Vikipediya

Dracula

"Dracula" — Bram Stokerning 1897-yilda nashr etilgan romani. Epistolyar janridagi roman boʻlganligi sababli hikoya; xatlar, kundalik yozuvlar va gazeta maqolalari orqali bogʻlanadi. Unda bitta bosh qahramon yoʻq, lekin advokat Jonathan Harker, Transilvaniya ga xizmat safari uchun Count Dracula qasriga borganligi hikoya qilinadi. Harker Dracula vampir ekanligini anglab yetgach, qal’adan qochadi va Count Angliyaga koʻchib oʻtadi hamda dengiz boʻyidagi Whitby shahrini qirgʻin qiladi. Abraham Van Helsing boshchiligidagi kichik guruh Draculani ovlaydi va oxirida uni oʻldiradi.

Dracula
Asl nomi Dracula
Muallif(lar) Bram Stoker
Mamlakat Buyuk Britaniya
Til inglizcha
Janr(lar)i Roman
Sahifalar soni 418

„Dracula“ romani asosan 1890-yillarda yozilgan. Stoker Transilvaniya folkloridan va tarixidan qoʻllangan holda, roman yaratish uchun keng miqiyosda sahifali manbalarni yaratgan. Baʼzi olimlar Drakulaning xarakterini Valaxiya shahzodasi Vlad Qoziq yoki grafinya Elizabeth Bathory kabi tarixiy shaxslardan ilhomlanib yaratilgan, deb taxmin qilishadi, ammo keng tarqalgan kelishmovchiliklar ham mavjud. Stokerning qaydlarida ikkala taxminlar ham aytilmagan. U Dracula ismini Whitbyning jamoat kutubxonasida dam olayotganida topib, uni tanlagan, chunki u rumin tilida iblis degan maʼnoni anglatadi.

Nashr qilinganidan soʻng, Dracula, sharhlovchilar tomonidan, qoʻrquvni samarali ishlatish yoʻli boʻlganligi jihatdan ijobiy qabul qilindi. Ammo, roman haqida salbiy yozgan sharhlovchilar uni haddan tashqari qoʻrqinchli deb hisoblashgan. Usha vaqtda, romanni Gotika fantastikasining boshqa asarlari bilan taqqoslash keng tarqalgan edi, jumladan, uning Wilkie Collins ning "The Woman in Whiteʼʻ(1859) romaniga strukturaviy oʻxshashligi taʼkidlangan. Oʻtgan asrda ʻʻDraculaʼʻ gotika fantastikasining bir qismi deb hisoblangan edi.

ʻʻDraculaʼʻ ingliz adabiyotining eng mashhur asarlaridan biridir. Kitob qahramonlarining koʻpchiligi oʻz qahramonlarining arxetipik versiyalari sifatida ommabop madaniyatga kirgan; masalan, Count Dracula eng mashhur vampir sifatida va Abraham Van Helsing mashhur vampir ovchisi sifatida. Ommaviy mulk boʻlgan roman 30 martadan ortiq kino sifatida ishlangan va uning qahramonlari deyarli barcha ommaviy axborot vositalarida bir necha marta chiqish qilgan.

Sujeti tahrir

Yangi malakali ingliz advokati Jonathan Harker graf Draculaga London yaqinidan uy sotib olishga yordam berish uchun uning Karpat togʻlaridagi qal’asiga tashrif buyuradi. Grafning ogohlantirishiga eʼtibor bermay, Harker qal’a boʻylab kezib yuradi va uchta vampir ayolga duch keladi; Dracula Harkerni qutqaradi va ayollarga sumka ichiga yashirilgan kichkina bolani beradi. Harker yotoqda uygʻonadi; koʻp oʻtmay, Dracula uni ayollarga tashlab, qal’ani tark etadi; Harker oʻz hayotini qutqarish uchun qochib ketadi va Budapesht kasalxonasiga borib yetadi. Dracula oʻz qal’asidan olgan tuproq qutilari bilan Angliyaga kemada boradi. Katta itga oʻxshagan hayvon, kema Whitby sohiliga yetganda, qirgʻoqqa sakrab chiqayotgani koʻrinadi.

