Baytaylaq Bayimbet

Baytaylaq Bayimbet Ogʻli (1695-1743)-qozoq xalqining joʻngʻor, shoʻrshit, qirgʻiz va rus bosqinchilariga qarshi milliy ozodlik urushida jasorat koʻrsatgan, afsonaga ayblangan, 12 asirdan iborat Sherushi urugʻining shioriga aylangan tarixiy shaxs urush.18-asrda qozoq choʻlida buyuk inqiloblar, urushlar boʻlib oʻtdi. „Oqtabon shubirindi“, „Alqakoʻl sulama“ davri ham shu davrga tegishli. O‘shanda qozoq dashtida qahramonliklari shakllanib, urushlarga qarshi uch yuz boshi birlashgan edi. Qorakerey Qabanbay, Kanjig'ali Bogenbay, Shapirashti Naurizbay, Janibek Berdauletuli Baytaylaq botir kabi buyuk qahramonlarimiz bu asr tarixida o‘z nomlarini zarhal harflar bilan qoldirdi. Baytayloq botir 18-asr boshidagi koʻplab qalmoq-qozoq urushlarida qatnashib, butun bir qabila mamlakatining maʼnaviy kamonchisi, Abilayning jang maydonidagi ishonchli askari, oʻz yoʻlini bilgan sarkardasi darajasiga koʻtarilgan. orqadan.

Baytaylaq Bayimbet Og'li
Tavalludi	1695
Vafoti	1743 Hozirgi Shimoliy Qozogʻiston viloyati, Oqjar tumani, Talshiq qishlogʻi, Botir tepalik qabristoni
Fuqaroligi	Qozoq xonligi
Qoʻshin turlari	Otliq askar
Unvoni	Qahramon, sarkarda, 12 Abaq Cherushi qabilasining shiori edi.
Jang/urush	Jo'ng'or bosqiniga qarshi kurash

Biografiyasi

Baytaylaq botir taxminan 1695-yilda tugʻilgan. Joʻngʻorga qarshi g‘alaba bayrog‘ini ko‘tardi. Oʻrta juz Kerey urugʻlari birlashmasi tarkibiga kirgan oʻn ikki urugʻdan Yurushchidir. Yurishchilar oltita urug‘ga bo‘lingan. Joʻng‘or bosqinidan beri bu olti urug‘ „Baitailaqtap!“ u dushmanga zarba berdi. Millatning shiori bo‘lgan Baimbetul Baimbetul sherushining bobosi Qutimbet (O‘zinmiltiq)dan kelib chiqadi. Baytaylaq Bayimbetulining hayot yillari haqida ikki xil taxmin tarafdorlari bor. Birinchi guruhdagilar qahramon 1703-1781-yillarda yashagan desa, boshqalari esa 1690-1740-yillar o‘rtalarida yashagan, deyishadi. Shu bilan birga, Baytayloq botirning dafn etilgan joyi haqida ikki xil taxmin mavjud.

1703-1781-yillarda yashagan degan eʼtiqod tarafdorlari Baytaylaq qahramon hozirgi Sharqiy Qozogʻiston viloyatining Qalbatau viloyatida vafot etgan va mashhur qahramon Er Janibek Berdauletulining yoniga dafn etilgan, deb hisoblashadi. Shunga asoslanib, 2014-yilda Qalbatauda Baytaylaq Bayimbetul uchun maqbara qurildi, Ostona va Sharqiy Qozog‘istonda esa taomlar, anjumanlar va h.k.b. baʼzi tadbirlar oʻtkaziladi. Ikkinchi versiya tarafdorlarining fikricha, Baytaylaq botir qabristoni Shimoliy Qozog‘iston viloyati Oqjar tumani markazi Talshiq qishlog‘i yaqinida joylashgan. Har bir tomonning oʻz dalillari bor.

