizdir. Bas, kim unga itoat qilsa, bizga itoat etgan boʻladi. Kim bizga itoat etsa Allohga itoat etgan boʻladi. Alloh oʻziga itoat etganlarga jannatga kirish imkonini beradi“.

Har bir mintaqadagi yirish shaharda pochta boʻlimi mavjud boʻlib, poytaxtni boshqa shahar va qishloqlar bilan bogʻlash maqsadida yuzlab yoʻllarga tosh yotqizib chiqilgan edi. Xalifalik boʻylab xat-xabarlarni yetkazib berish uchun aloqa uzatish tizimidan foydalanilgan. Bag‘doddagi markaziy pochta idorasida hatto har bir shahar orasidagi masofalarni koʻrsatuvchi yoʻnalishlar xaritasi ham mavjud edi. Yoʻllar boʻyida mehmonxonalar, yoʻlovchilar uchun boshpanalar va quduqlar qurilgan boʻlib, bu yoʻllar sharqqa tomon Fors va Markaziy Osiyo orqali to Xitoygacha yetib borgan. Pochta xizmati faqatgina fuqarolik xizmatlarini takomillashtiribgina qolmay, xalifa uchun razvedka xizmati vazifasini ham bajargan. Pochtachilarga mahalliy voqealarni kuzatib boruvchi aygʻoqchilik vazifasi ham yuklatilardi.

Xalifalik davrining dastlabki yillarida barmakiylar fuqarolik xizmatini shakllantirishni oʻz zimmalariga olgan edilar. Oila tarixi shimoliy Afgʻonistondagi buddaviylik ibodatxonalariga borib taqalardi. 8-asr boshlarida oila islomni qabul qilib, Abbosiylar uchun fuqarolik maʼmuriyatining sezilarli qismini oʻz zimmasiga ola boshladi.

Xalifalik xazinasiga turli soliqlardan daromad oqimi boʻlgan. Bular qatoriga koʻchmas mulk soligʻi, chorva mollari, oltin va kumush hamda tijorat tovarlari uchun yigʻimlar, musulmon boʻlmaganlar uchun alohida soliq va bojxona toʻlovlari kirgan.

Savdo

Yana qarang: Islom iqtisodiyoti tarixi va Abbosiylar xalifaligi quldorlik

Horun davrida Fors koʻrfazi orqali dengiz savdosi gullab-yashnadi. Arab kemalari janubda Madagaskargacha, sharqda esa Xitoy, Koreya va Yaponiyagacha borib savdo-sotiq ishlarini olib bordi. Bagʻdod va boshqa shaharlarning rivojlanayotgan iqtisodiyoti muqarrar ravishda hashamatli buyumlarga boʻlgan talabni yuzaga keltirdi hamda uzoq masofali karvonlarni tashkil etib, savdo-sotiq va oʻz mollarini tarqatish bilan shugʻullanadigan tadbirkorlar sinfini shakllantirdi. Sharqiy Bagʻdod bozorining butun bir qismi Xitoy mollari uchun ajratilgan edi.

Arablar Boltiqboʻyi mintaqasi bilan savdo-sotiq olib borib, shimolda hatto Britaniya orollarigacha yetib borishgan. Rossiya va Shvetsiyaning ayrim hududlarida oʻn minglab arab tangalari topilgan boʻlib, bu Abbosiylar sulolasi davrida yaratilgan keng qamrovli savdo tarmoqlarining mavjudligini tasdiqlaydi. 8-asrda Angliyaning Mersiya qirolligida hukmronlik qilgan Offa Abbosiylar tangalariga oʻxshash oltin tangalarni zarb ettirgan.

