Vikipediya

Boybuloq

Boybuloq (Boybuloq) — Oʻzbekistonning ohaktoshli togʻlarida karst jarayonlari natijasida paydo boʻlgan g'or, u Markaziy Osiyodagi eng chuqur gʻor hisoblanadi. Chuqurligi 1517 m, uzunligi 18400 m. Asosiy kirish joyi dengiz sathidan 2647 m balandda, Surxontogʻ tizmasi platosida, Hisor tizmasining janubiy yonbagʻrida joylashgan. Gʻor mamlakatning janubi-sharqida, eng yaqin qishloq — Dehibolo, Boysun shimolida.[1][2][3][4][5][6][7]

Boybuloq

G'orga kirish
Mintaqa Boysun
Chuqurlik 1517 m
Uzunlik 18400 m
Balandligi 2647 m
Mezbon jinslar ohaktosh
Kirishlar soni 2
38°23′45″N 67°31′47″E / 38.39583°N 67.52972°E / 38.39583; 67.52972
Boybuloq xaritada
Boybuloq
Boybuloq

Gʻor yuqori va oʻrta yura davriga tegishli ohaktoshli togʻlarning yopiq karstida, monoklinal qatlamda, anti-klinalning saqlanib qolgan qanotida rivojlanmoqda. Ohaktoshli qatlamlarning quvvati 200 dan 350 metrgacha. Aksariyat ohaktoshli gʻorlardan farqli oʻlaroq, u suvning sirtdan kirishi natijasida hosil boʻlmagan, uning kelib chiqishi kondensasion xarakterga ega, chunki eruvchan jins erimaydigan qatlamlar bilan qoplangan.[8] Binobarin, gʻor asosan juda tor, qatlamlarning tushish burchagi boʻyicha pasayib boruvchi meandrlardan iborat, qatlamlar vaqti-vaqti bilan 30 metrdan chuqur boʻlmagan vertikal quduqlar bilan kesishadi va oʻtib boʻlmaydigan sifon bilan tugaydi.[4] Rus speleologlari Boybuloqni 1985-yildan beri oʻrgana boshladilar. Ekspeditsiya Yekaterinburg Speleoklubi (SGS) tomonidan Ural speleologlari birlashmasi (ASU) va Rossiyadagi boshqa klublar bilan birgalikda Italiya, Buyuk Britaniya, Slovakiya, Fransiya va Shveysariya (xronologik tartibda) speleologlari ishtirokida oʻtkazilmoqda.[9][10]

Nomlanishi

tahrir

Gʻorga kirish joyidan ushbu qurgʻoq joylar uchun noyob boʻlgan kichik jilgʻa oqadi, gʻorga mana shu jilgʻadan kelib chiqib nom berilgan. „Boy“ va „buloq“ soʻzlaridan yasalgan bu nom yaqin atrofdagi qishloqlar aholisi tomonidan berilgan.[11][12]

Tarix

tahrir
 
Gʻorning birinchi tadqiqotchisi
 
Mustafoqulning chirogʻi

Gʻor mahalliy aholiga qadim zamonlardan beri maʼlum boʻlgan, chunki uning kirish joyidan boshlab togʻ yonbagʻri boʻylab jilgʻa oqadi. Yanvar-aprel oylarida 1800 m balandlikda joylashgan Dehibolo qishlogʻi (uning nomi tojik tilidan „eng baland qishloq“ deb tarjima qilinadi) qalin qor sababli dunyodan uzilib qoladi, yozda esa aholiga suv beradigan bir nechta buloqlar qurib qolishi mumkin.[13] 1971-yil may oyida kuchli qurgʻoqchilik paytida, sakkiz farzandning otasi Dehibolo qishloq maktabi oʻqituvchisi Mustafoqul Zokirov oʻspirin oʻgʻli bilan eshaklarga minib suv olib kelish uchun toʻrt soat yoʻl yurib gʻorga (6 km)[14] borishdi. Gʻor unga maʼlum, u avvallari bir necha bor u yerga borgan edi. Ular gʻorga yetib kelishdi, kiraverishda jilgʻa yoʻqligi sababli, Mustafoqul suv izlab gʻorga kirib ketdi. Taxminan bir soat oʻtgach, u emaklab, birinchi quduq yaqiniga yetib bordi, oʻsha yerda uning kerosinli chirogʻi oʻchdi. Qorongʻida u kirish yoʻlini adashtirib qoʻyib, jarga yiqilib, halok boʻldi. Oʻgʻli tong otishini kutib, qishloqqa yolgʻiz qaytib keldi.[15][11][16][17]

Dehibolo erkaklari oʻsha yil yozda, keyingi yillarda Mustafoqulni gʻordan topishga bir necha bor urinishgan, ammo natija boʻlmagan. Uning jasadi faqat 1985-yilda gʻorda oʻtkazilgan birinchi speleologik tadqiqot paytida topilgan.[16]

Tadqiqot

tahrir
 
Boybuloqqa olib boruvchi kanyonda topilgan 40x40 sm kattalikdagi toshga aylangan dinozavr izlari.

1972-yilda Oʻzbekistondagi Qirqtogʻ platosida dengiz sathidan 2340 m balandlikda Kiev gʻori kashf etilib, 990 m chuqurlikkacha boʻlgan qismi oʻrganilgach, u sobiq Ittifoqdagi eng chuqur gʻor deb tan olingan edi. U 1977-1978-yilgacha shu maqomda qoldi,[18] Sverdlovsk (SGS) speleologlari 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshlarida Markaziy Osiyoda yangi chuqur gʻorlarni qidira boshladilar.[19] 1981-yil may oyida ular dengiz sathidan 3 100 m balandda, Ketmonchopti tizmasida Zindon gʻorini topdilar, keyinchalik bu gʻor Ural-Zenkov (Zindon) deb nomlandi. Uning 1 300 m balandligida buloq mavjud boʻlib, bu gʻorning juda chuqur boʻlishi mumkinligini bildirardi. 1983-yil yanvargacha uning 565 m chuqurligiga tusha olishdi, chunki yanada pastroq tushish uchun sifon juda tor edi.[19][20] 1983-yil yozida oʻtkazilgan bir nechta qidiruv ekspeditsiyalari muvaffaqiyatsiz tugadi, 1984-yilda SGS speleologlarining kichik guruhi Xoʻja Gʻurgʻurota massiviga borib, u yerda bir nechta istiqbolli kirish yoʻllarini topdilar.[16]

