Vikipediya

Digitalis purpurea

Digitalis purpurea, tulki yoki oddiy tulkigul, moʻtadil Yevropaning koʻp qismida tarqalgan, zubturumdoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimliklarning zaharli turi[2]. Shuningdek, u Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida va boshqa moʻtadil mintaqalarda tabiiylashtirilgan. Oʻsimlik mashhur bogʻ o‘simligi boʻlib, koʻplab navlari mavjud. Digitalis purpurea yurak dorisi digoksinning (shuningdek, digitalis yoki digitalin deb ataladi) asl manbaidir.

Digitalis purpurea
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Lamiales
Zubturumdoshlar
Digitalis
D. purpurea
Binar nomi
Digitalis purpurea

Tavsif tahrir

Digitalis purpurea — oʻtsimon ikki yillik oʻsimlik. Barglari spiral tarzda joylashgan, oddiy, uzunligi 10–35 cm (3.9–13.8 in), kengligi 5–12 cm (2–5 in), kulrang-oq rangdagi, bezli tuklar bilan qoplangan boʻlib.

Gullash poyasi ikkinchi yilda rivojlanadi, odatda balandligi 1–2 m (3.3–6.6 ft)ga yetadi. Gullar koʻzga koʻrinadigan, terminal, choʻzilgan toʻdada joylashgan, har bir gul quvursimon va pastga osilgan. Gullar odatda binafsha rangga ega, lekin baʼzi oʻsimliklar, pushti, pushti, sariq yoki oq rangda boʻlishi mumkin. Gul naychasining ichki yuzasi dogʻli. Gullash davri yozning boshiga toʻgʻri keladi, baʼzida qoʻshimcha gul poyalari mavsum oxirida rivojlanadi.

Mevasi ko‘sak boʻlib, etuklik davrida yorilib, koʻplab mayda urugʻlarni tashqariga chiqaradi.

Kichik turlar va duragaylar tahrir

  • Digitalis purpurea subsp. purpurea — Evropaning koʻp qismi va Makaroneziya va dunyoning boshqa qismlariga keng tarqalgan[3].
  • Digitalis purpurea subsp. amandiana (Samp. ) PAHinz — shimoliy Portugaliya (ayniqsa Douro havzasi atrofida)[4][5].
  • Digitalis purpurea subsp. mauretanica (Humbert & Maire) AMRomo — Marokash[6].
  • Digitalis purpurea subsp. toletana (Font Quer) PAHinz — markaziy Ispaniya[7].
  • Digitalis × fulva Lindl. (gibrid D. grandiflora × purpurea).
 
Digitalis purpurea ning bitta guli


Ekologiya tahrir

Tulkigulining gullarini Eupithecia pulchellata lichinkalari isteʼmol qiladi[8]. Bu kuya qurtlari yangi ochilgan gullarga zarar yetkazadi. Keyin gulning ogʻziga ipak toʻrni aylantirib, uni muhrlab qoʻyadi va rivojlanayotgan urugʻlar bilan oziqlanishni davom ettiradi[9][10]. Bu tur kam uchraydi, u Britaniya[8][10], Germaniya, Shveytsariya va Avstriyada qayd etilgan[9]. Kapalakning boshqa turlari Britaniyada Mellicta athalia va Xestia ashworthii, Ruminiyada Eurodryas aurinia va Portugaliyada Mellicta deion o‘simlik barglari bilan oziqlanadi[8].

 
Digitalis purpurea uchun toʻrtta mumkin boʻlgan fenotip

Kultivatsiya tahrir

Oʻsimlikning turli xil ranglarga ega koʻplab navlari ishlab chiqilgan. Urugʻlar koʻpincha aralashma ko‘rinishida sotiladi (masalan Excelsior duragaylari, oq, pushti va binafsha ranglarda). Baʼzi shtammlar bogʻbon tomonidan osongina oʻstiriladi, boshqalari esa qiyinroq. Ularni bahorda tuvakli oʻsimliklar sifatida ham sotib olish mumkin. Quyidagi navlar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi:

  • Camelot seriyasi:
    • „Kamelot kremi“[11]
    • „Kamelot lavanta“[12]
    • „Kamelot Rose“[13]
    • „Kamelot oq“[14]
  • Dalmatian seriyasi:
    • „Dalmatiya kremi“[15]
    • „Dalmatiya shaftoli“[16]
    • „Oq Dalmatian“[17]
  • D. × mertonensis (qulupnay tulkisi)[18]
  • D. purpurea f. alba[19]
  • „Martina“[20]
  • „Pamning tanlovi“[21]
  • „Shirley“ (Gloxinioides guruhi)[22]

Digitalis purpurea −15 °C (5 °F) gacha haroratga chidamli (USDA zonalari 4-9)[23].