Istaxriy qalamiga mansub Yoʻllar va mamlakatlar kitobi

Musulmon savdogarlar Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyo bilan savdo-sotiq qilish hamda sayohat maqsadlarida Bandar Sirof, Basra va Adan portlaridan, shuningdek, ayrim Qizil dengiz bandargohlaridan foydalanishgan. Oʻrta Osiyo orqali oʻtgan quruqlik yoʻllaridan ham foydalanishgan. Arab ishbilarmonlari 8-asrdayoq Xitoyga kirib borishgan. Arab savdogarlari Buxoro va Samarqand bilan savdo qilish uchun Kaspiy dengizidan suzib oʻtishgan.

Koʻpgina karvonlar va tovarlar oʻzlari koʻzlagan manzilga yetib bora olmagan. Xitoyga eksportning bir qismi yongʻinlarda yoʻq boʻlgan, koʻplab kemalari esa choʻkib ketgan. Aytishlaricha, Xitoyga sogʻ-omon borib kelgan har qanday kishi Allohning marhamatiga sazovor boʻlgan, deb hisoblanardi. Keng foydalaniladigan dengiz yoʻllariga koʻpincha qaroqchilar xavf solib turardi. Qaroqchilarda savdo kemalariga nisbatan tezkor kemalar mavjud boʻlardi. Sinbad hikoyalaridagi koʻplab dengiz sarguzashtlari oʻsha davr dengizchilarining tarixiy afsonalariga asoslangan aytiladi. Abbosiylar Afrika bilan quruqlik orqali savdo aloqalarini oʻrnatgan boʻlib, asosan oltin va qul savdosi amalga oshirilar edi. Yevropa bilan savdo aloqalari dushmanlik tufayli toʻxtaganda, yahudiylar ikki gʻanim dunyo oʻrtasida koʻprik vazifasini bajarishdi.

Abbosiylar 11-asrdan boshlab Italiyaning Venetsiya va Genuya dengiz respublikalari bilan keng koʻlamli savdo-sotiq aloqalari olib borishgan. Venetsiyalik savdogarlar sharqdan keltirilgan ziravorlar, ipak va qimmatbaho metallar kabi yuqori qiymatli mollarni oson ayirboshlashgan. Buning evaziga Venetsiyadan Yevropada ishlab chiqarilgan mahsulotlar va hashamatli buyumlar eksport qilindi. Genuyalik savdogarlar ziravorlar, toʻqimachilik mahsulotlari va boshqa talab yuqori boʻlgan mahsulotlar bilan savdo qilishgan. Genuya Oʻrtqa yer dengizidagi strategik joylashuvi tufayli Oʻrta yer dengizi savdo tarmogʻiga qoʻshilish imkoniga ega edi. Bu orqali respublika Arab xalifaligini boshqa Yevropa bozorlarini bogʻlash vazifasini ham bajardi. Ushbu savdo aloqalari oʻrta asrlar Oʻrta yer dengizi mintaqasini islom dunyosi bilan bogʻlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Tovar ayirboshlash, madaniy va texnologik oʻzaro taʼsirlar oʻrta asrlar jahon iqtisodiyotini yanada oʻzaro bogʻliq holga keltirdi.

Parchalanishi

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Samarradagi anarxiya, Xorijiylar qoʻzgʻoloni (866—896), va Zanjilar qoʻzgʻoloni