1985-yildagi katta ekspeditsiya davomida besh kishidan iborat guruh platoda yangi gʻorlarni qidirish uchun Surxontogʻ tizmasiga joʻnatildi. Yoʻlda, dengiz sathidan 1 455 metr balandda joylashgan Qoʻrgʻoncha qishlogʻida[21] ularga platoda yuqoriroqda joylashgan Boybuloq nomli gʻor haqida hikoya qilishdi. U yerga Dehibolo qishlogʻida yashovchi kishi 1971-yilda suv qidirish uchun borib, qaytib kelmagan.[11][12] Ular jilgʻa oʻzani boʻylab yurib, 2650 m balandlikda gʻorga kiradigan pastak joyni topdilar. Gʻor 30 metrli yarim sifondan boshlandi, unda suyuq loyga boʻynigacha botib, to tik turish mumkin boʻlgan joygacha emaklab borish kerak edi.[8] U yogʻiga 600 m keladigan tor meandr choʻzilib yotadi, u 90 m gacha balandlashib borib, keyin pastga tushadi.[13] Koʻp oʻtmay, meandr 27 metrlik quduqqa yetib boradi, uning tubida odam jasadining qoldiqlari topilgan. Ular Mustafoqul Zokirovga tegishli edi.[11]

Nafaqat Boybuloq, balki bu yerdagi boshqa gʻorlarning aksariyati uzun va tor meandrlandan iborat, ulardan oʻtish qiyin, favqulodda vaziyatlarda yordam berish juda murakkab,[8] ekspeditsiya aʼzosi Sergey Kuklev yozganidek:

Men Il’yadan iloji boricha muloyim tarzda toʻsiqlardan qanday qilib oʻtish qulayroq, tepasidanmi yoki pastidanmi, deb soʻradim. Il’ya oʻylab turib, shubhasiz, pastdan oʻtish qulayroq boʻladi, deb javob berdi. Shunday qilib, men qalqonbaliqdek yalpayib olib, toshlar tagidagi bosh arang sigʻadigan yoriqqa kirdim. Va tiqilib qoldim. Egnimdagi kombinezon ilma-teshik boʻlib yirtilganidan orqaga qaytishga imkon bermasdi, shuning uchun biroz dam olish uchun toʻxtashga majbur boʻldim... Boybuloq gʻorida tiqilib qolgan odamga faqat Xudo yoki uning oʻzi yordam berishi mumkin - tor yoʻlaklarga ikki kishi sigʻmaydi. Oldingi ekspeditsiyalarda speleologlardan biri quduq ichiga qoqilgan ilgakdan tushib ketib, 17 metr pastga yiqilib, ikkala oyogʻini sindirib olgan. Oʻsha paytda ular qila oladigan yagona ish unga ogʻriq qoldiruvchi dorilarni uzluksiz uzatib turish boʻldi, xolos. Oyoqlari singan odam Boybuloqdan ikki kun davomida emaklab chiqib keldi...[8]

 
Boybuloq — gʻor profilining SW dan NW-SE yuzasi bilan birgalikda koʻrinishi

Keyingi yillarda quyidagi ekspeditsiyalar oʻtkazildi: 1986-yilda gʻorning 400 m joyidan oʻtildi; 1987-yilda 500 m gacha oʻtilib, Zokirov jasadining qoldiqlari uning oilasiga topshirildi; 1988-yilda sifonning 600 m joyini akvalangsiz (fridayving) suzib oʻtishdi, sifonning narigi tomonidagi toʻsiqni buzib tashlab, uning balandligini yarim sifon darajasiga tushirishdi va gʻorning yangi qismini topib, uning 900 m gacha boʻlgan qismidan oʻtishdi. 1989-yilda Sovet-Italiya qoʻshma ekspeditsiyasi 1154 m chuqurlikdagi yakuniy sifonga yetib bordi va +156 m gacha yuqoriga koʻtarildi, bu gʻorning umumiy amplitudasi — 1310 m ni tashkil qildi.[4] 1990-yilda Sovet-Britaniya ekspeditsiyasi gʻorning Yangi qismini +222 m (umumiy amplituda — 1376 m) tadqiq etishga muvaffaq boʻldi.[22] Yuqoridagi xaritadan koʻrinib turibdiki, xalqaro ekspeditsiyalar gʻorning yangi qismlarining nomlarida „Italyan“ va „Ingliz“ galereyalari boʻlib aks etgan.

 
Asosiy lager, 1992-yil
 
Ekspeditsiya aʼzolari Sodiq Djoʻraevni tinglashadi, Boysun 2013-yil

1991-yilda Yangi qismning pastki davomi topildi, 1992-yilda +257 m nuqtagacha koʻtarilib boruvchi quduqdan oʻtildi, bu gʻorning yakuniy amplitudasini (1415 m) hosil qildi.[16][2] 1995-yilda, Koʻchki zalidagi oʻpirilishdan hosil boʻlgan toʻsiqni qazish ishlari olib borildi, 1998-yilda esa Rus tunnelida lager oʻrnatildi, 560 m chuqurlikdagi sifonga tushishga urinishdi, lekin bu harakat muvaffaqiyatsiz tugadi, Boybuloq gʻori kelib tushadigan Xoltan Chashma bulogʻi tubiga tushish ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi.[16] Buloq gʻorning oxirgi sifonidan 130 m pastda joylashgan, masofa esa gorizontaliga 7 km ni tashkil etadi, shuning uchun ulanish joyini suv bosgan boʻlishi mumkin.[11] Keyingi yillarda SSSRning qulashi bilan bogʻliq boʻlgan beqaror vaziyat speleologik ekspeditsiyalar oʻtkazish imkonini bermadi, SGS speleologlari Boybuloqqa faqat 2007-yilda qaytib kelishdi, keyin ekspeditsiyalar doimiy ravishda davom etdi.[23] Boybuloqda yangi kirish yoʻllari kashf qilindi, oʻrganildi, ammo gʻorning chuqurligi oʻzgarmadi.[24] 2014-, 2015- va 2016-yillarda 170 m masofada va 18 m chuqurlikda linzasimon, oʻtish imkoni boʻlmagan tor grotga yetishgandan keyin Xoltan Chashma bulogʻi tubiga tushish ishlari amalga oshirildi.[25]

2021-yilgi SGS va ASU ekspeditsiyasi davomida jamoa 2016-yilda oʻrganilgan gʻorning Yangi shoxchasida yuqoriga choʻzilgan tunnellarni xaritaga tushirdi. Oʻlchovlar shuni koʻrsatdiki, eng baland gʻor nuqtasiga erishilgan, u yerda tunnel juda kuchli havo oqimi oʻtib boʻlmaydigan teshikka aylangan joriy. U gʻorga kirish joyidan 272 m balandlikda joylashgan. Boybuloq amplitudasi 1415 m dan (1992 yilda erishilgan) 1430 m ga oʻzgargan va gʻor uzunligi 15212 m gacha oshgan.[2][26]

