Buxoro Kommunistik partiyasi
Buxoro Kommunistik partiyasi (BKP) ― forscha: حزب کمونیست بخارا; ruscha: Бухарская коммунистическая партия; tojikcha: Ҳизби коммунистии Бухоро;) 1918-1926 yillarda Oʻrta Osiyoda mavjud boʻlgan siyosiy partiya. 1920—1924-yillarda dastlab Buxoro Xalq Sovet Respublikasida, keyin esa Buxoro Sotsialistik Sovet Respublikasida hukmron partiya boʻlgan.
Buxoro Kommunistik partiyasi | |
|---|---|
 | |
| Tashkil etilgan | -sentyabr, 1918-yil |
| Tugatilgan sana | 27-oktyabr, 1924-yil |
| Shtab kvartiralari | Buxoro |
| Ideologiyasi | Kommunistik Marksizm-Leninizm |
Yaratilish tarixi tahrir
Alohida Buxoro Kommunistik partiyasini tuzish gʻoyasi Buxorodan kelgan muhojirlarning (baʼzilari RKP (b) aʼzosi boʻlgan) Kogon va Toshkentdagi yigʻilishlarida (1918-yil 17—19 aprel) koʻtarildi. 1918-yilning yozida A.Yoqubov boshchiligidagi “Yosh buxoroliklar” guruhi ham shunday qarorga keldi. 1918-yil 25-sentabrda Toshkentda kommunistlar va Yoqubov guruhining yigʻilishi boʻlib oʻtdi. U BKP tuzilganligini eʼlon qildi va partiya Markaziy Qoʻmitasining aʼzolarini (A.Yoqubov — rais; M. Qulmuhamedov, X. M. Mirmuxsinov, M. Parzulla, A. Yoʻldoshbekov) sayladi. 1918-yil 23-dekabrda BKP Markaziy Komiteti partiyaning Muvaqqat dasturini qabul qildi, unda Buxoro amiri hokimiyatini agʻdarib tashlash va sovetlar asosidagi demokratik respublika barpo etish vazifasi qoʻyildi.[1] 1919-yil boshlariga kelib Qoʻqon, Samarqand, Kattaqoʻrgʻon, Kerki, Termiz va boshqa joylarda BXP boʻlimlari mavjud boʻldi.BKPning yashirin tashkilotlari Buxoro amirligi hududida ham (26 ta boʻlimida, 300 dan ortiq partiya aʼzolari) mavjud edi. BKP Turkiston Kommunistik partiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlandi.
1919-yilda BKP tahrir
1919-yil bahorida BKP MK raisi A.Yoqubov vafot etdi. Sobiq sotsialistik-inqilobchilarning partiya rahbariyatidagi taʼsiri sezilarli darajada oshib bormoqda edi. 1919-yil 30-maydan 11-iyungacha Toshkentda BKP 1-taʼsis qurultoyi boʻlib oʻtdi. Qurultoy partiyaning asosiy ishini Buxoro hududiga oʻtkazish toʻgʻrisida qaror qabul qiladi. Markaziy Qoʻmita aʼzolari etib, (A. Burxonov - rais, Abdulqodir Muxiddinov - rais oʻrinbosari, U. Poʻlatxoʻjaev, M. Aminov, I. Agdarov, X. Aulov, A. Fitrat) lar saylanadi. Oradan bir oy oʻtmay (Toshkent, 1919-yil 26—27-iyun) BKPning 2-syezdi boʻlib oʻtgan.
Unda Kogon, Samarqand va Kerki bo‘limlaridan delegatlar ishtirok etadi. Qurultoyda RCP(b)ga koʻpiroq yoʻnaltirilgan qanot gʻalaba qozondi. U.Poʻlatxoʻjaev va uning tarafdorlari partiyadan chiqarib yuborildi. Qurultoy xalq ommasini inqilobga tayyorlash ishlarini kuchaytirishga, XKT bilan yaqin aloqada boʻlish zarurligiga chaqirgan. Shu bilan birga, Markaziy Qoʻmitaning yangi tarkibi (N. Xusainov - rais) saylanadi.
BKP 3-syezdi (1919-yil 26-31-dekabr; barcha boʻlimlardan 20 nafar delegat) amirlikda qoʻzgʻolonga amaliy tayyorgarlik koʻrish, parchalanish ishlarini kuchaytirish uchun BKP boʻlimlari qoshida inqilobiy qoʻmitalar tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. MK (N. Xusainov - rais, I. Agdarov, M. B. Ahmedov, X. X. Ibragimov, S. Muxamediev, M. M. Xojiyev)ni sayladi. BKP MK qurultoyi qarori bilan «Tong» («Tong») jurnali va «Qutulush» («Ozodlik») gazetasi nashr etila boshlagan.
Amirning agʻdarilishi tahrir
1920-yil boshida Chorjoʻy, Kogon, Termiz, Kerki, Samarqandda BKP aʼzolari va ularga xayrixohlardan jangovar otryadlar tuzildi. Bu vaqtda BKP xivalik kommunistlarga Xivada inqilobni tayyorlash va amalga oshirishda, Xorazm Kompartiyasini (KKP) tuzishda yordam beradi.
Buxoroda amirni agʻdarishga BKPdan tashqari F.U.Xoʻjayev boshchiligidagi yosh buxoroliklar inqilobchilar tashkiloti ham tayyorlanayotgan edi. BKP bilan bu tashkilot oʻrtasida qandaydir raqobat bor edi. Yosh buxoroliklar yetakchilari V. I. Leninga oʻz tashkilotini RCP (b) ga qabul qilish iltimosi bilan murojaat qildilar. 1920-yil 29-iyulda RKP(b) MK Tashkiliy byurosi “Yosh buxoroliklar” dasturi kommunistik emasligiga ishora qilib, bu soʻrovni rad etganlar.