Jongʻorlarga qarshi kurashi

Baytaylaq botir 13 yoshida qo‘liga qurol olib, qozoq-jung‘or urushiga boradi. 1718-yildagi „Ayago'z“ jangida qalmoqlarning uch qahramonining boshini olib, alohida ajralib turadi. 1723-yilda „Oqtabon shuburindi, "Alqako‘l sulama“ hujumi ham qonli qirg‘in bo‘ldi. 1724-yilda Botir boshchiligidagi jangda Qanjig'ali Bogenbay mardonavor kurashdi. „Bulanti jangi“ — Bayt qahramoni shon-sharafiga bagʻishlangan. Bu haqida o‘lkashunos va shoir Bilimtay Bilaluliy „Arqa ajari“ gazetasida shunday xabar beradi:

"1726-yilda Abulxayr tomonidan uyushtirilgan g‘alabali yurish, mashhur Bulanti jangi, Baytaylaq botir alohida ajralib turadi. Qozoq otryadi, jangchi o‘rtoqlari Baytaylaq qahramonni jangga olib chiqib, „Baytaylaqtap“ nomini aytib, uni ruhlantirgan, dalda bergan, qo‘llab-quvvatlagan, ruhlantirganida, kurash chidab bo‘lmas sur’at kasb etdi. O‘sha turtki bilan kurashgan jung‘or qahramoni bilan bellashib, temir zirhining etagidan bir parcha topib, cho‘qqisini sindirib tashladi. Hali qochib ulgurmagan jung‘or qahramonining qonga belangan ichaklarini ko‘rgan, jung‘or qahramonining achchiq ovozini eshitgan jung‘orlar ko‘ngli tinchlanib, qo‘rquvini tarqatib yubordi, qozoqlarga yangi ruh, umid bag‘ishladi. Quroldoshlari uning tezligini payqab, „Baytailaklaqtap“ deya unga dalda berishganida, u tezlikni oshirib, dushman guruhiga xanjarday kirib ketdi.

Baytaylaq botirning Bulanti jangida ajralib turganiga yana bir dalil shuki, taxminan 1729-1730-yillarda yosh Abilmansur „Abilay“ Balqash ko‘li bo‘yidagi jangda jung‘or qahramoni Sharisning boshini olib, "Baytaylaq shior bilan urdi!". Uning tarixiy qo‘shiqda kuylanganligi uning qabila boshlig‘iga aylanganidan dalolat berdi. 1745-yilda Kaldanserining oʻlimidan soʻng Ablayxon hozirgi Markaziy Qozogʻiston hududidan shimolga qadar halokatli tozalash amalga ósirdi. Bu eng katta hal qiluvchi janglardan biri edi. Bu jangni olim, akademik Manash Qo‘ziboyev aniqlab berdi va isbotladi.Mamlakatdan to‘plangan rivoyatlarga amal qiladigan bo‘lsak, bu hal qiluvchi jangda Baytaylaq qahramon halok bo‘lganligi aytiladi.

Baytaylaq botirning Joʻng‘orning mashhur qahramoni Tug‘irjap bilan jangi haqida Qozog‘iston Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi,Oqjar tumani, Kishkeneko‘l qishlog‘ida tug‘ilgan faxriy jurnalist Sagʻidolda Ikenovning asarlarida shunday yozilgan:"Baytaylaq haqida. Botir, ko‘pdan beri xalq og‘zida yuribdi.Bir manbaga koʻra, u Joʻngʻor qahramoni Dugʻirjapning boshini oladi. Bu jang hozirgi Dug‘irjap qishlog‘i yaqinida bo‘lib o‘tgan. Dug‘irjapning qabristoni o‘sha yerda bo‘lsa kerak. Biz jungorlarni o‘zimizdan past deb bilamiz. Aslida unday emas. Aks holda, ular yer uchun halokatli va qonli janglarni boshlagan bo‘lar edi. Viloyatimiz o‘rganilmagan tarixiy hududdir".