 
Camp Nol ustidagi ohaktosh kristallari
 
Boybuloq kanyonidagi gʻor, balandlik 3000 m

2022-yil avgust oyida yana SGS va ASU doirasida tashkil etilgan, Vadim Loginov boshchiligidagi 20 kishidan iborat Boybuloq 2022 rus ekspeditsiyasi boʻlib oʻtdi. Ular faqat Boybuloqda operatsiya qilishgan. Asosiy lager dengiz sathidan 2,770 metr balandlikda, gʻorga kirish joyidan 120 metr balandlikda tashkil etilgan. Yagona maqsad gʻorni Vishnevskiy bilan bogʻlashning har qanday imkoniyatlarini oʻrganish edi. Toʻrtta ishchi guruh mavjud edi. Ikki kishidan iborat shoʻngʻin guruhi uchta sifonni oʻrganib chiqdi. Ikkitasi oʻtish uchun juda tor edi, uchinchi sifonda bir gʻavvos boshqa tomonga shoʻngʻishga muvaffaq boʻldi. Yuqori oqimga katta tunnel ergashdi, gʻavvos qisqa masofani oʻrganib chiqdi va qaytib keldi, unga davom etish uchun koʻnikma va jihozlar etishmadi. Ikki kishidan iborat skautlar guruhi yaqin atrofdagi yon tunnellarni tekshirdi. Ular bir nechta kichikroq tunnellarni topdilar, ularning barchasi juda tor yoʻlaklarda tugaydi. Vishnevskiy gʻori yoʻnalishida hech qanday qoralama topilmadi. Toqqa chiqish guruhi yana ikki kishidan iborat boʻlib, gʻorning yuqori qavatlarini oʻrganishdi. Ular gorizontal tunnelga olib boradigan va gʻorning allaqachon maʼlum boʻlgan qismiga tushiradigan chuqur bilan tugaydigan bir nechta yopiq halqalarni topdilar. Ekspeditsiya oxirida ular balandligi 170 metr boʻlgan, etarlicha keng moʻriga koʻtarilishdi, u tunnel bilan davom etdi, ehtimol Vishnevskiy gʻoriga olib bordi. Vaqt yoʻqligi sababli ular qaytib kelishdi. Toʻrt kishidan iborat qazish guruhi tor yoʻllarni Vishnevskiy gʻoriga qadar kengaytirmoqda. Ular 20 metr atrofida oldinga siljishdi, ergashadigan qoralama yoʻq edi. Gʻorning chuqurligi oʻzgarmadi, yangi tunnellar topildi, uzunligi taxminan 1 km, lekin ular oʻlchanmadi.[7]

 
Yoʻlda (Qozogʻistonda) shina yorilib ketdi.
 
Boybuloq kanyoniga tushish, gʻorga kirish ostida

2023-yil avgust oyida Tayvan va Chexiyadan bir ishtirokchi boʻlgan 33 kishidan iborat katta rus ekspeditsiyasi 2022-yildagi kabi bir tashkilotda ishladi. Bu yil ular Boybuloq va Vishnevskiydagi ikkala gʻorda ham ishladilar. Boybuloqda qazish guruhi Vishnevskiy gʻoriga eng yaqin joyda ishlagan. Ular 20 metr oldinga oʻtishdi, havo oqimi yoʻq edi. Alpinistlar guruhi Vishnevskiy yoʻnalishidagi tunnellar va bacalar boʻylab harakatlanishdi. Ular bir nechta yangi galereyalarni topdilar, 170 metrlik moʻrining tepasida tunnel 666 metr davom etdi va qulash bilan yakunlandi. Stalagmit namunalari Vishnevskiy gʻorining tunnellari ustida joylashgan Oy gʻorida toʻplangan. Namunalar Tayvan milliy universitetining Yer fanlari boʻlimida tahlil qilinadi. Yangi lager Boybuloq gʻorining tepasida, kirish joyidan 270 m balandlikda joylashgan tunnelda tashkil etilgan. Bu yerdan kichik bir guruh gʻorning eng baland joyidagi tor oʻtish joyini kengaytirayotgan edi, u yerda juda kuchli havo oqimi bor edi. Ular 4 metrga ilgarilab ketishdi. Boshqa bir guruh esa yerosti „Nol“ lageridan (u Boybuloq kirish eshigi bilan taxminan bir xil balandlikda joylashgan) ishlagan. Ular bir nechta vertikal shaxtalarga koʻtarilishdi va ulardan birida Chulbair tizmasi tepasi, uning sharqiy tomonidagi devor yoʻnalishi boʻyicha yuqoriga qarab davom etadigan tor tunnelni topdilar. Ular tunnelning 1,5 km masofasidan oʻtib, uning bir qismini oʻlchashdi. Ekspeditsiyaning soʻnggi kunida ular balandlik oʻlchagich bilan erishilgan oxirgi nuqtaning balandligini oʻlchadilar. Shu tariqa Boybuloqning amplitudasini ancha kengaytirdilar. Tunnel davom etmoqda, ammo vaqt yoʻqligi sababli ular qaytishga majbur boʻldi. Ekspeditsiyadan soʻng Boybuloq 1517 metr, uzunligi 18,4 km boʻlgan yangi chuqurlikka ega boʻldi.[6][7]

Vishnyovskiy gʻori

tahrir
 
Choʻlbayir togʻ tizmasidagi Vishnyovskiy gʻoriga kirish joyi.