Abbosiylarning shialar ziddiyatlari mavjud edi. Shialarning koʻpchiligi Abbosiylarning Umaviylarga qarshi urushini qoʻllab-quvvatlagandi. Chunki ham Abbosiylar, ham shialar Muhammad paygʻambar bilan oilaviy aloqalari orqali oʻz hokimiyatlari qonuniyligini da’vo qilishar edi. Hokimiyat tepasiga kelgan Abbosiylar sunniylar foydasiga shialik e’tiqodlarini qoʻllab-quvvatlashni rad etishdi. Koʻp oʻtmay, 801-yilda berber xorijiylar Shimoliy Afrikada mustaqil davlat tuzishdi. 50 yil ichida Magʻribdagi Idrisiylar, Ifriqiyadagi Agʻlobiylar va koʻp oʻtmay Misr hududidagi Tuluniylar hamda Ixshidiylar Afrikada amalda mustaqillikka erishdilar. Abbosiylar hokimiyati ar-Radiy hukmronligi davrida zaiflasha boshladi. Bu davrda amalda mustaqillikka erishgan turkiy qoʻmondonlar xalifalikka oʻlpon toʻlashni toʻxtatib qoʻyishdi. Bagʻdod yaqinidagi viloyatlarda ham mahalliy sulolalar hukmronligi oʻrnatila boshladi. Shuningdek, Abbosiylar Ispaniyadagi Umjaviylar bilan tez-tez toʻqnashuvlarga kirib turishar edi. 9—10-asrlarda Savaddan keladigan soliq tushumlari kamayishi bilan Abbosiylarning moliyaviy ahvoli ham zaiflashdi.

Xalifalar roʻyxati

Asosiy maqola: Abbosiylar sulolasi va Abbosiy xalifalar roʻyxati

Abbosiylar sulolasidan kelib chiqqan sulolalar

Abbosiylar qulagandan bir necha asr oʻtgach, koʻplab sulolalar ulardan kelib chiqqanini da’vo qilishdi. Chunki musulmon jamiyatlarida oʻzining axloqiy yoki moddiy maqsadlarini qoʻllab-quvvatlash uchun shajaraviy dalillardan foydalanishning eng keng tarqalgan usuli „Muhammad alayhissalom bilan qarindoshlik aloqasini da’vo qilish“, ya’ni „Ahli bayt“ga mansublikni yoki sayyid yohud sharif maqomini da’vo qilish edi. Muhammad yoki Abbosiylar kabi sulolaning hoshimiy qarindoshlari bilan vorislik haqidagi da’volar nomzod sulola uchun „siyosiy hayotiylik“ tuyg‘usini shakllantirardi. Bu da’volarning maqsadi „ichki barqarorlikka xizmat qilish“, ya’ni ommaning nazarida qonuniylikka erishishdir. Hozirgi Chad va Sudanning bir qismini boshqargan Vadai imperiyasi, shuningdek, Pokistondagi Xayrpur va Bahavalpur davlatlari hamda Bastak xonligi hukmron sulolalari ham oʻzlarining Abbosiylardan kelib chiqishganini daʼvo qilishgan.

Abbosiylarga daʼvogar sulolalar orasida keng tarqalgan fikr barcha sulola 1258-yilda moʻgʻullar bosqini natijasida „tarqalib ketgan“ Bagʻdoddagi Abbosiy shahzodalarning avlodlari ekanligi edi. Ushbu omon qolgan shahzodalar moʻgʻullar nazorati ostida boʻlmagan xavfsiz joyga yoʻl olib, Bagʻdodni tark etishadi. Ular yangi jamiyatlarga moslashishadi. Shahzodalarning avlodlari asrlar oʻtib, oʻzlarining Abbosiy ajdodlariga tayanib, oʻz sulolalarini barpo etishdi. Bu fikr Bastak xonligining kelib chiqishi haqidagi afsonada ham taʼkidlangan. Unga koʻra, hijriy 656-yil, (milodiy 1258-yil) Bagʻdod qulab, shahar talon-taroj qilingan yilda Abbosiylar sulolasining omon qolgan bir nechta aʼzolari janubiy Eron hududiga qochib oʻtishgan. Ulardan eng kattasi Ismoil II ibn Hamza ibn Ahmad ibn Muhammad boshliq guruh dastlab Xonj qishlogʻiga, keyinchalik esa Bastakka joylashgan. Milodiy 17-asrda aynan shu yerda Bastak xonligi tashkil etilgan.