Lucy Westenra oʻzining eng yaxshi doʻsti Xarkerning qayligʻi Mina Murrayga yozgan maktubida unga doktor John Seward va Arthur Holmwoodning turmush qurish takliflari aytib oʻtilgan. Lucy Holmwoodni qabul qiladi, lekin barcha taklif berganlar bilan u doʻst boʻlib qoladi. Mina doʻsti Lucy bilan Whitbyga taʼtilga chiqadi. Lucy uyquda yurishni boshlaydi. Draculaning kemasi yerga yetib kelgach, u Lucyni taʼqib qilishni boshlaydi. Mina yoʻqolgan qayligʻining kasalligi haqida xat oladi va uning hol-atvoriga qarash uchun Budapeshtga boradi. Lucy qattiq kasal boʻlib qoladi. Sewardning eski oʻqituvchisi, professor Abraham Van Helsing Lucyning ahvoli haqida eshitadi, lekin uni oshkor qilishdan bosh tortadi. U unga koʻp qon yoʻqotish tashxisini qoʻyadi. Van Helsing Lucyning xonasi atrofini sarimsoq gullari bilan toʻldiradi. Lucyning onasi sarimsoq gullarini olib tashlaydi, chunki ular vampirlarni haydashini bilmaydi. Seward va Van Helsing yoʻq boʻlsa-da, Lucy va uning onasi boʻridan qoʻrqadi va Westenra xonim yurak xurujidan vafot etadi; Lucy ham koʻp oʻtmay vafot etadi. Uning dafn marosimidan soʻng, gazetalar bolalarni tunda „bloofer lady“ (goʻzal xonim) tomonidan taʼqib qilingani haqida xabar berishadi va Van Helsing buni Lucy deb oʻylaydi. Toʻrttasi uning qabriga boradi va uning vampir ekanligini koʻradi. Ular uning yuragiga yogʻoch sanchadi, boshini kesib, ogʻzini sarimsoq bilan toʻldirishadi. Jonathan Harker va uning rafiqasi Mina qaytib kelishadi va ular Draculaga qarshi tuzgan rejaga qoʻshilishadi.

Erkaklar Draculani ovlashni boshlaganda hamma doktor Sewardning boshpanasida qoladi. Dracula Sewardning bemori, jinni Renfield kimki zararkunandalarning hayotiy kuchini oʻzlashtirishga harakat qiladigan odam bilan muloqot qiladi. Dracula guruhning unga qarshi fitnasidan xabar topgach, boshpanaga kirish uchun Renfielddan foydalanadi. U Minaga uch marta yashirincha hujum qiladi, har safar uning qonini ichadi va oxirgi tashrifda Minaga uning qonini ichishga majbur qiladi. Dracula oʻldirilmasa, u oʻlimidan keyin vampir boʻlish uchun laʼnatlanadi. Erkaklar Draculaning shaxsiy mulklarini topib, ular ichida koʻplab tuproq qutilarini topadilar. Vampir ovchilari har bir qutini ochib, ichkariga qurbonlik nonini solib, Dracula uchun yaroqsiz holga keltiradilar. Ular grafni Piccadillydagi uyida tuzoqqa tushirishga harakat qilishadi, lekin u qochib ketadi. Ular Dracula oʻzining oxirgi qutisi bilan Transilvaniyadagi qal’asiga qochib ketayotganini bilib olishadi. Minaning Dracula bilan zaif ruhiy aloqasi bor, Van Helsing Draculaning harakatlarini kuzatish uchun gipnoz orqali foydalanadi. Minaning rahbarligi ostida uni taʼqib qilishadi.

Ruminiyaning Galatz shahrida ovchilar ajralishdi. Van Helsing va Mina Dracula qal’asiga boradilar, u yerda professor vampir ayollarni yoʻq qiladi. Jonathan Harker va Arthur Holmwood daryoda Draculaning qayigʻini kuzatib boradi, Quincey Morris va John Seward esa quruqlikda ularga parallel kuzatib boradi. Draculaning qutisi nihoyat Szgany erkaklar tomonidan vagonga yuklanganidan soʻng, ovchilar birlashib, unga hujum qilishadi. Szganyni yoʻldan oʻtkazgandan soʻng, Harker Draculaning boʻynini kesadi va Quincey uning yuragiga pichoq uradi. Dracula changga aylanib, Minani vampir laʼnatidan ozod qiladi. Quincey Szganyga qarshi kurashda oʻlik darajada yaralanadi.U Minaning najot topganini bilgan holda yaralaridan oʻladii. Yetti yil oʻtib Jonathan Harkerning eslatmasida Harkerlarning Quincey ismli oʻgʻli borligi aytiladi.