2015 1988-1992-yillarda va 1995-2008-yillarda Boybuloqqa SGS ekspeditsiyalariga rahbarlik qilgan Aleksandr Sergeevich Vishnyovskiy vafot etgan 2015-yili,[27] Vasiliy Samsonov boshchiligidagi 7 kishidan iborat qidiruv guruhi Orenburgdan kelib, SGS va ASU ekspeditsiyasi doirasida Boybuloq tepasidagi balandligi 150-200 m keladigan devorning 3 kilometrlik uchastkasini sinchiklab tadqiq etdi. Ular gʻorga kirish mumkin boʻlgan bir nechta joylarni topdilar, ularning barchasi devor chetidan 30-50 m pastda joylashgan boʻlib, ChB-15 deb nomlangan kirish joyi eng istiqbolli boʻlib chiqdi. Kirish joyi 3522 m balandlikda joylashgan boʻlib, u plato chetidan 25 metr pastda, balandligi sakkiz metr boʻlgan va faqat vertikal ilgak bilan tushish mumkin boʻlgan grotdir. Gʻor tor meandrlar bilan bogʻlangan kichik quduqlar kaskadi bilan boshlanadi. Kirish joyidan 400 metr narida 70 metr chuqurlikda jamoa juda tor, shifti baquvvat yoʻlak oldida toʻxtadi. 4 soatlik urinishdan soʻng ular oʻtish joyini kengaytirdilar, uning ortidan chuqur quduq ochildi, uni oʻrganish keyingi yilga qoldirildi.[5][28]

2016 Boysuntogʻ-2016" ekspeditsiyasi doirasida ChB-15 gʻorida 7 kishidan iborat guruh ishladi: Rossiyadan 4 va Italiyadan 3 kishi (La Venta speleoklubi). Asosiy lagerdan gʻorgacha boʻlgan masofa uzun (3 soat) boʻlgani uchun lagerning bir qismini tizmaning tepasiga koʻchirishga qaror qilindi. Suv yoʻqligi, shamolning kuchliligi va tunda havoning sovib ketishi tufayli vaziyat murakkablashdi. Gʻorda oʻtish qiyin boʻlgan tor joy kengaytirildi va ekspeditsiya aʼzolari 15 metr pastga — Kunitsa zaliga tushishdi, zal balandligi 3 dan 30 m gacha boʻlgan juda tor meandr bilan davom etdi, shundan soʻng 2-3 soatdan keyin pastga enib ketgan sirpanchiq yoʻl keldi. U kirish joyidan 4-5 soatlik masofadagi 40 metrlik quduqqa olib bordi. Bu joydan sal naridagi kichkina grotda kelasi yili yerosti baza lazeri „Lager −168“ oʻrnatildi. Kashfiyotchilar kengaytirish taqozo etiluvchi qator vertikal va gorizontal tor joylardan keyin tubida kichkina jilgʻa oqib yotgan anchagina keng meandrga tushishdi. 300 m dan keyin ular 12 m chuqurlikdagi quduqni topishdi va yangi — yanada kengroq va balandroq meandrga tushishdi. Bir soatdan keyin hujumkor juftlik navbatdagi 8 metrlik quduqqa yetib bordi, lekin vaqt yetishmasligi ularni qaytishga majbur qildi. Gʻorning suratga olingan qismining chuqurligi 234 m, uzunligi 1089 m edi. ChB-15 gʻori Aleksandr Vishnyovskiy nomidagi gʻor deb nomlandi va asta-sekin Boybuloq tomon choʻzilib bordi.[29][5]

 
Georgiy Sapojnikov ChB-17 da meandrni kengaytirmoqda. 2017-yil.

2017 SGS va ASU dan 10 kishilik guruh gʻorning tepasida, 3500 m balandlikda lager qurdilar. Qisqa iqlimga moslashuvdan soʻng Lager-168 tashkil etildi, Sergey Teryoxin va Artur Abdiushev oʻsha yerdan har kuni yoʻlga chiqib, 735 m chuqurlikdagi sifonga yetib borishdi. Keyin pastki qismini yanada batafsil oʻrganish uchun yana bir lager, bu safar gamak tipidagi lager oʻrnatildi. Yangi qism kengligi oʻrtacha 50 sm boʻlgan galereya boʻlib, unga 4 irmoq (hali oʻrganilmagan) kelib quyiladigan jilgʻa oqadi. Topografik suratga olish ishlari 2 800 m uzunlikkacha va 586 m chuqurlikkacha olib borildi, bu shuni koʻrsatdiki, gʻor Boybuloqning yangi qismiga tomon bir tekis, xuddi plato yuzasi kabi 19 daraja burchak ostida, sathdan 70-100 m pastda tushib boradi. Shuningdek, gʻorning 3D modelini yaratish uchun ushbu hududning yuzasini aniq suratga olish ishlari amalga oshirildi. Jamoaning bir qismi gʻorga tushadigan mashaqqatli yoʻlni qisqartirish maqsadida platoda ham, devorda ham Vishnyovskiy gʻoriga kiruvchi qoʻshimcha yoʻllarni izladi. Bir nechta qiziqarli gʻorlar topildi, masalan, Lunnaya (Oydin), U istochnika (Buloq yonida), Logovo (Uya). Ish ChB-17 gʻorida ham olib borildi. Ammo topilgan gʻorlarning birontasi ham Vishnyovskiy gʻori bilan birlashmadi.[5]

 
Choʻlbayir-2018 ekspeditsiya jamoasi

2018 25 kishidan iborat xalqaro guruh: Rossiyadan 14 kishi, Fransiyadan 8 kishi va Shveysariyadan 3 kishi — nafaqat Vishnyovskiy, balki Boybuloq, Lunnaya va ChB-5 gʻorlarida ham ishladilar. Yer usti lageri 3000 m balandlikda, Vishnyovskiy gʻoriga kirishdan piyoda bir soatlik va Boybuloqdan bir yarim soatlik masofada joylashgan edi. Gʻorda ikkita — biri 350 m, ikkinchisi 600 m balandlikda gamak tipidagi ikkita lager oʻrnatildi. Sifonni aylanib oʻtadigan yoʻlni topib boʻlmadi, lekin pastki lagerdan unchalik uzoq boʻlmagan joyda, qarama-qarshi (koʻtarma) yoʻnalishda choʻzilib ketgan yonlama oqimda qiziqarli uzun galereya topildi, u Boybuloqning yuqori qismiga qarab ketgan edi. Tekshirilgan boshqa ikkita irmoqlardan birida balandligi 80 m boʻlgan katta quduq topildi, u yer yuzasiga yaqinlashib, 20 m pastda toʻxtagan. Boybuloqning yangi qismida ikki gʻorning ehtimoliy ulanish nuqtasini qidirish ishlari amalga oshirildi. Vishnyovskiy va Lunnaya gʻorlaridagi 2500 m yangi yoʻllar xaritaga tushirildi. Boybuloqqa olib boradigan kanyonda dinozavrlarning izlari topildi.[5][3][30][31][32]

 
Aleksey Seryogin va Yekaterina Bazarova Vishnyovskiy gʻoriga kirishdan oldin, 2019-yil