Baytaylaq botirning vafot etish sababi xalq afsonalarida aytiladi. Talshik qishlog‘ida yashovchi Toleubay Alimovning Baytaylaq botirning o‘limi haqidagi hikoyasi eski manbadan bir tomchi edi: "Katta hal qiluvchi jangda qozoqlar va qalmoqlar qirg‘in qilinadi. Oxir-oqibat, qalmoqlar sekin-asta mag‘lub bo‘ldi, qolganlari qamish va daraxtlarni kesib, qutulib qolishdi. Baytayloq botir o‘z safdoshlari bilan jangdan xotirjam qaytayotganida, qochgan qalmoq qo‘shinlari Qora o‘lat yaqinidagi daraxtlar orasiga yashirinib, Baytayloq botirning orqasidan ergashib, o‘rtadan kamon bilan bir necha marta yarador qiladilar. Oʻqning uchi olib tashlanmasdan turib, qahramon jiddiy jarohat oladi. Aytishlaricha, u bugun dafn etilgan joyga yetib kelgan. Men Baytaylaq botir bilan birga uning quroldoshlaridan bir necha kishini o‘ldiraman. Shunda Baytaylaq qahramon vasiyat qiladi: „Mana shu suv ko‘tarilsa yetib bo‘lmaydigan tepalikka dafn qilinglar.Men tomdan qarab turibman.Men bu yerda bo‘lganimda bu hududda qalmoqlardan asar ham qolmaydi“.

Suzeki qoʻli

Baytaylaq botir qaysi yili vafot etgan, qaysi yillarda Qorao‘y hududida harbiy harakatlar bo‘lib o‘tgan degan savolga kelsak, 1741-yil fevralida qalmoqning yangi yilini kutib olgandan keyin uzun sari (Sagan saar) - 30-minginchi qo‘shin, qozoq dashtiga uch tomondan tog‘lardan oqib o‘tayotgan seldek quyildi kirganini bilamiz. Oʻsha yili Sari Manji Irtish boʻylab Septendan Turkiston yaqinidagi Arkaga yurish qildi. Jetisudan Kaldan Serenning toʻngʻich oʻgʻli Lama Dorji qozoq dashtida oʻz nomini qoldirdi. Shuning uchun qozoqlar Qalmoqqa qilingan bu bosqinni „Suzekning qo‘li“ deb atashgan.

„Suzekning qo‘llari“dan cho‘chigan Qozog‘iston tomoni qurshovga tushmaslik uchun nayranglar qiladi. Butun qoʻshinni bir joyga toʻplash ham xavfli edi. Amaliylik yo‘qligi va usulning qulayligi tufayli asosiy kuch ikkiga bo‘linib, ulardan biri Septen bilan jang qilish uchun shimoliy guruh, ikkinchisi esa Sari Manjini to‘sish uchun janubiy guruh edi. Ablay Sulton Esil bilan Nuraning o‘rtasida qolishi kerak, ikki tomonni nazorat qilish qulay, bundan tashqari, xavfsiz ekani aytilgan. Shu tariqa Ablay hozirgi Qoraotkel davrida qoʻshinning markaziy qismi bilan qolib,Bogʻanboy Tobil boʻyida saf tuzdi. Aynan shu yerda sentabrlik taylar birinchi zarbani oldi va qalmoqlarning „Suzekning qo‘li“ deb atalgan hujumi qaytarildi. Bogenbay botirga Tobil daryosi bo‘ylab chiziq hosil qilish va sentyabr oyidan taysi olib kelish uchun uni aldash oson bo‘lmadi. Rossiya hujjatlarida voqea quyidagicha tasvirlangan:

"…Qochib qolgan bir necha kazaklar keyin Tobolga yo‘l olishdi, shundan so‘ng ularga ko‘rsatish uchun kazaklar, qalmoqlar, kazaklarning asirlari va ularning hammasi ataylab aldanib, qorni va qorni tashlab ketishdi. qattiq sovuq, chunki u bid’atchi edi va qalmoqlar undan zoʻrgʻa qutulishdi, bir oz zarar koʻrdi, ular sovuqdan oʻldi va shuning uchun qalmoqlar oʻsha bidatchini yoqib yuborishdi va borib, juda gavjum boʻlgan kazak uylariga hujum qilishdi va Yuqorida aytib o‘tilgan ayozdan o‘z xalqini yo‘qotgani uchun ular ularga hujum qilishga jur’at eta olmadilar. Shunday qilib, ular yaxshi qaytishdi va ular kazaklardan qalmoqlarga hech qanday haqorat bo‘lmadi… Qalmoq qo‘shini esa sentabr oyida qaytib keldi va boshqa qalmiq qoʻshinlari, ular kazak qoʻshinini turli yoʻnalishlarda va maxsus boshli, tosh va qirgʻiz turar-joylari yaqinida qidirishga ketgan" (RGDA, f.Zyungorskie dela. Op. 113/1, 1741 gd. 1, l. 41. −42 ab.).

Ilmiy asarlarda qahramon obrazi

Tarixchi olim I.Erofeeva tuzgan „Epistolyarnoe pasletiye Qazaxskoy praveshey elitis (1675-1821-yillar)“ 2 jildli asarining 1-jildiga kiritilgan 203-sonli hujjatda Baytaylaq qahramon haqida so‘z yuritiladi. Yaʼni, 737-yil 12-dekabrda Abil Mambetxon va Ablay Sultonning Rossiya qirolichasi Anna Ioannovnaga yozgan xatida quyidagi satrlar bor:

"… biz, Abul Mambetxon va Abilay Sulton, shoh hazratlariga taʼzim qilamiz. Biz esa muhtaram general va birodarimizga arizamizni jo‘natamiz: Shu bilan maʼlum qilamiz:bsiz, janob, siz bizdan xat bilan Baytaylaq va u qo‘lga olgan odamlarni bizga yuborishingizni talab qildingiz. Va oʻsha maktubda siz Baytaylaq 26 kishini oʻgʻirlab ketganini aytgansiz. Ammo Baytaylaq bu yerga bor-yo‘g‘i o‘n olti kishini olib keldi. Bulardan Baytaylaqning o‘zi bilan birga o‘n to‘rt kishini qo‘shyapmiz. Ikki kishining qayerdaligini Baytaylaqning o‘zi aytadi. Shu bilan birga, buyuk podshoh Sulton Abil Mambet qo‘li ostidagi son-sanoqsiz gunohkor Baytaylaqni gunohiga iqror bo‘lsa, ozod etishingizni so‘rayman.Men,Sulton Abul Mambet, eʼlon qilamanki, kim mening qoʻl ostidagi Kerey, Vak, Atig'ay, Qipchoq urugʻlarida oʻgʻrilik va yomonlik qilsa, ularni hibsga olib, joʻnatib yuboraman. Boshqa urug‘larda ham bunday harakatlar sezilsa, darhol xabar beraman… Shunday qilib, Kerey urug‘idan Baytaylak, Qarnak, Atimbetter, uning ukasi Oqjigit qabilasidan Erenji, Qora qabilasidan Do‘stji va Baymegen, Arsalon yuborilgan. Baytaylak va boshqalarni qaytarsang, xalqimiz xursand bo‘ladi". Oq podshoh hukmronligi ostida 26 kishining hibsga olinishi Baytaylak botirning bekorchi odam emasligidan dalolat beradi. Bu mojaroga nima sabab boʻldi, degan savol kelajakda tekshirilishi kerak.