Toksiklik tahrir

Bu oʻsimlikning barglari, gullari va urugʻlarida yurak glikozidi boʻlgan digitoksin mavjudligi sababli odamlar va baʼzi hayvonlar uchun zaharli boʻlib, isteʼmol qilingan taqdirda o‘limga sabab boʻlishi mumkin[24].

Digitalis spp.dagi asosiy toksinlariga yurak glikozidlari: digitoxin va digoksin kiradi. Boshqa yurak glikozidlari singari, bu toksinlar natriy kaliy ATPaz nasosini hosil qiluvchi transmembran oqsillari majmuasining ATPaz faolligini ingibitsiya qilish orqali oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Digitalis toksini toʻgʻri dozada yurak urishini kuchaytirishi mumkin.

Digitalis bilan zaharlanishning belgilari yurak urish tezligining pastligi, koʻngil aynishi, qusish va yurakning turli qismlarining muvofiqlashtirilmagan qisqarishi kiradi, bu holat esa oʻlimga olib keladi[25].

Dorivor foydalanish tahrir

Barglardan olinadigan xuddi yurak glikozidi digitoksin yurak etishmovchiligida dori sifatida ishlatiladi[26]. Ikkinchi jahon urushi davrida nemislar, dorivor oʻtlarni yigʻish uchun tuman oʻt qoʻmitasi tashkil etishgan. Yigʻiladigan o‘tlar ro‘yxatiga yurak urishini tartibga solish uchun ishlatiladigan Digitalis purpurea ham kiritilgan[27].

Galereya tahrir

Manbalar tahrir

  1. ↑ Chadburn, H. (2014). „Digitalis purpurea“. IUCN Red List of Threatened Species. 2014: e.T203383A2764797. Retrieved 4 June 2021.
  2. ↑ „Digitalis purpurea - Plant Finder“. www.missouribotanicalgarden.org. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  3. ↑ „Infraspecific Taxon Details : Digitalis purpurea subsp. purpurea“. Catalogue of Life. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
  4. ↑ „Infraspecific Taxon Details : Digitalis purpurea subsp. amandiana (Samp.) P. A. Hinz“. Catalogue of Life. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
  5. ↑ „Digitalis purpurea subsp. amandiana (Samp.) P.A.Hinz“. flora.on. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
  6. ↑ „Infraspecific Taxon Details : Digitalis purpurea subsp. mauretanica (Humbert & Maire) A. M. Romo“. Catalogue of Life. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
  7. ↑ „Infraspecific Taxon Details : Digitalis purpurea subsp. toletana (Font Quer) P. A. Hinz“. Catalogue of Life. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Robinson. „Digitalis“. HOSTS – A Database of the World's Lepidopteran Hostplants. Natural History Museum, London (2010). Qaraldi: 2020-yil 28-noyabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 „08484 Eupithecia pulchellata STEPHENS, 1831 - Rotfingerhut-Blütenspanner“ (de). Lepiforum. Lepiforum e. V. (2018-yil 28-aprel). Qaraldi: 2020-yil 28-noyabr.
  10. ↑ 10,0 10,1 Kimber. „70.151 BF1817 Foxglove Pug Eupithecia pulchellata“. UKMoths. Ian Kimber. Qaraldi: 2020-yil 28-noyabr.
  11. ↑ „Digitalis purpurea 'Camelot Cream'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  12. ↑ „Digitalis purpurea 'Camelot Lavender'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  13. ↑ „Digitalis purpurea 'Camelot Lavender'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  14. ↑ „Digitalis purpurea 'Camelot White'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  15. ↑ „Digitalis purpurea 'Dalmatian Crème'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  16. ↑ „Digitalis purpurea 'Dalmatian Peach'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  17. ↑ „Digitalis purpurea 'Dalmatian White'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  18. ↑ „Digitalis × mertonensis“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  19. ↑ „RHS Plant Selector - Digitalis purpurea f. alba“. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  20. ↑ „Digitalis 'Martina'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  21. ↑ „Digitalis purpurea 'Pam's Choice'“. RHS. Qaraldi: 2020-yil 5-may.
  22. ↑ „RHS Plant Selector - Digitalis purpurea 'The Shirley' (Gloxinioides group)“. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  23. ↑ Perennials.com: Digitalis purpurea ‘Dalmatian Purpleʼ
  24. ↑ „Digitalis purpurea (Common Foxglove, Foxglove) | North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox“. plants.ces.ncsu.edu. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  25. ↑ „Digitalis purpurea (Common Foxglove, Foxglove) | North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox“. plants.ces.ncsu.edu. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  26. ↑ „William Withering | English physician“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 22-fevral.
  27. ↑ Sumner, Judith. Plants Go to War: a Botanical History of World War II. Jefferson, North Carolina: McFarland, 2019 — 186–187 bet. ISBN 978-1-4766-7612-8. OCLC 1049778338.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Digitalis_purpurea&oldid=3532511" dan olindi