Vadai imperiyasining ham kelib chiqish tarixi shunga oʻxshash. Ularning ta’kidlashicha, sulola asoschisi Solih ibn Abdulloh ibn Abbos ismli shaxs boʻlgan. Solihning otasi Abdulloh esa moʻgʻullar bosqini paytida Bagʻdoddan Hijozga qochishga majbur boʻlgan Abbosiylar xonadoniga mansub shahzoda edi. Shahzodaning Solih ismli oʻgʻli boʻlib, u „qobiliyatli huquqshunos“ va „juda taqvodor odam“ boʻlib ulgʻaygan. Makkada haj qilayotgan musulmon ulamolar uni uchratib, bilimidan taʼsirlanib, oʻzlari bilan birga Sennarga ketishni taklif qilishgan. Aholi islomdan chetlashayotganini ko‘rgan Solih, Vadai hududidagi Abu Sinun togʻini topgunga qadar „olgʻa intildi“. U yerda mahalliy aholini islomga kiritib, ularga islom qoidalarini oʻrgatdi. Shundan soʻng, aholi uni sulton etib saylashi bilan Vadai imperiyasi poydevorini yaratildi.

Bastak xonligiga kelsak, Shayx Muhammad Xon Bastakiyni mahalliy aholi hukmdor sifatida qabul qilgandan soʻng, „xon“ unvonini olgan Bastakning birinchi Abbosiy hukmdori boʻlgan. „Xon“ unvoni „hukmdor“ yoki „qirol“ ma’nosini anglatib, unga mazkur unvonni Karimxon Zand bergan deb aytiladi. Keyinchalik bu unvon Bastak va Jahongiriyaning barcha keyingi Abbosiy hukmdorlari unvoniga aylandi. Bundan tashqari, koʻplik shaklida, ya’ni „xonlar“, Shayx Muhammadxon Bastakiyning avlodlariga nisbatan ham qoʻllana boshlandi. Bastak va Jahongiriyaning soʻnggi Abbosiy hukmdori Muhammad Rizoxon „Satvat al-Mamalek“ Baniabbasiyning oʻgʻli Muhammad A’zamxon Baniabbasiy edi. Ushbu shaxs 1960-yilda Tarixi Jahongiriya va Baniabbasiyane Bastak nomli asar yozgan boʻlib, unda mintaqa va mintaqada hukmronlik qilgan Abbosiyllar sulolasi tarixi bayon etilgan. Muhammad Aʼzamxon Baniabbasian 1967-yilda vafot etgach, Bastakdagi Abbosiylar sulolasi hukmronligi ham barham topgan.