Kelib chiqishi tahrir

Muallif tahrir

Londondagi Litsey teatrining menejeri vazifasini bajaruvchi sifatida Bram Stoker taniqli shaxs edi: u kechki mehmonlarni kutib olardi va sahna aktyori Henry Irvingning yordamchisi sifatida xizmat qildi. Walt Whitmanga yozgan maktubida Stoker oʻzining temperamentini „dunyoga sirli“ deb taʼriflagan, ammo shunga qaramay, u jamoat hayotida yashagan. Stoker teatrdan olgan daromadini ishqiy va sensatsion romanlar yozish orqali toʻldiradi va 1912-yilgi vafotigacha 18 ta kitob nashr etdi.[1] ʻʻDraculaʼʻ Stokerning „The Shoulder of Shasta“ (1895) va ''Miss Betty'' (1898) dan oldingi nashr etilgan yettinchi kitobi edi.[2] Stokerning yaqin doʻsti Hall Caine The Daily Telegraph nashrida unga nekloroq yozdi [3] va u Irving haqidagi tarjimai holidan tashqari, Stoker faqat ''sotish'' uchun yozdi va "yuqori maqsadlari yo'q" ligini aytdi.

 
Vlad III, koʻproq Vlad the Impaler nomi bilan tanilgan

Graf Draculani yaratish uchun ilhom sifatida koʻplab vositalar taklif qilingan, ammo konsensus yoʻq. Harry Ludlam Stokerning 1962-yilgi tarjimai holida Budapesht universiteti professori Armin Vambery Stokerga Vlad Draculea haqida maʼlumot berishni taklif qilgan, u odatda Vlad Ipaler nomi bilan mashhur. Professorlar Raymond T. MakNally va Radu Florescu[4] bu gʻoyani 1972-yilda „Draculani qidirishda“ kitobida ommalashtirishgan. Benjamin X. LeBlancning yozishicha, matn ichida tarixiy Vlad III bilan tanish boʻlgan va Abraham Van Helsingning doʻsti boʻlgan „Buda-Pesh universiteti arminiusi“ Vamberyga havola bor, lekin MakNally va Florescu[5] Vlad ʻʻDracula yoki vampirlar" haqida Vamberyning nashr etilgan maqolalarida ham, Stokerning Vambery bilan uchrashuvi haqidagi eslatmalarida ham hech narsa topmagan. Akademik va ʻʻDraculaʼʻ olimi Elizabeth Miller Vlad III ga havolani „notoʻgʻri“ deb ataydi, bu Stoker oʻz tadqiqotida juda koʻp „arzimas tafsilotlar“ ni oʻz ichiga olganligini koʻrsatadi va ritorik tarzda Vlad III ning shafqatsizligini nima uchun eʼtiborsiz qoldirganini soʻradi.[6]

Raymond MakNallyning „ Dracula Was A Woman“ (1983) asari ilhom sifatida yana bir tarixiy shaxsni taklif qiladi: Elizabeth Báthory. MakNallyning taʼkidlashicha, Draculaning tasviri Bathoryning tasvirlangan jinoyatlarida, masalan, temir qizga oʻxshash qafasdan foydalanishda oʻxshashliklarga ega. Gotika tanqidchisi va oʻqituvchisi Marie Mulvey-Robertsning yozishicha, vampirlar anʼanaga koʻra „qabristonlar atrofida yashirinib yuradiganlar“ sifatida tasvirlangan, ammo Dracula ham xuddi Báthory singari yoshligini tiklash uchun qondan foydalanadi. Yaqinda oʻtkazilgan stipendiyalar Bathoryning jinoyatlari uning siyosiy raqiblari tomonidan boʻrttirilganmi yoki yoʻqmi, degan savol tugʻildi, boshqalar esa uning hayoti haqida juda kam maʼlumotga ega ekanligini taʼkidladilar. Stoker tadqiqot uchun foydalangan boʻrilar haqidagi kitobida Bathory haqida baʼzi maʼlumotlar bor, lekin Millerning yozishicha, u hech qachon unga bagʻishlangan qisqa boʻlimdan biror narsa haqida eslatma olmagan. Bram Stokerning kitob uchun asl eslatmalarining facsimile nashrida Miller va uning hammuallifi Robert Eighteen-Bisang izohda uning Stokerni ilhomlantirganiga hech qanday dalil yoʻqligini aytishadi. 2000-yilda Millerning " Dracula: Sense and Nonsense " nomli kitobi akademik Noel Chevalier tomonidan „nafaqat yetakchi Dracula olimlari, balki mutaxassis boʻlmaganlar va mashhur kino va televideniya hujjatli filmlarini“ tuzatish uchun aytgan edi.