Bu maktub bilan bir vaqtda yozgan yana bir maktubida Abilmambetxon va Abilay Sulton (o‘sha paytda Abilay hali xon deb tan olinmagan edi) rus malikasiga:"…biz, Abilmambetxon va Abilay Sulton, taʼzim qilamiz. Va biz muhtaram general va janobga shunday deymiz: Baytaylaq olib kelgan asirlarga va malikaga bosh egamiz.Kim u zotiga dushman boʻlsa, biz ham unga dushmanmiz. Kim qirolicha hazratlariga eʼtiborli bo‘lsa, biz ham eʼtiborlimiz. Biz to‘rt urug‘dan: Kerey urug‘idan,Vak urug‘idan,Atigay urug‘idan va Qipchoq urug‘idan o‘g‘irlik qilishga yo‘l qo‘ymaymiz". Biz tushunamizki, xon va sulton rus tomondan qo‘rqishadi. Qozoq xalqi, jumladan, Oʻrta juz urugʻlari uchun juda ogʻir davrda Abil Mambetxon oʻzini Rossiya fuqarosi deb eʼlon qilishga majbur boʻldi. Ushbu toʻplamda aytib oʻtilganidek, Oʻrinbor ekspeditsiyasi rahbari I.K. 1736-yilda Kirilov tomonidan Dalaga yuborilgan no‘g‘ay kazagi Kobek Baynazarovning bayonotiga ko‘ra: „Abilxayrxon va Sameke xon bilan birga Irtis yaqinida ko‘chib kelgan Sulton Abilmambet ham uning zodagonligini tasdiqlagan“.

Binobarin,Abulmambetxon xatni 1737-yilda Irtish yaqinidan jo‘natgan bo‘lsa, u yerda uning qo‘l ostidagi urug‘ vakili Baytaylaq botirning ham bo‘lishi tabiiy. Biz zikr etilgan to‘plamdan Baytayloq botir urug‘i haqidagi aniq maʼlumotlarni uchratamiz.1737-yil 11-sentyabrda polkovnik A.Tevkelevga yozgan maktubda quyidagi satrlar bor: „Abilmambetxon,Abilay Sulton va barcha boshliqlari va qozilaridan biz janob Tevkelevga taʼzim qilamiz“ va 200 ga yaqin kishi boshqalarning gapiga quloq solmay, ularga qarshi yurish qilganidan afsusda ekanligini bildiradi, podshoh xalqiga ziyon yetkazdi va u zotga tegishli bo‘lgan davlatga zarar yetkazdi." (Qozoq o‘ng qanot elitasining epistolyar merosi 1675-1821. Tarixiy hujjatlar to‘plami 2 jild. 1-jild./ Loyiha muallifi, kirish, tarjimai holi. xan, ilmiy sharh.; hammuallif va bosh muharrir I.V.Erofeeva — Almati: ABDI kompaniyasi, 2014 yil — 247-bet, № 200 hujjat).

Bu hujjatlardan xulosa-Itarka tepaligidagi Baytaylaqmi yoki boshqa Baytaylaq mı - bu hududda Baytaylaq ismli qahramon yashagan, u 200 ga yaqin kishi bilan Rossiya podsholigi xalqiga yurish qilgan va koʻp odamlarni asir olgan, bu juda koʻp, mamlakat hukmdorlari Abilmambet va Ablay uchun, siyosiy boshi berk koʻchaga kirib qolganligi. Baytaylaq botirning Rossiya hukumatiga topshirilgandan keyingi taqdiri haqida hech qanday maʼlumot yo‘q, o‘sha davr chegarasi bo‘ylab Rossiya-Qozog‘iston munosabatlari hujjatlarini o‘rganadigan bo‘lsak, yangi maʼlumotlar chiqishi mumkinligini inkor etmaymiz.

