Dilmaçoğulları bekligi
Dilmaçoğulları bekligi (turkcha: Dilmaçoğulları, Dimleçoğulları, Demleçoğulları[1]) — 1085-1191-yillar orasida Bitlis, Erzen va tutash hududlarda hukmronlik qilgan markazi Bitlis boʻlgan Onadoʻlidagi turk-islom bekligi. Beklikning asoschisi Dilmaçoğlu Mehmed Bey (1085-1104) Saljuqiylar imperiyasi sultoni Alp Arslonning qomondonlaridan biri boʻlgan. Asos solingan vaqtida Saljuqiylar imperiyasiga bogʻliq hudud sifatida boshqarilgan Dilmaçoğulları bekligi Toğan Arslan (1104-1137) davrida eng porloq davrlarini yashadi[1][2][3][4][5][6]. Dilmaçoğulları Saltuklu bekligi va Artuklu bekligi bilan xristianlar va gruzinlarga qarshi jang qildilar[1][7][8].
| Dilmaçoğulları bekligi turkcha: Dilmaçoğulları Beyliği | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Poytaxti | Bitlis Erzen | |||
| Til(lar)i | Turk tili | |||
| Dini | Islom | |||
| Boshqaruv shakli | Mutlaq monarxiya | |||
| Sulola | Dilmaçoğulları | |||
| Bek | ||||
| - 1085—1104(ilk) | Dilmaçoğlu Mehmed Bey | |||
| - 1180—1192 (soʻngi) | Fülân Bey | |||
| Tarix | ||||
| - 1085 | Dilmaçoğlu Mehmed Bey beklikka asos soldi | |||
| - 1192 | Ahlatşahlar bekligi Bitlisni egallagandan soʻng, beklik tugatildi. | |||
Beklikka asos solinishi va tugatilishi tahrir
Beklikning asoschisi Dilmaçoğlu Mehmed Bey sulton Alp Arslon davrida Bekçioğlu Afşın, Ahmed Şâh kabi turkman beklari bilan Vizantiya imperiyasi hokimiyati ostidagi Onadoʻliga hujumlar uyushtirgan[7].
Malazgirt jangidan ishtirok etgan Dilmaçoğlu Mehmed Bey Saljuqiylarning Halabga qilgan harbiy yurishlarida ishtirok etdi. 1085-yilda Diyorbakir fath etilganidan soʻng, Bitlis va Ahlat ham egallandi. Shundan soʻng, Bitlis va tutash hududlar Dilmaçoğlu Mehmed Beyga iqto sifatida hadya etildi. Bu voqea orqali Dilmaçoğulları bekligiga asos solindi. Dastlab beklik Koʻbiya sultoni Kılıç Arslanga, soʻngra Ahlatşahlar bekligiga vassal boʻldi. Keyinchalik Togan Arslan Artuklu begi İl Gazîga tobeligini bildirib, xristianlar va gruzinlarga qarshi birgalikda janglar olib borishgan[9].
Hüsâmeddîn Kurt davrida (1137-1143) Iroq saljuqiylari sultoni Mes’ûd ukasi Selçuk-şâhga Ahlat, Malazgirt va Erzenni iqto sifatida hadya qilgan. Selçuk-şâh by hududlarda xalqqa qilgan zulmi bilan tarixda qolgan. 1192-yilda Ahlatşahlar bekligidan Begtemur Bitlisi bosib olganidan soʻng, bu hududlarda Dilmaçoğullarıning hukmronligi butunlay tugatildi. Erzen va unga tutash hududlarda Dilmaçoğulları bekligi XIV asrga qadar humkronlik qilganligi taxmin qilinadi. Katta ehtimol bilan ushbu beklik Oq qoʻyunlilar davrida butunlay yoʻq boʻlib ketgan.
Dilmaçoğulları bekligi beklari tahrir
| Bek[10] | Hukmdorlik yili | Izohlar |
|---|---|---|
| Dilmaçoğlu Mehmed Bey | 1085-1104 | |
| Şemsüddevle Togan Arslan | 1104-1138 | |
| Hüsamüddevle Kurtı | 1138-1146 | |
| Şemsüddevle Yakut Arslan | 1146-1148 | |
| Fahrüddevlet Şah | 1148-1180 | |
| Fülân Bey | 1180-1192 |
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Atçeken, Yaşar 2016.
- ↑ Hillenbrand 1979, vol.1, p. 415.
- ↑ Minorsky 1953, s. 83.
- ↑ Усама ибн Мункыз 1958.
- ↑ Sümer 1989.
- ↑ Sümer 1990.
- ↑ 7,0 7,1 Turan 1973.
- ↑ Sevim 1994.
- ↑ Çevik 2008.
- ↑ Yılmaz Öztuna, "Devletler ve Hanedanlar" Cilt: 2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 48
Adabiyotlar tahrir
- Вардан Великий. Всеобщая история Вардана Великого, М., 1861.
- Ан-Насави, Шихаб-ад-дин Мухаммед. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны. М.: Восточная литература, 1996.
- Насир-и Хусрау. Сафар-наме. Книга путешествия. М.: Academia, 1933.
- Усама ибн Мункыз. Книга назидания. М.: Восточная литература, 1958.
- Ibn-Alatyr „Resumé de l'histoire des croisades tiré des Annales d'Abou'l-Fedâ“,. Recueil des historiens des croisades: Historiens orientaux. Paris: Imprimerie nationale, 1872 — 191—744 bet.
- Запорожец В. М.. Сельджуки. М.: Воениздат, 2011. ISBN 9785203021250.
- Çevik A. Yukarı Dicle Havzasında Yeni Bir Ortaçağ Başkenti: Erzen.(turk.) // I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 15–17 Nisan/April 2008. — Batman, Türkiye, 2008. — Andoza:Бсокр.
- Eastmond A.. Tamta's World. Cambridge: Cambridge University Press, 2017. ISBN 978-1-107-16756-8.
- Carole Hillenbrand. The history of the Jazira 1100—1150: the contribution of Ibn Al-Azraq al-Fariqi, Thesis presented for the Degree of PhD, Edinburgh: University of Edinburgh, 1979.
- Lynch H. F. B.. Armenia, travels and studies. London and New York: Longmans, Green, and Co, 1901.
- Minorsky V. Studies in Caucasian History(ingl.) // Cambridge Oriental Series. — Andoza:L.: Taylor's Foreign Press, 1953. — Andoza:Бсокр.
- Sevim A. Dilmaçoğulları(turk.) // Islam Ansiklopedisi. — 1994. — Vol. 9. — S. 257—258.(turk.)
- Le Strange G.. The lands of the eastern caliphate : Mesopotamia, Persia and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur. Cambridge: Cambridge University Press, 1905.
- Atçeken Z., Yaşar B. „Dilmaçoğulları“,. Malazgirt'ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi. Eğitim Yayınevi, 2016 — 156—159 bet. ISBN 978-975-8890-15-6.
- Sümer F. Ahlatşahlar // Islam Ansiklopedisi. — 1989. — Vol. 3. — S. 24—28.
- Sümer F.. Selçuklular devrinde Doğu Anadolu'da Türk beylikleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990. ISBN 978-975-16-0242-8.
- Turan O. „7. Dilmaç Oğullari Beyliği“,. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. Ötüken Neşriyat A.Ş., 1973 — 300—305 bet. ISBN 978-605-155-216-3.
- Kayhan H. „Dilmaçlı Hâkimiyetinde Bitlis'in Tarihi Gelişimi“,. Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019 — 117—128 bet. ISBN 978-605-61507-7-7. (Wayback Machine saytida 2021-07-15 sanasida arxivlangan)