Tarixdan tashqari, graf Draculaning adabiy avlodlari ham bor. Akademik Elizabeth Signorottining taʼkidlashicha, ʻʻDraculaʻʻ romani[7] Sheridan Le Fanuning " Karmilla " (1872) lesbiyan vampiriga javob boʻlib, uning ayol istagiga urgʻu berishini taʼkidlaydi. Bram Stokerning katta jiyani, teleboshlovchi Daniel Farson muallifning tarjimai holini yozgan; unda u Stokerning Carmillaning lesbiyan unsurlaridan xabardor ekanligiga shubha qiladi, ammo shunga qaramay, bu unga chuqur taʼsir qilganini taʼkidlaydi. Farsonning yozishicha, Draculadagi qabr ustidagi yozuv Carmillaga toʻgʻridan-toʻgʻri ishoradir. Olim Alison Milbankning qayd etishicha, Dracula itga aylana olganidek, Carmilla ham mushukga aylanishi mumkin boʻlgan. Muallif Patrick McGrathning soʻzlariga koʻra, "Carmillaning izlarini Dracula qasrida yashovchi uchta ayol vampirda topish mumkin. Stoker tomonidan yozilgan va uning o'limidan keyin nashr etilgan " Dracula's Guest'' qisqa hikoyasi Carmilaning taʼsirining isboti sifatida koʻrilgan. Milbankning soʻzlariga koʻra, hikoya asl qoʻlyozmaning boshidan oʻchirib tashlangan birinchi bob boʻlib, Transilvaniya oʻrniga Carmillaning Styriadagi holatini takrorlaydi.

 
Stokerning roman qahramonlari haqidagi qoʻlyozma yozuvlari

Tarkibi tahrir

Romanni yozishdan oldin Stoker keng qamrovli izlanishlar olib bordi va 100 sahifadan ortiq manbalarni, jumladan boʻlimlar xulosalari va syujet konturlarini yigʻdi.[8] Banknotlar 1913-yilda Brem Stokerning bevasi, Florensiya, tomonidan Nyu-Yorkdagi kitob sotuvchisiga 2 funt sterlingga sotilgan. Shundan soʻng, manbalar Charles Scribner oʻgʻillarining mulkiga aylandi va 1970-yilda[9] Filadelfiyadagi Rozenbach muzeyi va kutubxonasi tomonidan sotib olinmaguncha gʻoyib boʻldi. H. P. Lovecraft asl qoʻlyozmani qayta koʻrib chiqish uchun murojaat qilgan „kampirni“ bilishini yozgan, lekin Stoker uni juda qimmat deb topdi.[10] Ikki yoz davomida Stoker va uning oilasi Shotlandiyaning Kruden koʻrfazidagi Kilmarnock Arms mehmonxonasida qoldi, u usha vaqtda ʻʻDraculaʼʻ romanini faol ravishda yozmoqda edi.

Stokerning manbalari romanning oldingi iteratsiyalari haqida koʻp narsalarni yoritadi. Masalan, ular romandagi vampirga Dracula nomini berishdan oldin ham graf boʻlishga moʻljallanganligini koʻrsatadi. Stoker Dracula ismini 1880-yilda rafiqasi va oʻgʻli bilan dam olayotgan Whitby jamoat kutubxonasida topib olganligi ehtimoli katta. Bu ism haqida Stoker shunday deb yozgan edi: „Dracula shayton degan maʼnoni anglatadi. Valaxiyaliklar uni familiya sifatida xulq-atvori yomon kishilarga berishar edi“. Stokerning Dracula haqidagi dastlabki rejalari yakuniy romandan keskin farq qiladi. Stokerning dastlabki qaydlari shuni koʻrsatadiki, Dracula dastlab Cotford ismli detektiv va Singleton ismli psixik tergovchi bilan detektiv hikoya qilish uchun moʻljallangan boʻlishi mumkin.