2019 Ekspeditsiyani toʻplash qiyin boʻldi, chunki gʻor tubida ishni davom ettirishning aniq istiqbollari yoʻq edi, shunday boʻlsa-da, Ural, Moskva va Irkutskdan 15 kishidan iborat guruh yigʻildi. Yer usti lageri Lunnaya gʻori yaqinida, tekshirilgan joyda oʻrnatildi, toʻrt kishidan iborat guruhga: Yevgeniy Sakulin, Pyotr Koveshnikov, Anastasiya Yanina va Andrey Minogin „Sifonniy“ nomli lager oʻrnatish, −600 m chuqurlikdagi irmoqning davomini topish, pastki sifonni yana bir marta tekshirib koʻrish va eski yoʻlni qazib koʻrishga urinish uchun gʻor tubiga tushishdi. Ammo birinchi kunning oʻzidayoq Yevgeniy va Anastasiya tor, yarmigacha suv bosgan yoʻldan emaklab borib, sifon ortidagi meandrga yetib borishga muvaffaq boʻlishdi. U yogʻiga gʻor pastga qarab tushib borardi. Ushbu yangilik telefon orqali yer yuzida qolganlarga uzatildi. Qolgan ish rejalari bekor qilindi va Yevgeniy Ribka, Vasiliy Samsonov va Vadim Loginov bilan kuchaytirilgan guruh yangi qismga yoʻl oldi. Qidiruv guruhi Belota tizmasidan qaytib kelgandan soʻng, Vishnyovskiy gʻoridagi tadqiqotga Yevgeniy Tsurixin, Aleksey Seryogin va Yekaterina Bazarova[5] ham qoʻshilishdi. Sifondan keyin gʻor keng meandr boʻlib davom etdi, uning tubida jilgʻa boʻlib, 1-5 m oʻyiqlari (kamarlari) bor edi. Bir muncha vaqt oʻtgach, jilgʻa xalqob tagidagi tor tuynukka kirib gʻoyib boʻldi va „Katta galereya“ boshlandi. Avvaliga past shiftli quruq yoʻlakdan oʻtildi, bir nechta halqa yoʻlakdan keyin tunnel emaklab yuradigan darajada pasayib, hoʻl boʻlib ketdi, keyin qattiq yer loyga aylandi. Bu uchastkani bosib oʻtishga 2 soat sarf boʻldi. Yoʻlka yangi meandr bilan kesildi, u yerda shift ostida „Katta koʻchki zali“ topildi. Keyingi meandr keng emas, tubida kichik jilgʻa boʻlib, baʼzi joylarini xalqob bosgan edi. Chapdan yana bir boshqa irmoq oqib kelardi.[5]

 
Vasiliy Samsonov va Sergey Teryoxin, Lager −168, 2019-yil
 
Lager „Uya“, 1049 m chuqurlikda, 2019-yil

Yoʻl ilgakli bir nechta oʻyiqlar (kamarlar) bilan davom etdi. Koʻplab xalqoblar yigʻilib qolgani uchun chiroyli rangli meandr „Qahrabo daryosi“ degan nom oldi. U yogʻiga oʻng tomonda kuchli irmoq oʻtardi, ehtimol, u Katta galereya boshlanishi oldidan oyoq ostida gʻoyib boʻluvchi suvning asosiy oqimi edi. Ulanish joyini „Akvapark“ deb nomlashdi, chunki uni dushdagidek sharros quyilib turgan suv ostida yugurib oʻtish kerak edi. Chapda, „Akvapark“dan keyin, kichkina tokchada „Uya“ chodirli baza lageri oʻrnatildi. Undan naryogʻida katta meandr choʻzilgan, unda suv oqimi taxminan l L/s boʻlgan suv oqimi bor edi. Bu hudud uchun suvning bunday sarfi katta hisoblanadi. Keyin suv yaxshigina dushdek sharillab oqayotgan 12 metrli „Friroup“ qudugʻi, uning ketidan 10, 8 va 12 metrlik quduqlar keladi. Guruh „50 m kordos“ deb nomlangan chuqurligi 20 metr keladigan quduqning tepasida toʻxtadi, uning ortidan yana bitta tushish yoʻli koʻrinib turardi. Vaqt kam, arqonlar va anker yetarli emas. Gʻor Boybuloqning yangi qismidagi quduqlar kaskadi tomonga qarab borardi. Uzunligi 8004 m keladigan Vishnyovskiy gʻorining −1158 m gacha boʻlgan qismi oʻtildi. 2019-yilda 168 m, 614 m va 1049 m chuqurlikda uchta yerosti lageri oʻrnatildi, gʻor 438 m chuqurlikda va 2628 m uzunlikda oʻrganib chiqildi.[5][33][28][34][35]

Vishnyovskiy gʻoridagi eng chuqur joy Boybuloqdan vertikaliga 50 m balandlikda va gorizontaliga 200 m masofada joylashgan. Ularning ulanishi umumiy chuqurligi 2033 m boʻlgan tizimning paydo boʻlishiga olib kelgan boʻlardi.[5] Bu keyingi ekspeditsiya paytida yoki undan keyin sodir boʻlishi mumkin. Vishnyovskiy gʻorining asosiy yoʻlagi balki Boybuloq yonidan oʻtib, u bilan dengiz sathidan 2300 m balandlikda bogʻlanmasligi, oʻzining nazariy ikki kilometrlik chuqurligida davom etishi ham mumkin.[9]

 
Boybuloq va Vishnyovskiy gʻorining profili yuzasi bilan

2020 COVID-19 pandemiyasi tufayli Choʻlbayir tizmasining gʻorlariga, ayniqsa, Vishnyovskiy gʻoriga katta ekspeditsiya tashkil qilish rejalari kechiktirildi.[36]

2021 Tashrif imkoniyati 2021 yil iyun oyida ochildi va oʻsha yilning avgust oyida 18 kishidan iborat Rossiya-Fransiya-Sloveniya-Oʻzbekiston ekspeditsiyasi Boybuloq 2021 boʻlib oʻtdi. Shuningdek, u SGS va ASU doirasida tashkil etilgan boʻlib, uni Vadim Loginov boshqargan. Vishnevskiy gʻori bir qator kichik chuqurliklar va chuqurligi 30 m boʻlgan kattaroq chuqur bilan davom etdi. Uning pastki qismida bir nechta davomlar bor edi. Gʻorchilar suv ortidan ergashdilar va ular suvdan shiftgacha boʻsh joy kam boʻlgan yarim sifonga yetib kelishdi, ortidan esa yana ikkita shunday yarim sifon. Gʻor tunnel bilan davom etdi, 20 m tomchi bilan, suv oqimi, taxminan 10 l / sek., katta sifonga oqib tushdi. Bu shoʻngʻishni talab qiladi, quruq aylanma yoʻl topilmadi. Barcha variantlarni oʻrganib chiqqandan soʻng, ekspeditsiya dengiz sathidan taxminan bir xil balandlikda, ikkala gʻordagi ikkita meander orasidagi masofani 70 m gacha qisqartirishga muvaffaq boʻldi, ikkalasi ham oʻtish uchun juda tor.[2][33][26]