Shu boisdan ham, kerey ichidagi shubaraygir Baytaylaq bilan boshlovchi Baytaylaq oʻrtasida hayot davrida katta farq borligi aniqlanadi. Yaʼni, shuborayig‘ir Baytaylaq hozirgi Jarma tumani hududida dafn etilgan, norozilik ishtirokchisi Baytaylaq esa qirq yilcha avval vafot etib, Qoraoyda dafn etilgan, degan xulosaga kelamiz. Shu tariqa, boshlovchining o‘g‘li Jormadagi Shubaraygir Qo‘jabergen botirning o‘g‘li Baytaylaqga beparvolik bilan maqbara qurdirdi, deb faraz qilaylik.Va biz buni haqiqiy arxiv maʼlumotlari bilan aniqlaymiz. Abilmambetxonning o‘g‘li Abilpeyiz Sultonning 1777-yil 9-fevralda Sibir chegara chizig‘i qo‘shinlari qo‘mondoni general-mayor A.D.Skalonga Shubarayg‘ir Baytaylak botirning (nomaʼlum sabablarga ko‘ra) urushda azob chekib vafot etgani haqidagi maktubi. Semey qal’asi bu muammoning boshlanishini ochib beradi: „…Boshqacha aytganda, qal’ada turgan rus Ivan Botir qozoqlarning noroziligini yanada kuchaytirmoqda. Qo‘jabergen botirning o‘g‘li aldov yo‘li bilan Baytayloqni o‘ziga taklif qilib, ikki oy qorong‘ilikda ushlab, tashqarida shafqatsizlarcha kaltaklagan, shuning uchun o‘g‘li yetib ulgurmay vafot etgan…“, deb yoziladi (Epistoliy meros). Qozoq o‘ng qanot elitasi 1675-1821. Tarixiy hujjatlar to‘plami 2-jild 1-jild./ Loyiha muallifi, kirish, Xonov tarjimai holi, ilmiy sharh; hammuallif va bosh muharrir I.V.Erofeyeva.- Olmaota: ABDI kompaniyasi, 2014. — 375 bet, 355 hujjat).

Yaʼni, Baytayloq botir qamoq jazosi natijasida otasi Qo‘jabergen qo‘lida halok bo‘lgan.O‘shanda Janibekuli Qo‘jabergen botir hali tirik edi. Aytish joizki, ayni paytda qayta qurilayotgan Semey qal’asini boshqarishga kelgan harbiy muhandis Ivan Grigoryevich Andreev bu ishi uchun mahalliy xalqni mensimagan. Abulpeyiz Sultonning „Ivan botiri“ bu I.G.Andreev ekanligi aniq. Ko‘pgina yozma va og‘zaki maʼlumotlarni qiyoslab, biz Baytayloq botir XVIII asr boshlarida jangovar davrlarni boshidan kechirgan, o‘sha davrdagi ko‘pchilik urushlarda qatnashgan, butun qabilasiga ergashgan qahramon ekanligiga ishonamiz.

Qoʻshimcha maʼlumotlar

• 2018-yil 10-avgust kuni „Ostonadan Baytaylaq qabristoniga“ maxsus tarixiy-madaniy ekspeditsiya tashkil etildi. Ekspeditsiya doirasida u Talshikdan uch kilometr uzoqlikda joylashgan Baytaylak qabristoniga borib, Botir bobo haqida qimmatli maʼlumotlar to‘pladi. Ekspeditsiyaga tuman hokimi E. K. Madiyarov kutib oldi, qishloqni aylanib chiqdi, „Botir basi“ qabristonida duolar o‘qib, „Maʼnaviyat va Baytaylak qabristoni“ mavzusida davra suhbati tashkil etdi.
• Baytaylak botir qabristoni — 2019-yilda Qozogʻiston Respublikasining Birinchi Prezidenti — Elboshi N.Nazarboyevning „Kelajakka yo‘naltirilganlik: maʼnaviy tiklanish“ dasturi doirasida „Maʼnaviyat xazinasi“ kichik dasturi „Qozog‘istonning muqaddas joylar geografiyasi“ xaritasiga kiritildi. Shimoliy Qozogʻiston viloyati, Oqjar tumani, Talshik qishlogʻi, Botir tepalik qabristoni
• Qaragʻanda viloyati, Osakarov tumani, Saryozek qishlogʻida Baytaylak botir nomidagi koʻcha bor.