1920-yil 24-iyunda Turkkomissiya qoʻzgʻolonga tayyorgarlik koʻrish va uni oʻtkazishga rahbarlik qilish uchun Harbiy inqilobiy byuroni tuzdilar. Unga oldin V. V. Kuybishev va M. V. Frunze (Turkkomissiyadan) kirgan. Buxoroda inqilobga rahbarlik qiluvchi partiya markazi (Kuybishev, Xusainov, Xoʻjaev) tuzilib, 30 iyulda Buxoro Inqilobiy qoʻmitasi va Muvaqqat Xalq Nozirlari (Komissarlari) Soveti tuziladi.
BKP IV qurultoyiga (Chorjoʻy, 1920-yil 16-18 avgust; 9 boʻlimdan 110 delegat) kelib, partiya saflarida 5000 ga yaqin odam va 20000 nafar tarafdorlari bor edi.[2] Qurultoyning asosiy masalasi Buxoroda qoʻzgʻolonni tashkil etish va amir hokimiyatini agʻdarish edi. Qurultoy harbiy yordam soʻrab Turkkomissiyaga ham rasman murojaat qildi, BKPning Yosh buxorolik inqilobchilar bilan bloki toʻgʻrisida, Buxoroda Sovet hokimiyatini oʻrnatish zarurligi toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Qurultoyda Buxoroning boʻlajak inqilobiy hukumati dasturi ishlab chiqildi. Saylangan Markaziy Komitet tarkibiga N. Xusainov (rais), A. Akchurin, X. Aliyev, Axmedov, Muxitdinov va boshqalar kirgan.
1920-yil 28-avgustda Inqilobiy qoʻmita bilan partiya markazi Toshkentdan Kogonga koʻchib oʻtdi va qoʻzgʻolonga boshchilik qildi (Qarang: Buxoro operatsiyasi (1920). XKP Markaziy Komiteti BCPga yordam berish uchun 500 nafar kommunistni yubordi. 1920-yil 2-sentyabrda Buxoroda amir tuzumi agʻdarildi.[3] (qarang. Buxoro inqilobi).
Buxoro Respublikasi tahrir
BKP tarixida yangi bosqich 1920-yil 11-sentabrda Yosh buxoroliklar inqilobiy partiyaga qoʻshilishi bilan boshlandi. Partiya aʼzolari soni qariyb 3 barobar koʻpayib, 14 ming kishiga yetdi. Keyingi oyda RKP (b)ning Kogondagi tashkilotlari va XKPning Buxoro bilan chegaradosh viloyatlardagi bir qator tashkilotlari BKPga qoʻshildi. BKP(b) tarkibiga Buxoro hududidagi Qizil Armiya va temir yoʻl transporti boʻlinmalari kommunistlari ham kirgan.
1920-yil sentabrda Buxoroning oliy hokimiyati — Butun Buxoro inqilobiy qoʻmitasi (raisi Abdulqodir Muxiddinov) va Xalq Nozirlari (Komissarlari) Soveti (raisi F. Xoʻjaev) tuzildi. [4] 2-oktabrda bu organlar 1920-yil 8-oktabrda boʻlib oʻtadigan Butun Buxoro Sovetlar Qurultoyini (Syezdi) chaqirish komissiyasini tuzdilar. Qurultoyda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR) eʼlon qilindi.
Ayni damda BKP saflarida qarama-qarshiliklar avj oldi. BKP MKning bir qator aʼzolari (Aliev, Akchurin, Axmedov, Xusainov va boshqalar) zudlik bilan inqilobning sotsialistik bosqichiga oʻtishni talab qildilar. BKPning “eski” aʼzolari bilan BKPga qoʻshilgan “Yosh buxoroliklar” oʻrtasida ham qarama-qarshiliklar kuchaydi. 1920-yil 3-noyabrda RKP(b) MK Turkbyurosi va EKSK vakillari yigʻilishida BKP MKni qayta tashkil etish va Muvaqqat Markaziy Qoʻmitani tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.
1921-yil 23-fevralda Buxoroda BKP ning 5-syezdi (BNSR tuzilgandan keyingi 1-) boʻlib oʻtdi. Qurultoyda partiyaning siyosiy va iqtisodiy vazifalari belgilandi; Markaziy Qoʻmita tomonidan saylangan; ECCIdan BKPni Kominternga qoʻshishni soʻrab rezolyutsiya qabul qilindi. 1921-yil 4-aprelda BCP Kominternga xayrixoh tashkilot sifatida qabul qilindi. Shu yili Buxoro kommunistik yoshlar ittifoqi rasman tuzildi.
1922-yil fevralda BKP tashkiliy jihatdan RCP(b) tarkibiga kirdi. 1924-yilda Oʻrta Osiyoda oʻtkazilgan milliy-davlat chegaralanishi natijasida BKP, XKP va KPT tarqatib yuborildi; ular asosida Oʻzbekiston va Turkmaniston Kompartiyasi tuzildi.
Manbalar tahrir
- ↑ Ubiria, Grigol. Soviet Nation-Building in Central Asia: The Making of the Kazakh and Uzbek Nations (en). Routledge, 2015-09-16 — 137 bet. ISBN 978-1-317-50434-4.
- ↑ Delegates to the 2nd Congress of the Communist International (July 19-Aug. 7, 1920)
- ↑ Markaziy Osiyoning taqdiri o‘zgargan kun. Buxoro amirligining qulatilganiga 100 yil bo‘ldi[sayt ishlamaydi]
- ↑ Бухоро Халк Совет Республикаси
Adabiyotlar tahrir
• Политические партии России: конец XIX - первая треть XX века. М., 1996