2023 Vishnevskiy gʻorida Boybuloq 2023 ekspeditsiyasining uchta jamoasi ishladi. Qazish guruhi Boybuloq yoʻnalishidagi tor yoʻlakni kengaytirib, 35 metrga koʻproq choʻzilgan, yana havo oqimi yoʻq edi. Alpinistlar guruhi bacalar ustidagi tunnellarni oʻrganayotgan edi. Ulardan birining tepasida ular 30 metrdan keyin tugaydigan tunnelni qazishdi. Sifon guruhi gʻorning pastki qismidagi kichikroq osilgan sifonni germetik qoplar yordamida boʻshatishga harakat qilishgan. Ular sifonni yarmigacha quritishga muvaffaq boʻlishdi. Ikki gʻor oʻrtasida Nikola telefonlari yordamida doimiy aloqa oʻrnatildi. Eng yaxshi aloqa ikkala tomondan tovushlar bilan ham qidirildi (burgʻulash, bolgʻa zarbalari). Ovozning eng yaxshi uzatilishi sifondagi nuqta — Boybuloqdagi eng yaqin tunneldagi nuqta edi. Xaritadagi ikkita nuqta orasidagi masofa 70 metrni tashkil qiladi, ammo aniq audio aloqasi tufayli u 50 metrdan kamroq boʻlishi mumkin. Vishnevskiy gʻori 1283 metr chuqurlikda qoldi, uning uzunligi 8,6 km gacha koʻtarildi.[7]

Gʻor va dunyo

tahrir

2019-2023 yillardagi ekspeditsiyalar davomida Vishnevskiy va Boybuloq gʻorlaridagi kashfiyotlar Chul-Bair tizmasida juda chuqur, murakkab va keng tarqalgan baland togʻ gʻorlari tizimi mavjudligi haqidagi taxminni tasdiqladi.[5]

Dunyoda balandligi 8000 metrdan yuqori boʻlgan 14 ta togʻ bor, birinchi togʻ 1950-yilda, oxirgisi 1964-yilda zabt etilgan, ammo 2000 metrdan chuqur boʻlgan 2 ta gʻor mavjud, xolos.[37][38] Ikkalasini ham super gʻor[39] deyish mumkin, sayyoramizning zabt etilmagan soʻnggi qismlari bu maqomga yarim asr avval ega boʻlishdi. Kruber-Voronya (chuqurligi 2197 m) 44 yillik izlanishlardan soʻng, 2004-yilda, Veryovkin gʻori (chuqurligi 2212 m) kashf etilgandan 49 yil oʻtib, 2017-yilda 2000 m dan oshdi.[40][41] Boybuloq va Vishnyovskiy gʻorining qoʻshilishi mana shunday uchinchi gʻorning paydo boʻlishiga olib kelgan boʻlardi.[5] 2001-yilda dunyodagi eng chuqur gʻor Markaziy yevropadan Gʻarbiy Kavkazdagi Abxaziyaga koʻchirildi, u yerda 2020-yil holatiga toʻrtta eng chuqur gʻorlar[42] joylashgan. Chuqurlik boʻyicha oshish istiqbollari Arabika va Bzib ohaktoshli togʻ massivlaridagi gʻorlarning kirish yoʻllarilarining balandligi bilan cheklangan. Va u kamdan-kam hollarda 2300 m dan oshadi (Arabikaning yuqori nuqtalari — 2656 m, Napraning eng baland nuqtasi — 2684 m).[43] Chuqur gʻorlar uchrashi uchun katta imkoniyatlarga ega boʻlgan ohaktoshli togʻlarning yana ikkita hududi — Meksika janubidagi Oaxaka shtatida hududidagi Serra-de-Xuares togʻ tizmalari boʻlib, CHeve gʻori mavjud, u yerda ohaktosh qatlami 2500 m dan oshadi, shuningdek, Turkiyaning Aladagʻlar massivi, u yerda Quzgʻun gʻori mavjud, ohaktosh qatlami 4000 m ni tashkil qiladi. Katta saʼy-harakatlarga qaramay, Serra-de-Xuaresdagi ishlar 40 yildan ortiq, Aladagʻdagi ishlar 20 yildan ziyod davom etdi, lekin 1524 m va 1400 m dan ortiq chuqurlikka etib borishnng iloji boʻlmadi.[39][44][45][46]

Bu faktlar speleologiya olamida Boybuloqqa, Oʻzbekistonga va Markaziy Osiyoga boʻlgan eʼtiborni sezilarli darajada oshirdi. Boysuntau Karst va Gʻorlarni oʻrganish, 2020-2021,[47] Karst, dunyo tomida (Pomir, Tojikiston), 2020-2021,[48] Markaziy Osiyo transchegaraviy speleoloyiha,[49] "Tuyamoʻyin" speleologik ekspeditsiyasi. (Oloy tog 'tizmasining yonbagʻirlari, Qirg'iziston) kabi bir qator mintaqaviy loyihalar tashabbusi bilan chiqildi.[50] Boybuloq va CHoʻlbayir ham Oʻzbekistonning diqqatga sazovor ob’yektlari roʻyxatiga qoʻshildi.[51]

Boybuloq 1992-yilda italiyalik speleologlarning kitobida tasvirlangan,[52] u Bi-Bi-Si hisobotida taqdim etilgan.[15] Gʻor haqidagi bir nechta sahifalar ekspeditsiya tashkilotchisining kitobida mavjud: SGS. Kadrning markazida,[53] shuningdek, gʻor, ekspeditsiya aʼzolaridan birining romani -Mening boshimda qipiq.. (V golove moyey opilki…) romaniga asosiy syujet boʻlib xizmat qilgan.[54]