 
1899-yil birinchi Amerika nashri, Doubleday & McClure, Nyu-York

ʻʻDraculaʻʻ 1897-yil may oyida Londonda Archibald Constable and Company tomonidan nashr etilgan. Uning narxi 6 shilling boʻlib, sariq mato bilan oʻralgan va qizil harflar bilan yozilgan. Garchi shartnomalar odatda nashr etilishidan kamida 6 oy oldin imzolanib qoʻyilsada, ʻʻDraculaʻʻ nashr etilishidan atigi 6 kun oldin noodatiy tarzda imzolangan. Romanning birinchi mingta sotuvi uchun Stoker hech qanday gonorar olmadi. Amerika gazetalari tomonidan seriyalashtirilgandan soʻng, Doubleday & McClure 1899-yilda Amerika nusxalarini nashr etdi. 1930-yillarda Universal Studios film versiyasini yaratish huquqini sotib olgach, Stoker AQShning mualliflik huquqi toʻgʻrisidagi qonuniga toʻliq rioya qilmagani aniqlandi., romanni jamoat mulkiga aylantirishda. Yozuvchi mualliflik huquqini sotib olishi va ikkita nusxani roʻyxatdan oʻtkazishi kerak edi, lekin u faqat bittasini roʻyxatdan oʻtkazgan. Bramning onasi Charlotte Stoker muallifga roman haqida gapirib, bu unga katta moliyaviy muvaffaqiyatlar olib kelishini taxmin qilgan; u notoʻgʻri edi. Roman, yaxshi koʻrib chiqilgan boʻlsa-da, Stokerga koʻp pul keltirmadi va uning tanqidiy merosi oʻlimigacha mustahkamlamadi. ʻʻDraculaʻʻ nashr etilganidan beri hech qachon qayta nashr qilinishdan toʻxtamagan.

1901-yilda ʻʻDracula ʻʻValdimar Asmundsson tomonidan island tiliga Makt Myrkranna (Zulmatning kuchlari) nomi ostida Stoker tomonidan yozilgan soʻzboshi bilan tarjima qilingan. Muqaddimada Stoker romandagi voqealar haqiqat ekanligini va „aniq sabablarga koʻra“ joy va odamlarning nomlarini oʻzgartirganligini yozadi. Olimlar 1980-yillardan [11]boshlab Stokerning soʻzboshisi tufayli tarjimaning mavjudligidan xabardor boʻlishsa-da, hech kim uni ingliz tiliga qayta tarjima qilishni oʻylamagan edi. Makt Myrkranna Stokerning romanidan sezilarli darajada farq qiladi. Belgilar nomlari oʻzgartirilgan, uzunligi qisqartirilgan. Gollandiyalik olim Hans Corneel de Roos tarjimani Stokerning tarjimasi bilan ijobiy taqqoslagan va ʻʻDraculaʻʻ qayerda boʻlsa ham, tarjima qisqa va aniq boʻlganini yozgan.

Manbalar tahrir

  1. ↑ Hopkins 2007, s. 4.
  2. ↑ Belford 2002, s. 269.
  3. ↑ Rubery 2011.
  4. ↑ Eighteen-Bisang & Miller 2008, s. 3.
  5. ↑ McNally & Florescu 1973, s. 160.
  6. ↑ Belford 2002, s. 255.
  7. ↑ Eighteen-Bisang & Miller 2008, s. 15.
  8. ↑ Bierman 1998, s. 152.
  9. ↑ Barsanti 2008, s. 1.
  10. ↑ Lovecraft 1965, s. 255; Eighteen-Bisang & Miller 2008, s. 4.
  11. ↑ Eighteen-Bisang & Miller 2008, s. 4. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dracula&oldid=3728539" dan olindi