Dereli

Dereli — Giresun viloyatiga qarashli tuman. Giresun viloyatining janubida, Şebinkarahisar yoʻlining 32 km naridagi Aksu vodiysida joylashgan. Dereli 1926-yilda shaharcha, 1958-yilning 1-aprelidan boshlab tumanga aylantirilgan. Undan avval bu yerlarda Turk va Rum doʻkonchilari yashagan Dölçukuru nomli qishloq mavjud boʻlgan.

Dereli
Tuman
Bayroq
40°44′20″N 38°26′56″E
Mamlakat	Turkiya
Aholisi  (2018-yil)	20,405
Pochta indeks(lar)i	28950
Avtomobil kodi	28
Dereli

Tarixi

Başbakanlık Devlet Arşivi (Bosh vazirlik davlat arxivi)ga koʻra, 1500-yillarda Dölçukuru qishlogʻi Yar Alibey ismli turkman beyiga tegishli boʻlgani, undan har yili 400 xos oqcha soliq toʻlaganligi yozilgan. Dereli tarixi Giresun tarixi bilan chambarchas bogʻliqdir. Giresun 1397-yili Turkman beyi Bayram Şahning nevarasi Emir Oğlu Süleyman bey tomonidan egallangan. Bu voqeadan soʻng Giresun va uning atrofiga koʻplab oʻgʻuz turkman qabilalari koʻchib kela boshlagan. Manbalarda Giresun va uning atrofi Kuşlu Han va Zırhlı Han ismli shaxslarga qarashli boʻlganligi qayd etilgan. Dereli ikki qoʻl (Kuşluhan ve Zırhlıhan)dan kelganligi aytiladi. Oʻrta Osiyo va Xurosondan kirib kelgan oʻgʻuz turkmanlari Kelkit vodiysi boʻylab Şebinkarahisar va Dereli janubiga oʻrnasha boshlagan. Boshqa qoʻli esa Harşit Vodiysiga kirib kelgan va oʻrnashgan boʻlib, boshqa bir qismi bugungi kundagi tuman atrofini oʻzlashtirgan. Istanbul salibchilar qoʻliga oʻtgach, Sinop atrofida yashagan Çepni nomli oʻgʻuz qabilasi sharqqa tomon siljib, Giresun va Dereli atrofiga koʻchib oʻtgan.

Dereli atrofiga koʻchib kelgan turkmanlar asosan Saljuqiylar davrida oʻrnashgan. 1398-yil Boyazid Yildirim bu hududlarni bosib olish uchun amalga oshirgan safari mobaynida Canik beyligining markazi Samsunni qoʻlga kiritgan. Bu voqeadan soʻng Dereli va uning atrofi Usmoniylar davlatiga qoʻshib olingan. Anqara jangidan soʻng Amir Temur bu hududlarni turkman beyi Hacı Emiroğlu Süleymanga topshirgan. U davrlarda Dereli hududida Oq qoʻyunli hukmdorlari tomonidan baʼzi shaxslarga vaqf qilib berilgan tuproqlar boʻlgan. Dereli va uning atrofi Saljuqiylardan soʻng bugungi kunga qadar asosan etnik turkiy xalqlar yashagan hudud sanaladi. Professor Faruk Sümerning „Oğuzlar/Türkmenler“ asarida 1515-yilga oid arxiv daftarlarida bu hudud, Giresun va Trabzon atrofining nomlanishi Vilayeti Çepni tarzida kechgani aytiladi. Asarda, shuningdek, joy nomlarining turkcha ekani, bu yerda yashovchi aholi asosan turkman boʻlib, Hoji Bektosh Alining muridlari boʻlganligi taʼkidlangan.

Dereli va uning atrofi Giresunga qarashli qishloq sifatida Tanzimot davriga qadar Trabzonga qarashli hudud boʻlgan. Solnomalarda Tanzimot davridan keyin Karahisar'ı Şarki (Şebinkarahisar) Sanjogʻiga, keyin yana Trabzonga qarashli maʼmuriy hudud boʻlganligi aytiladi. Gruziya ruslar tomonidan egallanganidan soʻng musulmon gruzinlar koʻchishga majbur boʻlgan va 1892-yilda Dereli atrofidagi baʼzi qishloqlarga kelib oʻrnashgan. Turkiya respublikasi eʼlon qilingach, 1926-yildan boshlab Dereli Giresunga qarashli bir shaharchaga aylangan. 1958-yil 1-aprel kuni chiqarilan 7033-sonli qonunga koʻra tuman statusiga ega boʻlgan.

Joylashuvi

Dereli Giresun viloyatining janubi, Şebinkarahisar yoʻlining 32-kilometrida yer olgan Aksu Vodiysining ustida joylashgan. Sharqda Keşap va Yağlıdere, gʻarbda esa Bulancak tumanlari bilan chegaradosh. Tuman „Yaylalar diyarı“ (Yaylovlari diyori) sifatida nomi bilan ham mashhur.

Giresunning boshqa tumanlari kabi ancha balandlikda joylashgan Dereli, Karagöl-Kırklar togʻlarining 3000 metrlik baland yerlarini oʻzida jamlagan. Giresun togʻlarining eng baland nuqtasi sifatida bilinadigan Olan Abdal Musa choʻqqisining balandligi 3331 metrdir. Ichki Anadoʻli oʻlkasiga kirish Eğribel dovoni orqali amalga oshiriladi. Tumanning hududiy maydoni 820 kv. km2.ni tashkil etadi. Tumanda oʻrtacha yogʻingarchilik miqdori 1300 mm.ga qadar chiqadi.

Iqtisodiyoti

Tumanda hech qanday fabrika joylashmagan boʻlsa-da, yangi yirik gidroelektrostantsiya bunyod etilgan. Soʻngi yillarda qishloq yoʻllariga beton yotqizilgan.

Tumanda yongʻoq yetishtirish eng muhim xoʻjalik turlaridan biridir. Tumanning baʼzi hududlari oʻrmon qishlogʻi boʻlganidan, oʻrmon xoʻjaligini rivojlantirish uchun tashkil etilgan kooperativlar mavjud. Bundan tashqari, katta va kichik boshli hayvonlar boqiladi, shirin suv baliqchiligi bilan ham shugʻullanib kelinadi. Dereli tumanining tuprogʻi unumdor boʻlishiga qaramasdan, aholining muttasil koʻchib ketishi sababli qishloq xoʻjaligi bilan deyarli shugʻillanilmaydi.

Aholisi

Yili	Aholi soni	Shahar aholisi	Shahar tashqarisi aholisi
1960	30.189	1.234	28.955
1965	34.269	2.003	32.266
1970	35.554	4.250	31.304
1975	35.773	4.188	31.585
1980	36.758	4.550	32.208
1985	37.248	4.858	32.390
1990	34.422	6.058	28.364
2000	27.860	8.124	19.736
2007	22.902	5.702	17.200
2008	22.124	5.652	16.472
2009	21.832	5.978	15.854
2010	21.319	6.043	15.276
2011	21.045	5.940	15.105
2012	20.875	5.871	15.004
2013	20.870	5.648	15.222
2014	20.615	6.847	13.768
2015	20.215	7.039	13.176
2016	22.840	9.859	12.981
2017	21.102	8.921	12.181
2018	20.405	5.549	14.856
2019	19.731	6.942	12.789
2020	19.369	6.036	13.333