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Gulden, Bob „Worlds deepest caves“ (en). Geo2 Committee on Long and Deep Caves. National Speleological Society (NSS) (2020-yil 22-yanvar). 2021-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-fevral.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Curihin, Evgenij „Бой-Булок (Бай-Булак)“ [Boybuloq] (ru). speleoatlas.ru - Caving atlas of Russia and the Commonwealth of Independent States (CIS). Русское географическое общество / Russian Geographic Society (2017-yil 1-aprel). Qaraldi: 2020-yil 18-may.
  3. ↑ 3,0 3,1 Loginov, Vadim „Бой-Булок 2018“ [Boybuloq 2018] (ru). SGS - Ekaterinburg speleo club (2018-yil 11 mart). Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Curihin, Evgenij; Loginov, Vadim; Sauro, Francesco; Breitenbach, Sebastian (2014-yil). "Exploration of High Altitude Caves in the Baisun-Tau Mountain Range, Uzbekistan" (en). p. 147-152. https://www.researchgate.net/publication/259646057. Qaraldi: 2020-yil 28-may. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 Samsonov, Vasilij; Loginov, Vadim „История исследования пещеры им. А.С. Вишневского“ [History of the exploration of A. S. Višnevskij cave] (ru). SGS - Ekaterinburg Speleo Club (2020-yil 12-aprel). Qaraldi: 2021-yil 9-fevral.
  6. ↑ 6,0 6,1 „Rekord chuqurlikda: Osiyodagi eng chuqur g'or – "Boy-Buloq"qa ekspeditsiya“. O'zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o'zgarishi vazirligi (2023-yil 25-avgust). Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Jakopin, Primož „Boybuloq 2022 and 2023 / Expeditions to Chulbair caves in Uzbekistan“ (en) (2023-yil 30-avgust). Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Kuklev, Sergej „Азия: туда и обратно“ [Asia: round trip] (ru) (1999-yil). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-may.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Who are we?“ (en). SGS - Ekaterinburg speleo club (2020-yil dekabr). Qaraldi: 2021-yil 7-fevral.
  10. ↑ „Boy Bulok 2018“ [Boybuloq 2018] (fr, en) (2018-yil dekabr). Qaraldi: 2021-yil 9-mart.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Kuklev, Sergej „История исследования пещеры Бой-Булок (Александр Вишневский)“ [History of exploration of Boy Bulok cave (Aleksandr Višnevskij)] (ru). Комиссия спелеологии и карстоведения / Speleology and Karst Studies Commission (1999-yil). Qaraldi: 2020-yil 1-may.
  12. ↑ 12,0 12,1 Kuklev, Sergej „Средневековье Средней Азии“ [Middle Ages of Central Asia] (ru). Сетевое издание "МК - Урал" (Московский Комсомолец) / Network Edition of "MK-Ural" (Moskovskij Komsomolec) (2011-yil 9 mart). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  13. ↑ 13,0 13,1 „Бой-Булок пещера“ [Boybuloq cave] (ru). Meros.uz Культурное наследие Узбекистана / Cultural Heritage of Uzbekistan (2015-yil). 2020-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 26-may.
  14. ↑ Curihin, Evgenij; Russkih, Ivan; Samsonov, Vasilij; Loginov, Vadim „БАЙСУНТАУ-2015 / Baysun-Tau-2015“, . Журнал АСУ 27 (ru). The Assoсiation of Ural Speleologists, 2016-yil — 4-6-bet. Qaraldi: 2021-yil 11-fevral.  (Wayback Machine saytida 2021-04-21 sanasida arxivlangan)
  15. ↑ 15,0 15,1 Qobil, Rustam „Lost in Asia's deepest cave“ (en). British Broadcasting Corporation (2018-yil 27-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 4-may.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Višnevskij, Aleksandr „История исследования пещеры Бой-Булок / Boy Bulok cave - History of exploration“, . СГС - Первые полвека. Пещеры. События. Люди. (ru) SGS - Ekaterinburg speleo club: . Azimuth Publishing, SGS - Ekaterinburg speleo club, 2011-yil — 65-66-bet. Qaraldi: 2020-yil 1-may. 
  17. ↑ Jakopin, Primož „Hudojnazar Mustafokulovič Zokirov“ (en) (2021-yil 7-dekabr). Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  18. ↑ Snetkov, Evgenij „Киевская (КиЛСИ)“ [Kiev Cave (KiLSI)] (ru). speleoatlas.ru - Caving atlas of Russia and the Commonwealth of Independent States (CIS). Русское географическое общество / Russian Geographic Society (2018-yil 8-fevral). Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  19. ↑ 19,0 19,1 Višnevskij, Aleksandr; Zotov, Vladimir „Наша Азия / Our Asia“, . СГС - 40 лет (ru). The Assoсiation of Ural Speleologists, 2001-yil — 40-42-bet. Qaraldi: 2020-yil 5-may.  (Wayback Machine saytida 2021-05-17 sanasida arxivlangan)
  20. ↑ Curihin, Evgenij „Уральская им. Зенкова (Зиндан)“ [Urals-Zenkov (Zindan) cave] (ru). speleoatlas.ru - Caving atlas of Russia and the Commonwealth of Independent States (CIS). Русское географическое общество / Russian Geographic Society (2017-yil 10-aprel). Qaraldi: 2020-yil 24-may.
  21. ↑ Višnevskij, Aleksandr; Mal'cev, Vladimir; Dubljanskij, Viktor; Dubljanskij, Jurij „Крупнейшие пещеры Средней Азии“ [The largest caves of Central Asia] (ru). Комиссия спелеологии и карстоведения / Speleology and Karst Studies Commission (2004-yil). Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  22. ↑ Vale, Paz; Wallis, Rob (1991-yil). "Aspex '90" (en). Caves and Caving (British Cave Research Association) (52): 20-23. 
  23. ↑ Čerepanova, Ol'ga „Стартовала экспедиция в Бой-Булок“ [Expedition to Boy-Bulok started] (ru) (2008-yil 4-avgust). Qaraldi: 2020-yil 2-may.
  24. ↑ Potapov, Valentin; Jacucenko, Ekaterina „Часть 2 Камни на склоне“ [Part 2 Stones on a Slope] (ru). Спелеоклуб Самарского университета / Samara University Speleoclub (2012-yil avgust). Qaraldi: 2020-yil 26-may.