Adabiyotlar

• Abbas, Tahir. Islamic Radicalism and Multicultural Politics: The British Experience. London: Routledge, 2011. ISBN 978-0-4155-7225-5. 
• Abun-Nasr, Jamil. A history of the Maghrib in the Islamic period (en). Cambridge: Cambridge University Press, 1987. ISBN 0521337674. 
• Al-Abbasi, A. M. M.. Nader al-Bayan fi Dhikr Ansab Baniabbassian (fa), 1986. 
• al-Hassan, Ahmad Y. „Gunpowder Composition for Rockets and Cannon in Arabic Military Treatises in Thirteenth and Fourteenth Centuries: A Gap in the History of Gunpowder and Cannon“. History of Science and Technology in Islam (2002). 2015-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• al-Hassan, Ahmad Y. „Transfer of Islamic Technology to the West: Part II: Transmission of Islamic Engineering“. History of Science and Technology in Islam (2002a). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• al-Hassan, Ahmad Y. „Transfer of Islamic Technology to the West: Part I: Avenues of Technology Transfer“. History of Science and Technology in Islam (2002b). 2014-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• Al-Khalili, Jim. „The "First True Scientist"“. BBC.co.uk (2009-yil 4-yanvar). 2015-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• „The Islamic World to 1600“. Applied History Research Group, University of Calgary (1998). 2008-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 30-oktyabr.
• Baker, Hugh D. R.. Hong Kong Images: People and Animals. Hong Kong University Press, 1990. ISBN 962-209-255-1. 
• Baniabbassian, M.. Tarikh-e Jahangiriyeh va Baniabbassian-e Bastak (fa), 1960. 
• Bloodworth, Ching Ping; Bloodworth, Dennis. The Chinese Machiavelli: 3,000 Years of Chinese Statecraft. Transaction Publishers, 2004. ISBN 0-7658-0568-5. 
• Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila. The Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture. Oxford University Press, 2009. ISBN 978-0-19-530991-1. Qaraldi: 2013-yil 15-mart. 
• Bobrick, Benson. The Caliph's Splendor: Islam and the West in the Golden Age of Baghdad. Simon & Schuster, 2012. ISBN 978-1416567622. 
• Poverty and Charity in Middle Eastern Contexts. Albany: State University of New York Press, 2003. ISBN 978-0-7914-5737-5. 
• Bosworth, C.; Van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch.. Encyclopedie de l'Islam, New (fr), E. J. Brill, 1983. 
• Brague, Rémi. The Legend of the Middle Ages: Philosophical Explorations of Medieval Christianity, Judaism, and Islam. Chicago: University of Chicago Press, 2009. ISBN 978-0-2260-7080-3. 
• Brauer, Ralph W.. Boundaries and Frontiers in Medieval Muslim Geography. Philadelphia: American Philosophical Society, 1995 — 7–10-bet. ISBN 0-87169-856-0. 
• Chapuis, Oscar. A History of Vietnam: From Hong Bang to Tu Duc. Westport, CT: Greenwood Press, 1995. ISBN 0-313-29622-7. 
• Clinton, Jerome W.. The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetoric. Houndmills, UK: Palgrave Macmillan, 2000. ISBN 0-3122-2810-4. 
• Cooper, William Wager; Yue, Piyu. Challenges of the Muslim World: Present, Future and Past, International Symposia in Economic Theory and Econometrics. Emerald Group Publishing Limited, 2008. ISBN 978-0-4445-3243-5. 
• Cotter, Holland. „The Story of Islam's Gift of Paper to the West“ (2001-yil 29-dekabr). 2015-yil 27-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• Crone, Patricia. The Nativist Prophets of Early Islam, 2012. 
• de Camp, L. Sprague. Literary Swordsmen and Sorcerers: The Makers of Heroic Fantasy. Sauk City, WI: Arkham House, 1976. ISBN 0-87054-076-9. 
• Dimand, Maurice S. (1969). "Islamic Glass and Crystal". in Myers, Bernard S.; Myers, Shirley D.. McGraw-Hill Dictionary of Art. 3: Greece to Master F. V. B.. New York: McGraw-Hill Book Company. 
