Zaharlar

Zaharlar — organizmga taʼsir etganda uning hayot faoliyatini buzib, hayotni xavf ostida qoldiradigan moddalar. Tirik organizmga taʼsir koʻrsatadigan barcha moddalar, jumladan dorilar ham yuqori konsentratsiya va dozada maʼlum darajada uni zaharlaydi (qarang Zaharlanish). Z.ning organizmga taʼsir etish kuchi ularning kimyoviy tuzilishi va fizikkimyoviy xossalariga bogʻliq boʻlishidan tashqari, shu tirik organizm toʻqimalari va hujayralarining xususiyatlariga ham bogliq. 3. organizm hujayralari bilan toʻqimalarining tarkibiga kirgan va toʻqimalardagi almashinuvda qatnashadigan moddalar bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, taʼsir etadi. Hujayra protoplazmasining oqsil strukturasini yemiradigan moddalar (mas, kuchli kislota va ishqorlar, yuqori konsentratsiyali tuzlar) hech istisnosiz barcha tirik hujayralarni harob qiladi. Moddalar almashinuvini bir maromda taʼminlovchi ferment sistemalarni bogʻlaydigan yoki yemiradigan 3. xavfliroqdir. 3. oʻsimlik, hayvon, mineral va kimyoviy sintez mahsulotlariga boʻlinadi. Baʼzan jonivorlar (ilonlar va boʻgʻimoyoqlilar—ari, asalari, qoraqurt, chayon va h. k.) Z.ning aksarisi oqsil strukturalidir. Oʻsimlik Z.iga, asosan, alkaloidlar kiradi, ulardan akonitin (parpi), muskarin (muxomor), nikotin (tamaki barglari), anabazin (itsigek), atropin (belladonna), fizostigmin (kalabar dukkagi) koʻproq zaharli. Baʼzi oʻsimlik glikozidlari, ayniqsa yurakka taʼsir etadigan glikozidlar, mas, digitoksin (digitalis glikozidi), strofantin va b. ham yuqori konsentratsiyada zaharlidir. Patogen mikroorganizmlar chiqaradigan va kasallikka sabab boʻladigan toksinlar ham 3. hisoblanadi. 3. odam va hayvon organizmiga turli yoʻllar bilan, asosan, hazm va nafas aʼzolari, qisman teri orqali kiradi. Turmushda zaharlanishga sabab boʻladigan Z.ning aksarisi organizmga ovqat bilan kiradi. Bunday Z.ga mikroblarning faoliyati natijasida hosil boʻladigan botulotoksinkolbasa zahari (qarang Botulizm), zaharli zamburugʻlar, zaharli oʻsimliklar (bangidevona, belladonna) mevalari va tugunaklarida uchraydigan moddalar kiradi, Zaharli oʻsimliklar goho yaylovdagi mollarning zaharlanishiga sabab boʻladi. Yonilgʻi gazlarning chala yonish jarayonida hosil boʻladigan is gazi xavfli zaharli gaz hisoblanadi. Kasbga alokador 3., yaʼni sanoatda va qishloq xoʻjaligida ishlatiladigan zararli kimyoviy moddalar ham bor. Sanoatdagi zaharli moddalarga qoʻrgʻoshin, simob, mis, margumush birikmalari, anilin, benzol, vodorod sulfid va b. koʻpgina uchuvchan organik moddalar; qishloq xoʻjaligida ishlatiladigan zaharli moddalarga gerbitsidlar, defoliantlar, pestitsidlar va b. kiradi. Organizmning hayot faoliyatida ishlanib chiqadigan, ammo kasallik natijasida organizmdan chiqib ketmaydigan moddalar (mas, uremiyada azotli tashlandilar) ham Z.dir. 3. organizmdan buyraklar, ichak, oʻpka orqali, baʼzilari esa qisman ter, sut bilan chiqib ketadi.

Aziza Erkaxoʻjayeva.

Zaharlarni oʻrganuvchi fanlar qatoriga toksikologiya va toksikologik kimyo fanlarini kiritish mumkin.