  25. ↑ Sapožnikov, Georgij (2016-yil). "Бой-Булок - исследования последних лет (2014-2016 гг)." (ru). Журнал АСУ / ASU Journal (ASU - The Assoсiation of Ural Speleologists) 29: 5-6. https://viv-asu.ru/index.php/component/phocadownload/category/1-files?download=185:zhurnal-asu-29-32-1-mb-pdf&lang=ru. Qaraldi: 2020-yil 23-may. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Jakopin, Primož „Boybuloq 2021 / Expedition to caves of the Chul-Bair mountain ridge in Uzbekistan“ (en) (2021-yil 30-avgust). Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  27. ↑ „Скончался основатель Ассоциации спелеологов Урала Александр Вишневский“ [The founder of the Association of Speleologists of the Urals Alexander Vishnevsky died] (ru). obltv.ru / Sverdlovsk region TV (2015-yil 16-iyun). 2020-yil 11-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  28. ↑ 28,0 28,1 „The cave named Alexander Vishnevskiy“ (en). Tashkent: Asia adventures (2019-yil). Qaraldi: 2020-yil 7-may.
  29. ↑ Loginov, Vadim; Samsonov, Vasilij; Curihin, Evgenij (2016-yil). "Результаты Байсунской экспедиции - 2016." (ru). Журнал АСУ / ASU Journal (ASU - The Assoсiation of Ural Speleologists) 29: 3-4. https://viv-asu.ru/index.php/component/phocadownload/category/1-files?download=185:zhurnal-asu-29-32-1-mb-pdf&lang=ru. Qaraldi: 2020-yil 23-may. 
  30. ↑ Nadjibayev, Marat „Boy-Bulok - deepest cave in Uzbekistan explored“ (en). kun.uz / News of Uzbekistan and the World (2018-yil 22-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 4-may.
  31. ↑ „Russian cavers explored more than 30 caves in 2018“ (en). Russian Geographical Society (2018-yil 18-dekabr). Qaraldi: 2020-yil 4-may.
  32. ↑ „Спелеологи обнаружили следы динозавров при изучении глубоких карстовых пещер в Узбекистане“ (ru). TASS (2018-yil 31-avgust). Qaraldi: 2021-yil 5-fevral.
  33. ↑ 33,0 33,1 Curihin, Evgenij „Имени Александра Вишневского (ЧБ-15)“ [Aleksandr Višnevskij Cave (ČB-15)] (ru). speleoatlas.ru - Caving atlas of Russia and the Commonwealth of Independent States (CIS). Русское географическое общество / Russian Geographic Society (2019-yil 18-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 18-may.
  34. ↑ „Sensational result of a speleological expedition in Uzbekistan“ (en). Tashkent: Pravda Vostoka (2019-yil 29-avgust). 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 4-may. (Wayback Machine saytida 2020-12-05 sanasida arxivlangan)
  35. ↑ „Struggle for the underground "Everest" continues: Speleological expedition in Surkhandarya region ended with a sensational result“ (en). Uzbekistan National News Agency (2019-yil 29-avgust). Qaraldi: 2020-yil 4-may.
  36. ↑ „История клуба“ (ru). SGS - Ekaterinburg Speleo Club (2021-yil). Qaraldi: 2021-yil 24-fevral.
  37. ↑ Herzog, Maurice. Annapurna: First Conquest of an 8000-meter Peak, Translated from the French by Nea Morin and Janet Adam Smith (en), New York: E.P Dutton & Co., 1951-yil — 257-bet. 
  38. ↑ „Shishapangma - Northeast Face - 1964“ (en). Himalaya Masala (2013-yil). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 11-fevral.
  39. ↑ 39,0 39,1 Ornes, Stephen (2015-yil 12-dekabr). "The hunt is on for the deepest cave" (en). New Scientist (3051). https://www.newscientist.com/article/mg22830515-100-the-hunt-is-on-for-the-worlds-deepest-cave-in-mexico/. Qaraldi: 2021-yil 11-fevral. 
  40. ↑ Klimchouk, Alexander „Krubera (Voronya) Cave“, . Encyclopedia of Caves, 2nd (en), Cambridge, MA: Academic Press, 2012-yil — 423-450-bet. ISBN 9780123838322. 
  41. ↑ Demidov, Pavel „По данным топосъемки глубина пещеры Верёвкина от входа составила 2204 метра.“ (ru). incave.org (2017-yil 11 sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 10-fevral.
  42. ↑ Provalov, Denis; Grišina, Evgenija; Skljarenko, Dmitrij „Экспедиция "Крубера-Воронья - 2001" / (7.01.2001) Рекорд Мира!“ (ru). Mountain.RU (2001-yil 24 mart). Qaraldi: 2021-yil 11-fevral.
  43. ↑ „Natural Heritage of Abkhazia“ (en). Abkhaz World (2010-yil 24-avgust). Qaraldi: 2021-yil 11-fevral.
  44. ↑ Stone, Bill „2021 Sistema Cheve Expedition“ (en). U.S. Deep Caving Team (2020-yil). Qaraldi: 2021-yil 10-fevral.
  45. ↑ Klimchouk, Alexander; Nazik, Lutfi; Bayari, Serdar; Tork, Koray; Kasyan, Yury „Kuzgun Cave and its Context: the first super-deep cave in the Aladaglar Massif, Turkey“ (en) (2004-yil). Qaraldi: 2021-yil 11-fevral.
  46. ↑ Yamaç, Ali „45 Interesting Caves of Turkey“, . Caves and Karst of Turkey - Vol. 1 / History, Archaeology nd Caves (en). Springer International Publishing, 2021-yil — 41-104-bet. ISBN 978-3-030-65501-3. 
  47. ↑ „Special project - Research of karst and the caves of mountain Baysun-Tau. 2020-2021“ (en). Foundation for the Preservation and Exploration of Caves (2020-yil). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 2-iyun.
  48. ↑ „Проект — «Карст на Крыше мира» (Памир, Таджикистан). 2020-2021“ [Project - "Karst on the Roof of the World" (Pamir, Tajikistan). 2020-2021] (ru). Foundation for the Preservation and Exploration of Caves (2020-yil). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  49. ↑ „Центрально-Азиатский трансграничный спелеопроект“ [Central Asian transboundary speleoproject] (ru). Foundation for the Preservation and Exploration of Caves (2020-yil). 2021-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 6-fevral.
  50. ↑ „Speleological expedition “Tuya-Muyun - 2021” (Foothills of the Alai ridge, Kyrgyzstan) August, 2021“ (en). Foundation for the Preservation and Exploration of Caves (2020-yil). 2021-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-fevral.
  51. ↑ „Boy-Bulok cave“ (en). Asia Adventures (2020-yil). Qaraldi: 2021-yil 16-fevral.
  52. ↑ Grotte e storie dell'Asia Centrale. Le esplorazioni geografiche del Progetto Samarcanda (it). Centro Editoriale Veneto, 1992-yil — 307-bet. 
  53. ↑ СГС - В центре кадра (ru, en) SGS - Ekaterinburg speleo club: . SGS - Ekaterinburg speleo club, Azimuth Publishing, 2016-yil — 58-67-bet. Qaraldi: 2019-yil 1-may. 
  54. ↑ Kuklev, Sergej Gennad'evič. В голове моей опилки... (ru). Aegitas, 2016-yil — 239-bet.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Boybuloq&oldid=5180921" dan olindi