• Dimand, Maurice S. (1969a). "Islamic Painting". in Myers, Bernard S.; Myers, Shirley D.. McGraw-Hill Dictionary of Art. 3: Greece to Master F. V. B.. New York: McGraw-Hill Book Company. 205–211 b. 
• Dimand, Maurice S. (1969b). "Islamic Pottery and Tiles". in Myers, Bernard S.; Myers, Shirley D.. McGraw-Hill Dictionary of Art. 3: Greece to Master F. V. B.. New York: McGraw-Hill Book Company. 211–216 b. 
• Dimand, Maurice S. (1969c). "Islamic Textiles". in Myers, Bernard S.; Myers, Shirley D.. McGraw-Hill Dictionary of Art. 3: Greece to Master F. V. B.. New York: McGraw-Hill Book Company. 216–220 b. 
• Dunn, Kevin M.. Caveman Chemistry: 28 Projects, from the Creation of Fire to the Production of Plastics. Universal Publishers, 2003. ISBN 978-1-5811-2566-5. 
• Dupuy, R. Ernest; Dupuy, Trevor N.. The Encyclopedia of Military History from 3500 B.C. to the Present, 2nd, New York: Harper & Row Publishers, 1986. ISBN 0-06-181235-8. 
• Eglash, Ron. African Fractals: Modern Computing and Indigenous Design. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1999. ISBN 978-0-8135-2614-0. 
• Fitzgerald, Charles Patrick. China: A Short Cultural History. Praeger, 1961. 
• Frazier, Ian (25 April 2005). „Invaders: Destroying Baghdad“. The New Yorker. 81-jild, № 10. 48–55-bet. ISSN 0028-792X.
• Ghosh, Stanley. Embers in Cathay. Garden City, NY: Doubleday, 1961. 
• Glassé, Cyril; Smith, Huston. The New Encyclopedia of Islam. Walnut Creek, CA: AltaMira Press, 2002. ISBN 0-7591-0190-6. 
• Grant, John; Clute, John „The Encyclopedia of Fantasy“, . Arabian fantasy. New York: St. Martin's Press, 1999. ISBN 0-312-19869-8. 
• Gregorian, Vartan. Islam: A Mosaic, Not a Monolith. Washington, DC: Brookings Institution Press, 2003 — 26–38-bet. ISBN 0-8157-3282-1. 
• El-Hibri, Tayeb. The Abbasid Caliphate: A History (en). Cambridge History Press, 2021. ISBN 9781316634394. 
• Hill, Donald Routledge. Islamic Science and Engineering. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1993. ISBN 0-7486-0455-3. 
• Hoiberg, Dale H., ed (2010). "Abbasid Dynasty". Encyclopedia Britannica. I: A–Ak – Bayes (15th nashri). Chicago. ISBN 978-1-59339-837-8. https://archive.org/details/newencyclopaedia2009ency. 
• Hoiberg, Dale H., ed (2010a). "Nestorian". Encyclopedia Britannica. VIII : Menage – Ottawa (15th nashri). Chicago. ISBN 978-1-59339-837-8. https://archive.org/details/newencyclopaedia2009ency. 
• Holt, Peter M. (1984). "Some Observations on the 'Abbāsid Caliphate of Cairo". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (University of London) 47 (3): 501–507. doi:10.1017/s0041977x00113710. 
• Huff, Toby E.. The Rise of Early Modern Science: Islam, China, and the West, 2nd, Cambridge: Cambridge University Press, 2003. ISBN 0-5218-2302-1. 
• Isichei, Elizabeth. A History of African Societies to 1870. Cambridge: Cambridge University Press, 1997 — 192-bet. ISBN 978-0-5214-5599-2. 
• Jenkins, Everett Allo. The Muslim Diaspora: A Comprehensive Reference to the Spread of Islam in Asia, Africa, Europe, and the Americas. Jefferson, NC: McFarland, 1999. ISBN 0-7864-0431-0. 
• Kitagawa, Joseph Mitsuo. The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture. New York: Macmillan Publishing Co, 1989. ISBN 0-0289-7211-2. 
• Kraus, Paul. Jâbir ibn Hayyân: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam. I. Le corpus des écrits jâbiriens. II. Jâbir et la science grecque. Cairo: Institut Français d'Archéologie Orientale, 1942–1943. ISBN 978-3-487-09115-0. OCLC 468740510. 
• Labib, Subhi Y. (1969). "Capitalism in Medieval Islam". The Journal of Economic History 29 (1): 79–96. doi:10.1017/S0022050700097837. 
• Lapidus, Ira. A History of Islamic Societies. Cambridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 0-521-77056-4. 
• Leaman, Oliver (1998). "Islamic Philosophy". Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge. http://www.rep.routledge.com/article/H057. <!--->
• Lewis, Bernard „The Middle East“, . The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. ISBN 978-0-5212-9135-4. 
• Lucas, Adam Robert (2005). "Industrial Milling in the Ancient and Medieval Worlds: A Survey of the Evidence for an Industrial Revolution in Medieval Europe". Technology and Culture 46 (1): 1–30. doi:10.1353/tech.2005.0026. 
• Magnusson, Magnus; Goring, Rosemary, eds (1990). "'Abbasids". Cambridge Biographical Dictionary. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-39518-6. 
• Meisami, Julie Scott. Persian Historiography: To the End of the Twelfth Century. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1999. ISBN 978-0-7486-1276-5. 
• Mikaberidze, Alexander „The Georgian Mameluks in Egypt“. The Napoleon Series (2004). 2014-yil 29-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• Ahmed, Leila. Women and Gender in Islam: Historical Roots of a Modern Debate. Yale University Press, 1992. ISBN 978-0-300-05583-2. 
• Ochsenwald, William; Fisher, Sydney Nettleton. The Middle East: A History, 6th, Boston: McGraw Hill, 2004. ISBN 0-07-244233-6. 
• Pavlidis, T. „11: Turks and Byzantine Decline“, . A Concise History of the Middle East, 9th, Boulder, CO: Westview Press, 2010. ISBN 978-0-8133-4388-4. 
• Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture. Routledge, 1996. ISBN 978-0-203-20387-3. 
• Rabin, Sheila „Nicolaus Copernicus“. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford (2015-yil 15-avgust). 2016-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 27-noyabr.
• Ruano, Eloy Benito; Burgos, Manuel Espadas. 17e Congrès international des sciences historiques: Madrid, du 26 août au 2 septembre 1990 (fr). Comité international des sciences historiques [International Committee of Historical Sciences], 1992. ISBN 978-84-600-8154-8. 
• Schwarz, George R. „History of the Caravel“. Nautical Arcaheology. Texas A & M University (2013). 2015-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-may.
• Smith, Bradley; Weng, Wango H. C.. China: A History in Art. New York: Harper & Row, 1973. ISBN 0-0601-3932-3. 
• Söylemez, Mehmet Mahfuz (2005). "The Jundishapur School: Its History, Structure, and Functions". The American Journal of Islamic Social Sciences 22 (2): 1–27. doi:10.35632/ajiss.v22i2.455. 
• Stapleton, Henry E.; Azo, R.F.; Hidayat Husain, M. (1927). "Chemistry in Iraq and Persia in the Tenth Century A.D.". Memoirs of the Asiatic Society of Bengal VIII (6): 317–418. OCLC 706947607. http://www.southasiaarchive.com/Content/sarf.100203/231270. 
• Toomer, G. J. (December 1964). "Book Review: Ibn al-Haythams Weg zur Physik by Matthias Schramm". Isis (Chicago: University of Chicago Press) 55 (4): 463–465. doi:10.1086/349914. 
• Vásáry, István. Cumans and Tatars: Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans: 1185–1365. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. ISBN 0-5218-3756-1. 
• Verma, R. L. (1969). "Al-Hazen: Father of Modern Optics". Al-'Arabi 8: 12–13. PMID 11634474. Andoza:Full citation needed
• Visser, Reidar. Basra, the Failed Gulf State: Separatism and Nationalism in Southern Iraq. New Brunswick, NJ: Transaction Publisher, 2005. ISBN 3-8258-8799-5. 
• Wade, Geoffrey „Southeast Asian Islam and Southern China in the Fourteenth Century“, . Anthony Reid and the Study of the Southeast Asian Past. Institute of Southeast Asian Studies, 2012. 
• Wilber, Donald N. (1969). "Abbasid Architecture". in Myers, Bernard S.; Myers, Shirley D.. McGraw-Hill Dictionary of Art. 1: Aa–Ceylon. New York: McGraw-Hill Book Company. 

• "Abbassides, The". New International Encyclopedia. 1905. 
• „Abbasid Caliphs“ (streaming RealAudio), In Our Time, UK: BBC Radio 4, 2 February 2006.
• „Abbasid Caliphate“, Encyclopaedia Iranica (entry), 16 April 2019da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 15 June 2007.